Panangmatmat iti Lubong
Dagiti Napeggad a Di Panagkinnaawatan
Ipadamag ti periodiko a The European nga idi 1977, ti di panagkinnaawatan iti kaipapanan ti ababa a sao ti maysa a gapu ti kakaruan iti lubong a didigra ti eroplano. Inradio ti Olandes a piloto ti 747 a “tumayaben,” a ti nangawatan ti mangkonkontrol iti trapiko iti tangatang idiay Tenerife, Canary Islands, a di aggargaraw ti eroplano. Nupay kasta, kayat a sawen ti piloto a ti eroplanona ket pumarpartak nga agtartaray iti naangep a runway ken asidegen nga agtayab. Kas resultana, dinungpar ti eroplano ti sabali pay a 747, a nangpapatay iti 583 a tattao. Umasping iti dayta, ti nakapuy nga agipaawat iti sasao ti nakaigapuan ti dinnungparan iti tangatang idi 1996 idiay asideg ti Delhi, India, a nakatayan ti 349. Nupay manmano dagiti nakaro a kamali ken nainget ti pannakasanay dagiti piloto ti eroplano iti Ingles a pagsurotan iti panagpatayab, limitado la a sasao iti Ingles a mausar iti panagpatayab ti ammo ti dadduma a piloto ti eroplano. No adda emerhensia, mabalin a naan-anay a malipatandan ti kinasigoda iti lenguahe. Isingasing dagiti eksperto a mainayon koma ti cockpit computer technology a mangipasigurado iti umiso a komunikasion iti panagpatayab.
Limmagda ti Nakairig a Torre ti Pisa?
Kalpasan ti adu a siglo a panagirig nga agbanag iti kasla din maliklikan a pannakarpuogna, kasla limmagda ti nakairig a Torre ti Pisa—gapu iti pangsumra a puersa ti rinibu a tonelada ti namolde a metal a buli a naisaad iti arsadananna. Daytoy ti inyanunsio ni Propesor Michele Jamialcowsky, presidente ti internasional a komision a mangipasigurado iti kinatalged ti torre. “Nupay kasta, nadagsen latta a problema ti kinalagda,” kuna ti periodiko ti Italia a La Stampa, “tangay limitado unayen ti nagin-inut a nagbalin a lima a metro [16 pie] manipud vertical a panagirigna iti pito gasut a tawen a kaaddana.”
Sangalubongan a Panangusar iti Maiparit a Droga
Dagiti maiparit a droga ti paggapuan ti 8 porsiento iti amin nga internasional a negosio ken mangpataud iti buis nga agarup $400 bilion iti kada tawen, kuna ti report ti UN. Ti 332-panid a report ti kaunaan a nalawag a pannakaadal ti sangalubongan nga epekto dagiti maiparit a droga. Ipakitana a dandani 2.5 porsiento iti populasion ti lubong—agarup 140 milion a tattao—ti agsigsigarilio iti marihuana wenno ti agtaud iti dayta a hashish. Tallopulo a milion ti agus-usar iti amphetamine a kita ti pampaganaygay, 13 milion ti agus-usar iti dadduma a kita ti cocaine, ken 8 a milion ti agus-usar iti heroin. Nupay dagiti ahensia a mangipatpatungpal iti linteg ket nakompiskarda ti rinibu a tonelada a marihuana, cocaine, heroin, ken morpina, ad-adu pay nga amang ti di pay nakompiskar. Kinuna ti report a ti kaadu ti makompiskar a cocaine ket agarup 30 a porsiento ket 10 agingga iti 15 a porsiento laeng para iti heroin. Komplikado dagiti sangalubongan nga operasion ti droga. “Sangalubonganen ti parikut ta saan a mataming ti saggaysa la a pagilian,” kuna ni Giorgio Giacomelli, direktor-heneral ti programa ti UN a pangkontrol iti droga.
