Dengue​—Gurigor nga Agtaud iti Kagat

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti Pilipinas

DI MADMADLAW nga agdisso ti lamok iti nalukaisan a takiag ti balasitang. Dagus a tudoken ti lamok ti kudilna ket susopenna ti darana. Kalpasan ti sumagmamano a kanito, taldiapan ti ina ti balasitangna ket makitana ti lamok. Dagus a sipatenna ket timmayaben. Dayta kadin ti nagpatinggaanna? Nalabit saan. Mabalin nga awanen ti lamok, ngem ti apagkanito a panangsusopna iti dara ti ubing ket nakaibati kadagiti di matarigagayan nga organismo a mangpataud iti sakit.

Iti las-ud ti dua a lawas, agpayegpegen ti ubing, agsakit ti ulona, nasakit ti likud ti matana, nakaro ti ut-ot dagiti susuopna, ken nangato ti gurigorna. Bayat a kumaro ti sakit, agsupotsupot ken naan-anayen a kumapuy. Isut’ addaanen iti dengue, gurigor nga agtaud iti kagat ti lamok.

Nupay kasta, nangnangruna no ti ubing ket nakaptan idin iti dengue, mabalin a makapataud iti nakarkaro a kita ti sakit, ti dengue hemorrhagic fever (DHF). Babaen iti dayta, agsayasay dagiti urat, nga agresulta iti panagpadara ti kudil. Mabalin nga adda panagpadara iti uneg. No di umiso ti pannakaagasna, mabalin a nakaro ti pannakatalimpungaw ti pasiente ken ti di umiso a panagandar ti sistema ti sirkulasion, nga agtun-oy iti napartak nga ipapatay.

Ania a talaga ti dengue? Maapektarannaka kadi? Kasano a masalaknibam ti bagim ken ti pamiliam? Usigentay a naimbag.

Ania ti Dengue?

Ti dengue, a maawagan met breakbone fever, ket maysa laeng kadagiti adu a sakit a resulta ti kagat ti lamok. Ti pudno a pakaigapuan ti sakit ket maysa a virus. Maysa a naimpektaran a lamok (a kayatna a sawen, ti lamok a nakakagaten iti naimpektaran a tao) ti mangawit iti virus kadagiti glandula ti katayna. Iti panangkagatna iti tao tapno mangsusop iti dara, mayakarna ti virus iti tao.

Adda uppat a kita ti virus a dengue. Ti pannakaimpeksion iti maysa dina kayat a sawen a malisiamon ti tallo pay a kita. Kalpasan ti maminsan a pannakaimpeksion, no ti biktima ket makagat manen ti lamok nga agawit iti sabali a kita, ti resultana ket DHF.

“Dua a Kakalima iti Populasion ti Lubong” ti Agpeggad

Sigun iti World Health Organization (WHO), ti dengue pagpeggadenna ti 2.5 bilion a tattao, “dua a kakalima iti populasion ti lubong.” Impadamag ti Asiaweek: “Nasurok a 100 a tropikal ken dagiti kabangibangda a pagilian ti nangipadamag a rimsua ti dengue, ket adda pinullo a milion a naipadamag a kaso iti tinawen, a 95% kadagiti naimpektaran ti ubbing.”

Saan a masinunuo no kaano a damo a natakkuatan ti dengue iti lubong. Maysa a report maipapan iti “knee fever” idiay Cairo idi 1779 ti mabalin a mangtuktukoy iti dengue. Nanipud idin, naipadamagen ti dengue iti sangalubongan. Nangrugi idiay Abagatan a daya nga Asia, ti dengue dakkelen ti epektona iti salun-at ti tao nangnangruna nanipud idi Gubat Sangalubongan II. Adu a kita dagiti virus ti nagwaras, ket nagresulta daytoy iti ad-adu a napeggad a kita ti panagpadara. Kuna ti maysa a publikasion a pinataud ti WHO: “Ti damo a pudno nga irurussua ti haemorrhagic fever iti Asia ket nailasin idiay Manila idi 1954.” Simmaruno ti dadduma a pagilian, nangnangruna idiay Thailand, Vietnam, Malaysia, ken dagiti kabangibang a lugar. Dagitoy nga immuna nga irurussuana idiay Abagatan a daya nga Asia ti nakatayan ti 10 agingga iti 50 porsiento, ngem idi immadun ti naammuan maipapan iti sakit, bimmassit ti natay.

Nanipud idi dekada ti 1960, ti di naganetget a programa a mangkontrol kadagiti lamok nga agawit iti virus ti nakaigapuan ti nakaro nga iyaadu ti dengue. Bayat a nagsaknap ti dengue, kasta met ti DHF. Siam laeng a pagilian ti addaan epidemia sakbay ti 1970, ngem idi 1995 immadu daytoy a bilang agingga iti 41. Pattapattaen ti WHO nga iti tinawen, 500,000 a tattao nga addaan iti DHF ti masapul a mayospital.

