Istrok​—Ti Pakaigapuanna

“TI UTEK ti kadedelikaduan a paset ti bagi,” kuna ti neurologo a ni Dr. Vladimir Hachinski, iti University of Western Ontario idiay London, Canada. Uray 2 laeng a porsiento iti intero a dagsen ti bagi ti kadagsenna, ti utek ket addaan iti nasurok a sangapulo a bilion a selula ti nerbio a kanayon a makikomunikar tapno mangparnuay iti panagpanunot, panagtignay, ken panagriknatayo. Gapu ta ti bilegna agpannuray iti oksihena ken glucose, umawat ti utek iti kanayon a suplay babaen iti narikut a sistema dagiti urat.

Nupay kasta, no ti aniaman a sangkabassit a paset ti utek ket maawanan iti oksihena iti uray sumagmamano laeng a segundo, madadael ti delikado a panagandar dagiti neuron. No agbayag daytoy iti sumagmamano a minuto, madadael ti utek, ta matayen dagiti selula ti utek agraman ti panagandarda. Maawagan daytoy iti ischemia, ti kinakurang ti oksihena a maigapu a nangnangruna iti nabaraan nga urat. Ad-adda pay a madadael ti tisyu iti utek bayat a ti kinaawan ti oksihena parnuayenna dagiti makapapatay a kemikal a pannakabalbaliw. Ti pagbanaganna ket istrok. Adda met istrok no mapugsat dagiti urat, isu a ti utek ket malapunos iti dara, a mangbara kadagiti agkokonektar a pagtarayanna. Daytoy pagsardengenna ti panagtaray dagiti kemikal ken elektrikal a signal a mapan kadagiti piskel ket dadaelenna dagiti tisyu ti utek.

Dagiti Epektona

Naiduma ti tunggal istrok, ket dagiti istrok maapektaranna dagiti indibidual iti nakaad-adu a pamay-an. Nupay awan ti agsagaba iti kada posible a pagbanagan ti istrok, dagiti epekto mabalin a saan unay a nakaro ken dandani di madlaw agingga iti nakaro ken nakadidillaw. Ti naistrok a paset iti utek ikeddengna no ania dagiti nadadael a panagtignay ti bagi.

Ti kadawyan nga an-annayen ket kinakapuy wenno pannakaparalisado dagiti ima ken saka. Kaaduanna, maapektaran laeng ti maysa a sikigan ti bagi, ti paset a di kabatog ti paset ti utek a naistrok. Isu a ti makinkannawan a nadadael nga utek agbanag iti paralisado a makinkannigid a sikigan, ket ti makinkannigid a nadadael nga utek agbanag iti paralisado a makinkannawan a sikigan. Dadduma a tao nalabit maigarawda dagiti takiag ken sakada, ngem madlawdanto a nakaro ti panagpigerger dagiti piskelda ta kasla di agtutunos ti panagkutida. Ti biktima arigna agdadamo nga ag-skate a mangpadpadas a mangtimbeng iti bagina. Kuna ni Dr. David Levine, iti New York University Medical Center: “Saanda a marikna no aggargaraw wenno saan dagiti ima ken sakada ken no sadino ti ayanda.”

Ag-15 porsiento kadagiti nakalasat ti agpigpigerger, nga agbanag iti di magawidan a panaggaraw ken kadawyan a mapasamak kadagiti tiempo a kinaawan ti puot. Kasta met, kadawyanen ti pannakarikna iti ut-ot ken nabalbaliwan a panagrikna. Kuna ti maysa a nakalasat iti istrok a makarikna a kanayon a nabibineg dagiti ima ken sakana: “Adda dagiti rabii nga adda mangsagid kadagiti sakak ket mariingak agsipud ta kasla makorkorienteak.”

Ti pagbanagan ti istrok mabalin a ramanenna ti doble a panagkita ken marigatan nga agalimon. No nadadael ti panagrikna ti ngiwat ken karabukob, ad-adu pay ti pakaibabainan dagiti biktima ti istrok, kas ti panagkatay. Maapektaran ti aniaman kadagiti lima a sentido, a makadadael iti panagkita, panagdengngeg, panagangot, panagraman, ken panagrikna.

Dagiti Parikut iti Komunikasion

Panunotem a dua a dadakkel a ganggannaet a mangsursurot kenka iti medio nasipnget a kalsada. No tumaliawka, makitam nga apuradoda a mangkamkamakam kenka. Padasem ti agriaw nga agpaarayat, ngem awan mangngeg a timekmo! Madarepdepmo kadi ti kasta unay a pannakapaaymo iti kasta a kasasaad? Kasta ti mapadasan ti adu a biktima ti istrok no kellaat a saandan a makasao.

Ti saanda a pannakaibaga iti pampanunoten, rikrikna, namnama, ken pagam-amkanda​—a kayariganna naiputongda kadagiti gagayyem ken pamiliada​—ti maysa kadagiti makapaupay unay a pagbanagan ti istrok. Kastoy ti panangiladawan ti maysa a nakalasat iti istrok: “Tunggal padasek nga ibaga ti riknak awan ti mangngeg a timekko. Napilitanak nga agulimek ket diak maawatan dagiti naibaga wenno naisurat a bilin. Kasla agsasao dagiti tattao iti aglawlawko iti ganggannaet a pagsasao. Diak maawatan wenno diak makapagsao.”

Nupay kasta, ni Charles naawatanna ti isuamin a naibaga kenkuana. Ngem no maipapan iti isusungbat, insuratna: “Maparnuayko dagiti sao a kayatko nga ibaga, ngem agkakanat ti pannakaisaoda. Iti kasta mariknak a laplapdannak ti bagik.” Iti librona nga Stroke: An Owner’s Manual, ilawlawag ni Arthur Josephs: “Nasurok a sangagasut a nagduduma a piskel ti makontrol ken mapagtutunos bayat ti panagsao ket tunggal maysa kadagidiay a piskel ket kontrolen ti promedio a nasurok a sangagasut a nagduduma a panaggaraw. . . . Maysa a nakaskasdaaw a 140,000 a panaggaraw dagiti nerbio ken piskel [ti] kasapulan iti tunggal segundo a panagsao. Nakaskasdaaw pay la kadi a ti pannakadangran ti maysa a paset ti utek a mangkonkontrol kadagitoy a piskel mabalin nga agbanag iti agkakanat a panagsao?”

Adu a makariro a pasamak iti lugar a pakaparnuayan ti panagsao ti patauden ti istrok. Kas pagarigan, ti tao a saan a makasao nalabit makakanta. Ti sabali nalabit makasao a kellaat ngem saan a makasao no kayatna ti agsao wenno, iti kasumbangirna, mabalin a sao la a sao. Dadduma ulit-ulitenda dagiti sao wenno grupo ti sasao wenno di maitutop ti panangusarda kadagiti sao, a wen ti ibagada uray no saan ti kayatda nga ibaga ken ti kasumbangirna. Dadduma ammoda dagiti sao a kayatda nga ibaga, ngem ti utek dina matignay ti ngiwat, bibig, ken dila a mangibaga kadagitoy. Wenno mabalin nga agat-atda gapu iti nakapuy a piskel. Mabalin a dadduma ti nakalalaaw nga agat-at.

Dadduma nga istrok mabalin a dadaelenda ti paset ti utek a mangkontrol iti tono a mangyebkas iti emosion. Daytoy agbanag iti panagsao nga awan biagna. Wenno mabalin a saan a maawatan ti naistrok ti tono ti dadduma a mangyebkas iti emosionda. Dagiti lapped iti komunikasion a kas kadagitoy ken dagidiay nadeskribir nga immunan mabalin a mamagsisina kadagiti miembro ti pamilia kas iti asawa a lalaki ken asawa a babai. Kuna ni Georg: “Agsipud ta ti istrok apektaranna ti ebkas ti rupa ken dagiti panagkompas, kinapudnona ti intero a personalidad, kellaat a saanen a nasayaat ti panaglangenmi a kas idi. Kasla addaanakon iti interamente a naiduma nga asawa, maysa a rumbeng nga am-ammuek manen.”

Dagiti Panagbalbaliw ti Rikna ken Personalidad

Dagiti di maitutop a panagbaliw ti rikna, kellaat a panagsangit wenno panagkatawa, nakaro a pungtot, di nakairuaman a panagsuspetsa, ken makalapunos a liday ket paset laeng dagiti makailabeg a pakariruan ti rikna ken personalidad a masapul a tamingen dagiti nakalasat iti istrok ken dagiti pamiliada.

Kuna ti maysa a biktima ti istrok nga agnagan Gilbert: “No dadduma, masair ti riknak, nga agkatawaak wenno agsangitak gapu iti uray bassit la a banag. Sagpaminsan, no agkatawaak, adda agsaludsod, ‘Apay nga agkatkatawaka?’ ket talaga a diak maibaga kadakuada.” Daytoy, agraman dagiti parikut ti panangtimbeng ken panagpigsopigsol, ti nangtignay ken Gilbert a nangikuna: “Mariknak a kasla addaak iti sabali a bagi, a kasla sabaliak a tao, saan a ti katataok sakbay ti istrok.”

Iti panangibtur kadagiti lapped a mangbalbaliw iti isip ken bagi, sumagmamano a tattao no adda man, saanda a malapdan ti maupay. Kuna ni Hiroyuki, a nadadael ti panagsaona ken naparalisado ti dadduma a paset ti bagina gapu iti istrok: “Uray adun a tiempo ti napalabas, saanak pay a naimbagan. Gapu ta mabigbigko a diakon maitultuloy ti trabahok a kas idi, naupayak. Rinugiak a pinabasol dagiti bambanag ken tattao ket mariknak a kasla makarurodak. Saanak a nagtignay a malalaki.”

Kadawyan kadagiti biktima ti istrok ti panagbuteng ken danag. Kuna ni Ellen: “Madanaganak no mariknak a nasakit ti ulok a mamakpakdaar iti masanguanan nga istrok. Pudno a mabutengak no negatibo ti pampanunotek.” Ilawlawag ni Ron ti danag a sarsarangtenna: “No maminsan dandani imposible ti agkonklusion a siuumiso. Ti panangtingiting iti dua wenno tallo a babassit a parikut upayennak. Nagbiit a malipatak dagiti bambanag ta no dadduma diak malagip ti inkeddengko iti napalabas a sumagmamano la a minuto. Kas resulta, nakaro ti panagkamalik, ket mabainanak ken dagiti dadduma. Anianto ngata ti pagbanagak iti sumagmamano pay a tawen? Kabaelakto kadi pay ti makisarita a nainsiriban wenno agmaneho iti kotse? Agbalinakto kadi a babantot ni baketko?”

Biktima Met Dagiti Miembro ti Pamilia

Ngarud, makitatayo a saan laeng a dagiti biktima ti istrok ti makidangadang kadagiti makadadael a pagbanaganna. Makidangadang met dagiti pamiliada. Iti dadduma a kaso masapul a sarangtenda ti nakaro a pannakakellaat a makakita iti nalaing idi nga agsao, makabael a tao a kellaat a kimmapuy iti imatangda, a nagbalinen a kasla maysa a maladaga nga agpampannuray iti sabali. Madadael dagiti relasion bayat ti panangakem dagiti miembro ti pamilia kadagiti saanda a nakairuaman a rebbengen.

Kastoy ti panangisalaysay ni Haruko kadagiti nakapimpiman nga epekto: “Saan a malagip ni lakayko ti dandani isuamin a napateg a banag. Kellaat nga inserrami ti kompania nga immatonanna ken napukawmi ti balay ken dagiti sanikuami. Ti makapaleddaang unay ket diak makasaritan a naimbag ni lakayko wenno makapagpabalakad kenkuana. Gapu ta dina mailasin ti rabii wenno aldaw, masansan nga ikkatenna ti salaknib a diaper a kasapulan iti rabii. Nupay ammomi a dumtengto ti tiempo nga agbalinto a kastoy ti kasasaadna, narigat pay la nga akseptarenmi ti kinapudno ti kasasaadna. Naan-anay a nabaliktad ti kasasaadmi, ta itatta dakamin nga agina ti mangtaripato ken ni lakayko.”

“Ti panangtaripato iti naistrok​—kasano man ti panagayatmo kadakuada​—makarimbaw no dadduma,” kuna ni Elaine Fantle Shimberg iti Strokes: What Families Should Know. “Saan a maksayan ti rigat ken responsabilidad.” No dadduma ti nasken unay a panangtaripato ti dadduma a miembro ti pamilia ti makadangran iti salun-at, emosion, ken espiritualidad ti mangtartaripato. Kuna ni Maria a nakaro ti epekto ti istrok ni inangna iti biagna: “Bisitaek nga inaldaw ket padasek a pabilgen iti naespirituan, mangibasa ken agkararag a kaduana, ken mangipaay iti aglaplapusanan nga ayat, panangarakup, ken panangbisong kenkuana. No nakaawidakon, napaksuyanakon​—iti sumagmamano nga aldaw agingga nga agsaruaakon.”