Kumarkaro Dagiti Makaakar a Sakit
“Iti unos ti napalabas a 20 a tawen, rimsua ti 30 a kabbaro ken makaakar unay a saksakit,” ipadamag ti Nassauische Neue Presse. Awan agas ti kaaduan kadagitoy a sakit—kas iti Ebola, AIDS, ken hepatitis C. Mainayon pay, kumarkaro dagiti makaakar a sakit a kas iti malaria, kolera, ken sarut. Apay? Sigun iti World Health Organization (WHO), “agparparang manen ti adu a sakit agsipud ta umad-adu a virus ti uman-andur iti adu a kita ti antibiotiko. Bumasbassit a kabbaro nga antibiotiko ti mapatpataud tangay nakanginngina ti panagpartuat.” Iti panagregget a mangbalbaliw itoy nga uso, nagpakaasi ti WHO kadagiti gobierno ken kompania nga agpatpataud ken aglaklako iti agas nga “agipuonanda iti ad-adu iti pannakapataud dagiti kabbaro nga antibiotiko ken pasayaatenda dagiti pamay-an ti panangeksamen kadagiti makaakar a sakit.” Ti bilang dagiti matmatay iti sangalubongan gapu iti makaakar a sakit idi 1996 ket agarup 55 a milion a tattao.
“Panagturay ti Derraaw”
Iti sidong daytoy a paulo, saritaen ni Haim Shapiro, maysa a miembro ti editorial staff ti The Jerusalem Post, dagiti insidente itay napan a Marso a nakauboran dagiti Saksi ni Jehova kadagiti bato ken ladrilio, naserrek ken narebba ti paggigimonganda, ken napuoran ti literaturada. Kinunana: “Idi naraut ti maysa a Simbaan dagiti Katoliko idiay Jaffa itay napan a tawen, adda kellaat—ken nainkalintegan—nga irurugso ti protesta agpadpada idiay Israel ken idiay ballasiw taaw. Idi naraut ti paggigimongan idiay Lod, pulos nga awan naipadamag maipapan iti dayta.” Nupay no isu a mismo ‘dina kayat ken dina anamongan’ dagiti Saksi ni Jehova, malagip ni Shapiro a “maysada kadagiti grupo a naidadanes ken naipan kadagiti kampo konsentrasion idiay Nazi nga Alemania.” Isuratna: “Ti panangdarepdep a di madusa ti asinoman a mabalin a mangraut iti kakasta a tattao, rebbaen ti pagdaydayawanda, ken puoran dagiti libroda ti pakaigapuan ti batibat, ken mangipalagip kadagiti kaaaprangan a kaaspingna a pasamak iti historia.”
Ti Lumamlamiis a Debosion iti “Nasantuan a Siudad”
Nupay maawagan nasantuan a siudad ken addaan iti pannakaulo iti Iglesia Katolika kas ti obispona, kinaagpaysuanna ti Roma ket saan a relihioso a kas iti ipagarup dagiti sabsabali. Sigun iti maysa a nasional a surbey nga indaulo ti Third University of Rome, kunaen ti agarup 10 a porsiento iti amin nga Italiano a “saanda a pulos” nga interesado iti Kinakristiano, ngem idiay Roma daytoy a bilang ngimmato iti 19 a porsiento. Kanayonan pay a 21 a porsiento kadagiti Romano ti addaan iti “bassit” nga interes iti Iglesia Katolika, kuna ti periodiko a La Repubblica. Iti kasumbangirna, 10 laeng a porsiento kadakuada ti interesado unay iti relihion. Sigun iti sosiologo a ni Roberto Cipriani, 1 laeng iti kada 4 a Romano ti mangtungtungpal iti ipapaannurot ti iglesia maipapan iti ugali ken kababalin.
Ti TB Saplitenna ti India
Agpapan pay kadagiti naganetget a panagregget a mangkontrol iti bakteria ti tuberculosis (TB), kuna ti World Health Organization (WHO) a naakaran ti 1 iti kada 2 nga adulto idiay India iti dayta. Ipadamag ti periodiko a The Asian Age a mairaman iti nasurok a 900 milion a tattao ti India, nasurok a 2 a milion ti mangpataud iti aktibo a TB iti kada tawen ken agingga iti 500,000 ti matay iti dayta. Sigun iti WHO, ti bilang dagiti naakaran a tattao ken ti panagpeggad a maakaran iti sakit ket nagdakkelan. Saan laeng a sarangten dagidiay nakaptan iti TB ti parikut a masapul a daeranda ti sakit a pataudenna; masapul met nga ibturanda ti pannakaibabain a kadawyan a kakuykuyog ti sakit. Makaituggod daytoy iti panangipuera dagiti kaarruba, amo, ken katrabahuan. Dagiti agtutubo a nobia a matakkuatan nga addaan iti TB ti masansan a mapagawid kadagiti nagannak kadakuada kas di maikari nga agpasngay.
Nalaing nga Utot?
“Dakes ti reputasion ti kaaduan nga utot,” kuna ti The Wall Street Journal. “Traidorda a kakadua, residente iti namuntuon a basura.” Ngem naiduma ni Rattie, maysa nga utot a maus-usar iti laboratorio a kukua ti biopisiko a ni Judy Reavis. Timmulong ni Rattie a namagsisilpo iti rinibu a pie ti kable ti computer kadagiti eskuelaan tapno maikabit dagiti network ti computer. “Iti panangkagatna iti linas, nastrek ni Rattie ti nagbaetan dagiti awanan ken tubo kadagiti diding, iti uneg ti suelo ken kadagiti bobida,” ilawlawag ti Journal. “Naallukoy a rimmuar iti maysa a pagruaran babaen iti nangngegna a panagpalting ken sangaplato a naimas a taraon ti pusa. Idi rimmuar, ti linas a ginuyodna ti nausar a nangguyod iti kable ti computer a naisurot iti agsikkosikko a nagnaanna.” Nagdindinamag ni Rattie ken adda bennegna iti periodiko ken kansion a “kinanta[na]” iti Internet. No kellaat a matay, “mangsanaykamto iti sabali manen,” kuna ni Dr. Reavis. “Ngamin, utot la dayta.”
Nakugit a Babbai, Panagpasngay Dagiti Tin-edyer
“Agarup 2 milion a babbai ti makugit iti kada tawen,” kuna ti 1996 a ruar ti The Progress of Nations, maysa a publikasion ti United Nations Children’s Fund maipapan iti salun-at, nutrision, ken edukasion ti ubbing. “Ti Egipto, Etiopia, Kenya, Nigeria, Somalia, ken ti Sudan ti pakapaspasamakan ti 75% iti amin a kaso. Idiay Djibouti ken Somalia, makugit ti 98% kadagiti babbai.” Malaksid iti ut-ot, dagiti pamay-an ti pakaigapuan ti impeksion, napaut a panagpadara, kinalupes, ken ipapatay. “Ti pannakakugit ket saan nga ipakalikagum ti aniaman a relihion. Tradision dayta a nadisenio a mangtaginayon iti kinabirhen, mangipasigurado iti pannakiasawa, ken mangkontrol iti seksualidad,” kuna ti report. Dagiti grupo ken organisasion a maseknan kadagiti kalintegan ti babbai ken pagimbagan ti ubbing ti mangpilpilit kadagiti gobierno nga iparitdan ti nakayugalian.
Ipakita ti maikadua a report nga iti adu a lugar, problema latta ti panagpasngay dagiti tin-edyer. Ti Estados Unidos, kas pagarigan, ti addaan iti kaaduan a bilang kadagiti industrialisado a pagilian: 64 ti maipasngay iti kada tawen iti tunggal 1,000 a babbai nga agtawen iti 15 agingga iti 19. Ti Japan ti addaan iti kabassitan babaen iti uppat a maipasngay iti kada tawen. Saan laeng a ti irarang-ay, edukasion, ken gundaway ti agtutubo a babai nga umasenso ti apektaran ti panagpasngay dagiti tin-edyer no di ket mangyegda pay iti problema kadagiti maladaga, kas iti saan unay a nasayaat a kita ti panangaywan, kinapanglaw, ken di natalged nga aglawlaw.