Nupay saan a pagaammo ti sakit kadagiti saan a tropikal a lugar, iti dadduma a kaso maakaran dagiti managbiahe kadagiti rehion nga adda peggad a pakaakaran iti dayta ket inyawidda ti sakit. Kas pagarigan, idi arinunos ti 1996, impadamag ti The New York Times dagiti naaddaan iti dengue idiay Estados Unidos​—idiay Massachusetts, New York, Oregon, ken Texas.

Nangnangruna a Pagpeggadan ti DHF

Kas napaliiw a nasapsapa, ti DHF ket mamagpeggad iti biag a kita ti dengue. Maysa kadagiti pagpeggadan ti DHF ket pagarupen dagiti tattao a saan a nakaro dayta. Adu ti agkamali a mangipagarup a trangkaso dayta. Nupay kasta, ti panangitantan iti panagtignay pakaruenna ti sakit agingga a bumaba unay ti bilang ti platelet ti dara, mangrugin ti panagpadara (iti uneg wenno babaen kadagiti gugot, agong, wenno kudil), ket bumaba ti presion ti dara. Mabalin a matalimudaw ti pasiente. Inton maamiris ti pamilia a nakaron ti kasasaad, addan depekto ti sirkulasion ti dara ti pasiente. Ipanda a dagus iti ospital. Sadiay a matakkuatan dagiti doktor a saanen a nasayaat ti panagandar ti sistema ti sirkulasionna. Gapu iti kritikal a kasasaadna, mayalisonan iti pluido.

Panangsalaknib iti Pamiliam

Ania ti maaramidan tapno mapabassit dagiti epekto daytoy a sakit? No agnanaed ti pamilia iti lugar a nasaknap ti dengue ket nangato ti gurigor ti maysa a miembro ti pamilia a napapaut ngem maysa nga aldaw, nainsiriban no ipadoktoren ti pamilia. Napateg daytoy nangnangruna no marikna ti agsakit dagiti dadduma pay a sintoma ti dengue, kas iti supotsupot wenno panagut-ot ti piskel ken susuop wenno ti likud ti mata.

Mabalin a sukimaten ti doktor ti dara. Ti dengue a saan a pakaigapuan ti panagpadara mabalin a simple laeng ti kasapulanna a panangagas. Ngem no ipamatmat ti panangsukimat a dayta ket DHF, mabalin nga irekomendar ti doktor ti naannad a pannakaipaay dagiti pluido. Daytoy mabalin nga iramanna ti oral rehydration solution, kas dagidiay maus-usar iti panagsuyot, wenno, iti narikrikut a kaso, ti panangyalison iti pluido a mangusar iti Ringer’s solution, saline solution, ken dadduma pay. Iti panangagas ti doktor kadagiti tattao nga adda depekto ti sirkulasion ti darada, mabalin a mangipaay kadagiti agas a makatulong a mangpangato iti presion ti dara ken mangisubli iti kaadu dagiti platelet.

No nakaro ti panagpadara, mabalin nga irekomendar dagiti doktor ti panangyalison iti dara. Mabalin a daytoy ti dagus nga irekomendar ti dadduma a saandan nga usigen dagiti kasukat [ti panangyalison]. Nupay kasta, malaksid a maibusor iti linteg ti Dios, gagangay a saan met a kasapulan daytoy. (Aramid 15:29) Ipakita dagiti kapadasan a ti naannad a panangtaming iti pluido a tumulong iti sirkulasion manipud pay iti pangrugian ti sakit ti kapapatgan a banag iti panangagas. Ti kooperasion ti pasiente ken doktor iti daytoy ti makatulong a manglapped kadagiti panagsusupiat maipapan iti panangyalison iti dara. Ipaganetget amin daytoy ti kinapateg ti dagus a panagtignay no atapen ti maysa a tao nga isut’ addaan iti DHF.​—Kitaem ti kahon nga “Ania Dagiti Sintoma?”

Dagiti Addang a Panglapped

Maysa kadagiti kangrunaan nga agawit iti virus ti dengue ket ti lamok nga Aedes aegypti. Daytoy a kita ket gagangay kadagiti tropikal ken kabangibangda a lugar iti intero a lubong. (Kitaenyo ti naipakuyog a mapa.) Dagiti lamok nga Aedes aegypti agbiagda kadagiti aduan populasionna a lugar. Ti panangkontrol iti lamok ti maysa kadagiti solusion a mangkontrol iti sakit.

