Nabingaybingay Dagiti Sientipiko?

“NUPAY ditay ilaksid ti kapanunotan a ti siensia ket panagsapul iti kinapudno maipapan iti lubong, rumbeng nga ipangagtayo dagiti sikolohikal ken sosial a bambanag a masansan a mangkontra itoy a panagsapul.” Kasta ti insurat ni Tony Morton iti maysa a pagiwarnak a napauluan iti “Agsisimparat nga Opinion Dagiti Sientipiko: Ti Motibo ken Wagas Dagiti Sientipiko.” Wen, agparang a ti kinalatak, pinansial a gunggona, wenno uray pay ti pagannayasan iti politika ti mangimpluensia no dadduma iti takkuat dagiti sientipiko.

Idi pay 1873, inyebkasen ni Lord Jessel ti pakaseknanna maipapan kadagita nga impluensia kadagiti kaso iti korte idi kinunana: “Ti pammaneknek dagiti eksperto . . . ket pammaneknek dagiti tattao a no dadduma pagsapulanda dayta, ngem kadagiti amin a kaso mabayadan dagiti tattao gapu iti pammaneknek nga ipaayda. . . . Ket gagangay a ti panunotna, kasano man ti kapudnona, mabalin a paboranna ti tao a mangyem-empleo kenkuana, ket talaga a makasaraktayo iti kasta a panangidumduma.”

Alaenyo, kas pagarigan, ti forensic science (siensia a mangad-adal iti krimen babaen kadagiti bambanag a nairaman iti krimen). Impatuldo ti maysa a korte a pagapelaran a dagiti forensic scientist mabalin nga adda paboranda a partido. Kuna ti pagiwarnak a Search: “Ti mismo a kinapudno nga agpatulong ti polisia kadakuada mabalin a pataudenna ti relasion dagiti polis ken dagiti forensic scientist. . . . Dagiti inyempleo ti gobierno a forensic scientist mabalin a matmatanda ti saadda a kas tumultulong iti polisia.” Daytoy a pagiwarnak ipaayna met ti pagarigan dagiti kaso ti IRA (Irish Republican Army) a panangbomba da Maguire (1989) ken Ward (1974) iti Britania nga addaan iti “nabileg a testimonia a madadaan a baybay-an ti dadduma a nalalaing ken mabigbigbig unay a sientipiko ti nasientipikuan a kinaneutralda ken matmatan ti rebbengenda a kas tumultulong iti nagdarum.”

Ti sabali pay a naisangsangayan a pagarigan ket ti kaso ni Lindy Chamberlain idiay Australia (1981-​82), a nakaibatayan ti pelikula nga A Cry in the Dark. Dagiti pammaneknek nga insumite dagiti forensic expert nabatad nga inimpluensiaanna ti pangngeddeng a maibusor ken Mrs. Chamberlain a naakusar a nangpapatay iti maladagana a ni Azaria. Nupay imbagana a maysa a dingo (atap nga aso) ti nangpapatay iti ubing, isut’ nasentensiaan a nakabasol ket naibalud. Sumagmamano a tawen kalpasanna, idi nasarakan ti narugit, namansaan iti dara a diaket ti maladaga, saanen a napatalgedan ti immuna a pammaneknek iti sidong ti nainget a panangsukimat. Kas resultana, nawayawayaan ni Lindy iti pagbaludan, naabsuelto ti pannakapabasolna, ket nabayadan gapu iti biddut a pannakapabasolna.

No busoren ti sientipiko ti padana a sientipiko, mabalin a kumaro ti panagsupiat. Sumagmamano a dekada ti napalabas, nagdinamag iti sangalubongan ti karit ni Dr. William McBride kadagiti managpataud iti agas a thalidomide. Idi insingasingna a daytoy nga agas, a mailaklako a mangbang-ar kadagiti aginaw iti panagbakuarda iti agsapa, pataudenna dagiti nakaro a depekto iti di pay naipasngay nga annak, daytoy a doktor kellaat a nagbalin a bannuar. Ngem, sumagmamano a tawen kalpasanna, idi tamtamingenna ti sabali pay a proyekto, maysa a doktor a nagbalin a periodista ti nangakusar kenkuana a binalbaliwanna ti data. Ni McBride ket nasarakan a nakabasol iti nasientipikuan a panangallilaw ken dakes a kababalin ti propesional. Isut’ naikkat iti listaan dagiti doktor idiay Australia.

Dagiti Nasientipikuan a Panagsusupiat

Maysa nga agdama a supiat ket no makadangran wenno saan dagiti elektromagnetiko a tay-ak iti salun-at ti tao ken animal. Kuna ti dadduma a pammaneknek a kasta unay ti pannakamulit ti aglawlawtayo babaen iti elektromagnetismo, nga aggapu kadagiti amin a nangato ti boltahena a linia ti koriente agingga kadagiti personal computer ken ti microwave oven iti pagtaengam. Kuna pay ti dadduma nga iti las-ud ti sumagmamano a tawen, mabalin a dadaelen ti cellular telephone ti utekmo. Ipatuldo met ti dadduma dagiti nainget a nasientipikuan a panangsukimat a mangisingasing a ti radiasion nga elektromagnetiko mabalin a pakaigapuan ti kanser ken ipapatay. Kas pagarigan iti daytoy, ipadamag ti periodiko a The Australian: “Maidardarum ti maysa a korporasion ti elektrisidad a kukua ti gobierno ti Britania gapu iti ipapatay ti maysa a barito a nagkanser kano gapu iti pannaturogna iti asideg dagiti nangato ti boltahena a kable ti koriente.” Natakkuatan ti maysa a konsultant iti occupational medicine (panangagas a mangtaming kadagiti sakit a maigapu iti trabaho) idiay Melbourne, a ni Dr. Bruce Hocking, a “dagiti ubbing nga agindeg iti las-ud ti agarup uppat a kilometro manipud kadagiti kangrunaan a torre ti telebision iti Sydney ket nasurok a mamindua a daras nga agleukemiada ngem dagiti ubbing nga agindeg iti ruar ti uppat a kilometro a radius.”

Nupay itandudo dagiti maseknan iti kasasaad ti aglawlaw dagita a panagrason, dagiti dadakkel a negosio ken komersial a pagimbagan mabalin a malugi wenno makaganansiada iti binilion a doliar gapu iti kunaenda nga “awan nakaibatayanna a pammutbuteng.” Isu a mangisaganada kadagiti pangkontra ket umaw-awatda iti panangsuporta ti dadduma a sientipiko a kapadada iti kapanunotan.

Ken adda ti supiat maipapan iti kemikal a polusion. Dadduma ti nangiladawan iti dioxin a kas “ti kakaruan a makasabidong a kemikal nga inaramid ti tao.” Daytoy a kemikal a dineskribir ni Michael Fumento a kas “maysa laeng a di maliklikan a resulta ti pannakaaramid ti dadduma a pagpatay ti ruot” (Science Under Siege), ket inawagan ti dadduma a “kapatgan a ramen ti Agent Orange.”a Kasta unay ti kinalatakna kalpasan ti gubat ti Vietnam. Timmaud dagiti dadakkel a panagdidinnarum dagiti beterano ti gubat ken dagiti kompania ti kemikal, a tunggal grupo addaan kadagiti bukodna nga agsisimparat a nalalaing a sientipiko.

Kasta met, madmadlaw unayen ti tattao dagiti isyu maipapan iti aglawlaw a kas iti panagbara ti globo, ti greenhouse effect, ken ti iyiingpis ti ozone layer. Maipapan iti panagamak iti kasasaad ti aglawlaw ti Antarctica, ipadamag ti periodiko a The Canberra Times: “Ti panagsirarak dagiti sientipiko idiay Palmer Station, maysa a nasientipikuan a sentro a pagtrabahuan ti Estados Unidos idiay Anvers Island, ipakitana ti panangdadael ti napigsa a radiasion ti ultraviolet kadagiti nababbaba a kita ti biag a kas kadagiti plankton ken mollusc ket mabalin nga in-inut nga apektaranna dagiti dadduma pay a mangmangan kadagita.” Ngem adu a dadduma pay a nasientipikuan a panagadal ti kasla mangkontra iti kasta nga opinion ken mangikkat iti panagamak iti ibabassit ti ozone ken ti panagbara ti globo.

Gapuna siasino ti husto? Agparang a tunggal maibaga wenno argumento mabalin a patalgedan wenno paneknekan nga ulbod dagiti nalalaing a sientipiko. “Ti nasientipikuan a kinapudno ket impluensiaan ti nasaknap a kasasaad ti kagimongan iti dayta a tiempo a kas iti diktar ti panagrason ken ti lohika,” kuna ti libro a Paradigms Lost. Gupgopen ni Michael Fumento ti maipapan iti dioxin babaen ti panagkunana: “Agpannuraytay amin iti im-imdengam a kapanunotan, mabalin a datayo ti biktima iti pannakasabidong wenno biktima ti nakaro nga ulbod nga impormasion.”

Ngem, dadduma a nalatak a nasientipikuan a didigra ti saan a mailawlawag. Sungsungbatan la ketdi ti siensia dagitoy.

“Makasair Unay a Didigra”

Iti “Mensahe Kadagiti Intelihente,” a nairuar idi Agosto 29, 1948, inutob ni Albert Einstein dagiti saan a makaawis nga aspeto ti siensia idi kinunana: “Babaen iti nasaem a kapadasan nakasursurotayo a saan nga umdas ti kinamanagpanunot a mangrisut kadagiti parikut ti biag ti kagimongantayo. Ti napinget a panagsirarak ken nainget a nasientipikuan a panagtrabaho masansan a nakalkaldaang ti epektoda iti sangatauan, . . . a pataudenda ti pannakaikisapna met laeng. Pudno a makasair unay daytoy a didigra!”

Kastoy ti mabasa iti nabiit pay a naipadamag iti Associated Press: “Inamin ti Britania a Sinubokna ti Radiasion Kadagiti Tao.” Pinatalgedan ti British Ministry of Defence a dandani 40 a tawen nga inar-aramid ti gobierno dagiti eksperimento iti radiasion kadagiti tao. Maysa kadagitoy nga eksperimento ramanenna ti panangsubok iti bomba atomika idiay Maralinga, South Australia, idi ngalay ti dekada 1950.

Ti Maralinga ket nagan a naggapu iti Katutubo a sao a kaipapananna “gurruod,” ket daytoy a naiputputong a lugar ti naan-anay a lugar a nangaramidan ti Britania kadagiti nasientipikuan nga eksperimentona. Kalpasan ti immuna a putok, nagsaknap ti ragsakda gapu iti balligina. Kastoy ti mabasa iti report ti maysa a periodiko iti Melbourne: “Bayat a nagpukaw ti ulep [a radioaktibo], inyeg ti komboy dagiti trak ken jeep dagiti soldado a Britano, Canadiano, Australiano, ken taga New Zealand a nangsaranget iti putok kadagiti abut a lima la a milia ti kaadayoda manipud iti nangpabettakanda. Ket nakaisemda amin. Maragsakanda a kasla nagawidda a naggapu iti piknik.”

Ti koresponsal ti siensia para iti periodiko ti Britania a Daily Express, ni Chapman Pincher, nangputar pay iti maysa a kanta a napauluan “Pining for the Mushroom Cloud [Panangsegga iti Kas-Uong nga Ulep].” Nainayon iti dayta ti impasigurado ti maysa a ministro ti gobierno a nagkuna a ti panangsubok naan-anay a naileppas segun iti naiplano ken awan ti peggad iti radiasion iti siasinoman idiay Australia. Nupay kasta, adu a tawen kalpasanna, saanen a nakaisem dagidiay matmatayen gapu iti radiasion, ket simmarunon ti nakaad-adu a panagkiddaw iti danyos. Awanen ti “Panangsegga iti Kas-Uong nga Ulep” ita! Ti Maralinga ket maiparit pay la a lugar kas resulta ti panangmulit ti radiasion.

Kasta met la ti kapadasan ti Estados Unidos kadagiti panangsubok iti bomba atomika idiay Nevada. Kuna ti dadduma a maysa a napolitikaan nga isyu ti nairaman ken saan a nasientipikuan a biddut. Kinuna ni Robert Oppenheimer, a nangidaulo iti pannakaaramid ti umuna a bomba atomika ti America, idiay Los Alamos, New Mexico: “Saan a rebbengen ti sientipiko nga ikeddeng no rumbeng a mausar ti bomba hidrohena. Rebbengen dayta dagiti tattao ti America ken dagiti pinilida a pannakabagida.”

Sabali a Kita ti Didigra

Ti panangusar ti dara iti medisina nagbalinen a kadawyan kalpasan ti Gubat Sangalubongan II. Dayta ti indayaw ti siensia a mangispal iti biag ken inwaragawagna a natalged ti panangusar iti dayta. Ngem idi rimsua ti AIDS nakigtot ti lubong ti medisina iti kinaaleng-alengna. Ti pluido a naipagarup a mangispal iti biag kellaat a nagbalin a mammapatay kadagiti dadduma. Maysa nga administrador ti kangrunaan nga ospital iti Sydney, Australia, imbagana iti Agriingkayo!: “Iti adun a dekada nangyalisonkami iti substansia a bassiusit ti ammomi maipapan iti dayta. Dimi pay ketdi ammo ti dadduma a sakit nga awitna. Dimi pay ammo dagiti [linaonna nga] iyal-alisonmi, dimi pay ammo agsipud ta dimi masukimat ti banag a dikam ammo.”

Ti nangnangruna a nakalkaldaang a kaso ramanenna ti pannakausar ti hormone a pangpatayag a pangagas kadagiti lupes a babbai. Gapu iti panangsapulda iti ad-adda a pannakapnek iti biag babaen iti kaadda ti anak, nakita dagitoy a babbai a makagunggona daytoy a pangagas. Adu a tawen kalpasanna, dadduma kadakuada ti misterioso a natay iti sakit a makaperdi iti utek a Creutzfeldt-Jakob disease (CJD). Dagiti ubbing a naagasan iti dayta met la a hormone gapu iti pannakatiltil matmatayda metten. Natakkuatan dagiti managsirarak a ti hormone ket nagun-odan dagiti sientipiko kadagiti pituitary gland dagiti natay a tattao. Dadduma a bangkay ti nalawag nga addaan kadagiti virus a mamatpataud iti CJD, ket sumagmamano a grupo ti hormone ti namulitan iti daytoy. Ti ad-adda pay a nakalkaldaang ket dadduma kadagiti babbai a naagasan iti hormone nagidonarda iti dara sakbay a rimsua dagiti sintoma ti CJD. Adda panagamak a ti virus mabalin nga addan iti suplay a dara, ta awan ti posible a pamay-an a masukimat dayta.

Adda nairaman a peggad iti amin a siensia. Di ngarud pagduaduaan a ti libro a The Unnatural Nature of Science kunaenna, a ti siensia “ket mamatmatan a buyogen iti aglaok a panangdayaw ken panagamak, namnama ken pannakaupay, maibilang agpadpada a kas gubuayan ti adu a pakarigatan ti moderno nga industrial a kagimongan ken kas gubuayan ti pakaagasan dagitoy a pakarigatan.”

Ngem kasano a maksayantay ti personal a panagpeggad? Kasano a masalimetmetantayo ti natimbeng a panangmatmat iti siensia? Makatulong ti sumaganad nga artikulo.

[Footnote]

[Blurb iti panid 6]

Kinuna ti maysa a ministro ti gobierno nga awan ti peggad iti radiasion

[Blurb iti panid 7]

Ti lugar a pagsubokan idiay Maralinga ket namulitan iti radiasion

[Blurb iti panid 8]

“Saan a rebbengen ti sientipiko nga ikeddeng no rumbeng a mausar ti bomba hidrohena.”​—Robert Oppenheimer, atomic scientist

[Ladawan iti panid 9]

“Babaen iti nasaem a kapadasan nakasursurotayo a saan nga umdas ti kinamanagpanunot a mangrisut kadagiti parikut ti sosial a panagbiagtayo.”​—Albert Einstein, physicist

[Credit Line]

Rinetrato ti U.S. National Archives

[Picture Credit Line iti panid 5]

Richard T. Nowitz/Corbis

[Picture Credit Line iti panid 8, 9]

Rinetrato ti USAF