Ti karirigatan a daeran ti dadduma a mangtaripato ket ti panagbalbaliw ti ugali. Ibaga ti neuropsychologist a ni Dr. Ronald Calvanio iti Agriingkayo!: “No adda sakitmo a mangapektar unay kadagiti panagandar ti cerebral cortex​—kayatna a sawen, ti wagas ti panagpanunot ti tao, ti panangibagnosna iti biagna, ti panagrikriknana​—tamtamingentayo ti mismo a kinataona, isu nga iti dadduma a pamay-an dagiti sikolohikal a pannakadadael a mapasamak pudno a dakkel ti balbaliwanna iti wagas ti panagbiag ti pamilia.” Kuna ni Yoshiko: “Kasla nagbalbaliw nga interamente ni lakayko kalpasan ti pannakaistrokna, kellaat nga agpungtot uray gapu iti nakabasbassit a banag. Pudno a nakapimpimanak kadagidiay a tiempo.”

Masansan a di madlaw dagidiay saan a kameng ti pamilia dagiti panagbalbaliw iti personalidad. Isu a dadduma a mangtartaripato mariknada a maiputputongda ken bukbukodanda dagiti pakadagsenanda. Kuna ni Midori: “Ti istrok pinakapuyna ti isip ken panagrikrikna ni lakayko. Nupay kasapulanna unay ti pammaregta, dina estoriaen dayta iti asinoman ket bukbukodanna ti sagsagabaenna. Isu a makaammoakon a mangamiris kadagiti riknana. Mariribukanak ken no dadduma maamakak pay iti inaldaw a panangpalpaliiwko iti rikrikna ti asawak.”

Kasano a nadaeran ti adu a nakalasat iti istrok ken ti pamiliada dagiti panagbalbaliw nga ipaay ti istrok iti panagbiagda? Kadagiti ania a wagas a saranayen ti tunggal maysa kadatayo dagidiay agsagaba kadagiti makabaldado nga epekto ti istrok? Ilawlawag ti sumaganad nga artikulomi.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

DAGITI MAMAKDAAR A PAGILASINAN

• Kellaat a panagkapuy, panagbibineg, wenno pannakaparalisado ti rupa, takiag, wenno saka, nangnangruna iti maysa a sikigan ti bagi

• Kellaat a di nalawag wenno nakudrep a panagkita, nangnangruna ti maysa a mata; panagdoble ti panagkita

• Marigatan nga agsao wenno narigat a makaawat kadagiti simple a grupo ti sasao

• Panagulaw wenno pannakapukaw ti kinatimbeng wenno koordinasion, nangnangruna no mapakuyogan iti sabali a sintoma

Dagiti Di Kadawyan a Sintoma

• Kellaat, di mailawlawag, ken nakaro a sakit ti ulo​—masansan a madeskribir a kas “ti kadadaksan a sakit ti ulo”

• Kellaat a pannakabakbakuar ken gurigor​—a naiduma iti sakit a maigapu iti virus gapu iti kapartakna (sumagmamano la a minuto wenno oras imbes a sumagmamano nga aldaw)

• Apagkanito a pannakapukaw ti puot wenno tiempo a pannakatuglep (pannakatalimudaw, pannakariribuk, panagkombulsion, coma)

Ipangagmo Dagiti Sintoma

Idagadag ni Dr. David Levine a no agparang dagiti sintoma, ti pasiente “mapan a dagus iti emergency ward ti ospital no mabalin. Adda pammaneknek a no maasikaso ti istrok iti umuna a sumagmamano nga oras, maksayan ti pannakadangran.” No dadduma dagiti sintoma mabalin nga agparang iti apagkanito sa maawan. Dagitoy a pasamak maawaganda iti TIAs, wenno transient ischemic attacks. Ikasom ida, ta nalabit ipasimudaagda ti nakaro a panagpeggad iti istrok, ken nalabit sumaruno ti naan-anay nga istrok. Mabalin a maagasan ti doktor dagiti pakaigapuanna ket makatulong a mangkissay iti peggad ti istrok iti masakbayan.

Naibatay kadagiti pagalagadan nga impaay ti National Stroke Association, Englewood, Colorado, E.U.A.