No Apay a Naimbag a Mannakigubat Dagiti Ubbing

PIMMATAYKA KADI IDIN? “Saan.”

ADDA KADI PALTOGMO IDIN? “Wen.”

IMPATURONGMO KADI TI PALTOG? “Wen.”

PINAPUTOKMO KADIN DAYTA? “Wen.”

ANIA TI NAPASAMAK? “Basta napasagda lattan.”​—World Press Review, Enero 1996.

DAYTOY a nakaam-amak a saritaan ti maysa a social worker ken ti maysa nga ubing a soldado idiay Africa ipalgakna ti pannakaburibor ti ubing a mangpadpadas a mangitunos iti panagbiagna iti napalabas.

Kadagiti kallabes a tawen, iti 25 a pagilian, dagiti ubbing a di pay nag-16 anyos nakidangadangdan. Idi laeng 1988, agarup 200,000 nga ubbing ti aktibo a makigubgubat. Agsipud ta ginundawayan ida dagiti nataengan, biktima met dagiti ubbing a mannakigubat.

Ti Pategda kas Soldado

Iti napalabas, idi makilablaban dagiti buyot babaen iti pika ken espada, manmano ti gundaway ti ubing a makirupak iti adulto a mangitagtag-ay iti umasping nga armas. Ngem ita ket panawen ti nalag-an nga armas. Itatta, ti ubing a nakabalan iti pangraut a riple​—maysa nga inaramid-Soviet nga AK-47 wenno ti inaramid ti America nga M16​—ket katupag ti maysa nga adulto.

Dagitoy nga armas saanda laeng a nalag-an no di ket nalakada nga usaren ken taginayonen. Ti maysa nga AK-47 mabalin a lasangen ken sangalen manen ti maysa nga ubing a sangapulo ti tawenna. Nagadu met dagitoy a riple. Agarup 55 milion nga AK-47 ti nailakon. Iti maysa a pagilian ti Africa, mailakoda iti bassit a gatad nga $6 (E.U.). Dagiti riple nga M16 adu ken nalakada met.

Malaksid iti kabaelanda a mangitag-ay kadagiti riple, maipatpateg dagiti ubbing kas soldado gapu kadagiti sabali pay a rason. Dida agkalikagum iti sueldo, ken manmano a tumalawda. Kasta met, adda nalaus a tarigagay dagiti ubbing a mangay-ayo kadagiti natataengan kadakuada. Ti tarigagayda nga awaten ida ti aniaman a mangwayawaya a grupo wenno buyot a gerilia a nagbalin a “pamiliada” rimbawanna ti pannakabigbigda iti naimbag ken dakes.

Adu met kadakuada ti saan nga agamak. Inlawlawag ti agpalpaliiw a soldado idiay Laud nga Africa: “Tangay [dagiti ubbing] saan a pareho ti pannakaawatda iti ipapatay a kas kadagiti nataenganen a soldado, manmano a sumukoda kadagiti awanen namnamana a kasasaad.” Inlastog ti barito a taga Liberia, a nabirngasan iti Captain Killing Machine: “No sumukon dagiti adulto, dakami nga ubbing makirupakkami latta.”

Ngem nakalkaldaang ta, nupay dagiti barito nalaingda a soldado, gagangay a dagitoy mamatmatanda a nalaka a masukatan. Bayat ti maysa a gubat idiay Makintengnga a Daya, dagiti kompania ti ubbing a soldado nabilinda a mangiturong iti dalan a lumasat iti tay-ak dagiti mina.

Agawis ti Baro a Soldado ken Panangisagana iti Trabaho

Dadduma nga ubbing makikaduada kadagiti buyot wenno umalsa a movimiento agsipud ta kayatda ti makigasanggasat. Kasta met, no agpeggad ken masinasina ti pamilia, ti maysa a yunit ti militar mangipaay ti kinatalged ken sumukat a pamilia. Kuna ti United Nations Children’s Fund: “Dagiti ubbing a dimmakkel iti aglikmut ti kinaranggas makitada daytoy a kas manayon a pamay-an ti panagbiag. Gapu ta agsolsolo, naulila, mabutbuteng, masikoran ken napaayda, masansan a pilienda kamaudiananna ti makirupak.”

Dadduma nga ubbing makitimpuyogda iti buyot ta mabalin nga awanen ti nasaysayaat a pagpilianda. No dadduma, no nakirang ti taraon ket agpeggad, ti pannakitimpuyog iti buyot ti kasla kakaisuna a pamay-an tapno agbiag.

Nalabit matakkuatan dagiti ubbing a makiruprupakda gapu iti kinahustisia iti kagimongan, narelihiosuan a pammati, wenno pakabigbigan iti kultura. Idiay Peru, kas pagarigan, dagiti ubbing a mapilit a makitimpuyog iti gerilia aglasatda iti napaut a pannakadoktrina iti politika. Masansan, nupay kasta, saan a masapul dayta. Kinuna ni Brian Milne, maysa a social anthropologist a nangadal kadagiti soldado nga ubbing idiay Abagatan a daya nga Asia: “Awan ti pannursuro wenno ideolohia kadagiti ubbing. Awisen laeng ida ti maysa a dasig wenno ti sabali ket maaramatdan.”

Mapilit pay ti dadduma nga ubbing a makitimpuyog. Iti dadduma a gubat ti Africa, rauten dagiti grupo ti purpurok tapno kautibuenda dagiti ubbing, a kalpasanna mapilit a mangsaksi wenno makipaset iti pannakatutuok ken pannakapapatay dagiti pamiliada. No dadduma mapilitda a mangpaltog kadagiti dadakkelda wenno manggedged iti karabukobda. Apaman a napagkullayawdan, mapiliten dagiti babbarito a mangpakullayaw iti sabsabali. Dagitoy a naparparigat nga agtutubo masansan nga agaramidda kadagiti kinaranggas a pagkedkedan pay ti napeklanen nga adulto a soldado.

Ti Panagsubli iti Normal a Biag

Narigat para kadagita nga ubbing ti makibagay iti biag nga awanan iti kinaranggas. Kinuna ti direktor ti children’s center iti maysa a pagilian iti Laud nga Africa: “Dagiti ubbing nga inagasanmi ti na-trauma iti nadumaduma a pamay-an. Nangrames, nangpapatay ken nangtutuokda. Kaaduan kadakuada ti naikkan iti alkohol wenno droga, kaaduanna marihuana, ngem no dadduma heroin. . . . Mapanunotyo la ketdi ti nakaro nga epekto dagita a bambanag iti isip dagiti ubbing, a dadduma kadakuada ti walo wenno siam laeng ti tawenda.”

Kasta met laeng ti kasasaad iti kabangibang a Liberia, a sadiay pinullo a ribu nga ubbing ti nangbusbos iti kinaubingda a nangrirriribuk kadagiti agindeg iti away. Narigat para kadagiti tin-edyer a major ken heneral ti mangidian iti saad ken pannakabalin nga impaay ti AK-47 kadakuada. Kinuna ti maysa nga agindeg iti Somalia: “No adda paltogmo, agbiagka. No awan paltogmo, matayka.”

Masansan, saan a makaawid dagiti ubbing a mannakigubat gapu iti panangibales wenno di panangawat ti pamiliada. Kinuna ti maysa a mamalbalakad iti ubing idiay Liberia: “Kunaento dagiti inna kadakami, ‘Aggian kadakayon. Dikam kayat daytoy a nadangkes iti balaymi.’”

Nupay adu nga ubbing ti nagbalbaliwen tapno agbiag a sitatalna, ti panangaramid iti kasta sapulenna ti aglaplapusanan nga ayat, panangandingay, ken pannakaawat dagidiay adda iti aglawlawda. Narigat para kadagiti ubbing wenno dagiti pamiliada. Inlawlawag ti maysa a social worker idiay Mozambique: “No agsublikan iti away, idiligmo ti biagmo idi a maaramidam ti kaykayatmo, idi imandarmo ti aramiden dagiti sabsabali. Nangnangruna no agtawenka iti 17 ket dika makabasa ken awananka iti paglaingan. Makapasikor ti biag. Nakarigrigat ti agsubli iti panagbiag nga adda dagiti tattao a mangibaga kenka no ania ti aramidem ket mangrugika manen iti damo.”

[Kahon/Ladawan iti panid 5]

Ni Anwar a trese anyos agindeg idiay Afghanistan. Maysa a beterano iti innem a gubat, damo unay a nakapatay bayat ti maikapito a pannakigubatna. Nagasideg a pinaltoganna ti dua a soldado sana impang-or ti putan ti riplena iti bagida tapno masiguradona a nataydan. Idi napagsaludsodan no ania ti riknana iti napasamak, kasla nabigla ni Anwar iti saludsod. “Naragsakak gapu ta pinatayko ida,” kinunana.

Bayat dayta met la a gubat, tiniliw dagiti soldado a kadua ni Anwar ti uppat a kabusor a soldado. Pinarautan, piniringan, ken pinaltoganda dagiti kinautiboda. Ania ti rikna ni Anwar iti dayta? Nagkidday latta ti agtutubo a mannakigubat ket simmungbat a sibabannayat ken inggagarana, a kasla mangsungsungbat iti tanga. “Naragsakak.”

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

Nakaposas ti maysa a balud idiay Laud nga Africa nga asideg idin a mawayawayaan, ngem napukaw ti komander ti militar dagiti tulbek. Rinisut ti komander ti parikut babaen ti panangimandarna iti maysa a barito a soldado a putdenna ti im-ima ti balud. “Kadagiti tagtagainepko, mangngegko pay laeng dagiti ikkis dayta a lalaki,” kuna ti barito. “Kada malagipko, pagbabawyak dayta.”