Narigat ti panangkontrol iti lamok iti sangalubongan. Nupay kasta, adda bambanag a maaramidmo tapno maksayan ti panagpeggad iti aglawlaw ti pagtaengam. Ti kabaian a lamok agitlog iti danum. Tumaud ti balbaltik iti aniaman a pagkargaan nga addaan iti danum nga agpaut iti makalawas wenno ad-adu pay, kas kadagiti nabaybay-an a goma ti lugan, naibelleng a lata, bote, wenno nakadata a sabut ti niog. Ti panangikkat kadagita a pagkargaan ikkatenna dagiti pagpessaan ti lamok. Mainayon pay, mairekomendar met nga ipakleb dagiti timba wenno bilog. Makatulong met ti panangikkat kadagiti naurnong a danum kadagiti salulog. Makapainteres, idi pangrugian ti panageskuela idi tawen 1997/98, inupay ti departmento ti salun-at iti Pilipinas ti panangikabil kadagiti naimasetera a mula kadagiti kuarto a pagadalan iti eskuelaan gapu iti daytoy a rason.

No adda agsakit iti dengue iti pagtaengan, annadan a saan a makagat dagiti dadduma pay a lamok a mabalin a mangyakar iti mikrobio kadagiti sabsabali. Makasalaknib met ti natikub iti iskrin wenno addaan air-condition a patakder.

Ti ngay bakuna? Saan pay a magun-odan ita ti umno a bakuna. Madama ti panagsirarak a mangpataud iti maysa, ngem nakarikrikut daytoy gapu iti kinapudno a ti naan-anay a salaknib sapulenna ti pannakabakuna iti uppat a kita ti dengue. Iti kinapudnona, ti bakuna para iti maysa laeng pakaruenna ti panagpeggad iti DHF. Manginanama dagiti managsirarak a mabalinen a magun-odan ti epektibo a bakuna iti lima wenno sangapulo pay a tawen.

Pinadasen ti dadduma a managsirarak ti sabali a pamay-an. Babaen ti panangusarda iti genetic engineering, inanamaenda a malapdan ti virus ti dengue nga umadu iti katay ti lamok. No agkurri daytoy kas naiplano, dagita a pinataud ti genetic engineering a lamok saandan a maakaran dagiti annakda iti dengue. Nupay adda rinang-ayanen a naaramid, makitanto pay laeng no kasano kaballigi daytoy.

Itatta, ti naan-anay a panangpukaw iti dengue mabalin a saan pay a posible. Ngem ti praktikal a panagannad matulongannaka ken dagiti ay-ayatem a mangliklik iti mamagpeggad biag a komplikasion gapu iti dengue​—gurigor nga agtaud iti kagat.

[Kahon iti panid 22]

Ania Dagiti Sintoma?

Dagiti sintoma agpadpada iti dengue fever ken ti dengue hemorrhagic fever (DHF)

• Kellaat a nangato a gurigor

• Nakaro a panagsakit ti uloa

• Ut-ot iti likud ti mata

• Ut-ot ti susuop ken piskel

• Lumteg a lymph node

• Supotsupot

• Panagkakapuy

Dagiti sintoma nga ad-adda nga espesipiko para iti DHF

• Kellaat a pannakatalimudaw

• Agpadara a kudil

• Agpadara ti kaaduan (a paset ti bagi)

• Nalamiis, napigket a kudil

• Alimbasagen

• Adda depekto ti sirkulasion ti dara a mangpakapuy iti pulso (dengue shock syndrome)

Agpadoktorka a dagus no madlawmo dagiti sintoma. Agpeggad a nangnangruna dagiti ubbing

[Footnote]

[Kahon iti panid 23]

Dagiti Napateg nga Impormasion Para Kadagiti Managbiahe

Sagpaminsan, dagiti managbiahe kadagiti tropikal a sona maakaranda iti dengue, ngem mammano laeng ti dengue hemorrhagic fever agsipud ta maala laeng daytoy nakarkaro a kita iti kapamindua a pannakaimpektar iti dengue. Adtoy ti sumagmamano a singasing tapno natalged dagiti managbiahe:

• Agisuotkayo kadagiti atiddog manggasna a kamisadentro ken agpantalonkayo

• Agusarkayo iti pangbugaw iti lamok

• Adaywanyo dagiti lugar nga adu ti taona

• Agnaedkayo kadagiti pagdagusan a maserraan dagiti tawa ken saan a mastrek dagiti lamok

• No aggurigorkayo inton nakaawidkayon, ibagayo iti doktor no nagbiaheanyo

[Mapa/Ladawan iti panid 23]

Dagiti lugar a nabiit pay a nagrairaan ti dengue

Dagiti lugar nga agpegpeggad a maaddaan iti epidemia ti dengue

Pagdakdakiwasan ti “Aedes aegypti,” ti lamok nga agaw-awit iti dengue

[Credit Line]

Gubuayan: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Dagiti ladawan iti panid 24]

Dagiti lugar a posible a pagpessaanda ket (1) dagiti nabaybay-anen a goma ti lugan, (2) dagiti salulog, (3) dagiti masetera, (4) dagiti timba wenno dadduma a pagkargaan, (5) dagiti naibellengen a lata, (6) dagiti bariles

[Picture Credit Line iti panid 21]

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC