Nalukatan Dagiti Nalimed nga Artsibo

BABAEN TI KORESPONSAL TI Agriingkayo! IDIAY ITALIA

“Nalukatan dagiti artsibo ti Inkisision.” Kastoy ti panangipadamag ti media iti panangipalubos ti Vatican kadagiti eskolar a mangkita iti artsibo ti Congregation for the Doctrine of the Faith, a pagaammo a kas ti Holy Office agingga idi 1965.

NAIBAGA a rumbeng a maamiris dayta a tignay “sigun iti kababagas ti nabayagen ken nagsayaat ti pannakaurnosna a proseso ti pannakarebisar ti historia a kayat ni John Paul II a maturpos sakbay ti tawen 2000.”a Apay a kasta unay ti panaginteres kadagitoy nga artsibo? Ania dagiti palimed a maipagarup a linaonda?

Ti Holy Office ket impasdek ni Pope Paul III idi 1542. Daytoy nga ahensia ti papa a mangparmek iti “kinaerehes” ket naawagan met a Romano nga Inkisision, tapno maiduma dayta iti Español nga Inkisision a nairugi idi 1478.b Ti gunglo dagiti kardinal a nabuangay idi 1542 ket “pakaseknanna ti parikut maipapan iti kinaerehes iti intero a Kakristianuan,” kuna ni Adriano Prosperi, maysa nga autoridad maipapan iti tema. Kadagiti agan-andar nga Inkisision idi maika-16 a siglo, ti laeng Romano nga Inkisision ti aktibo pay laeng, uray no naiduman ti naganna ken dagiti rebbengenna.

Naurnong dagiti rekord ti Inkisision. Idi agangay, dagitoy ti nangbukel kadagiti nalimed nga artsibo ti Holy Office. Idi 1559, dagiti artsibo ket rinaut ti sumagmamano nga umili ti Roma, nga immalsa tapno “mangrambak” iti ipapatay ni Pope Paul IV, a naibilang a kangrunaan a nangitandudo iti Romano nga Inkisision. Idi 1810, kalpasan ti panangparmek ni Napoléon I iti Roma, inyakarna dagiti artsibo idiay Paris. Agpada nga idi pannakayakarna ken bayat ti simmaganad a pannakaisublina iti papa, adu a material ti napukaw wenno nadadael.

Ania ti Linaonda?

Dagiti nasurok nga 4,300 a dokumento a mangbukel kadagiti artsibo okuparenda ti dua a kuarto nga asideg iti St. Peter’s Basilica. Sigun ken kardinal Joseph Ratzinger​—pangulo daytoy nga ahensia ti Vatican​—awan direkta a pakainaigan ti bambanag a linaon dagiti artsibo kadagiti historikal nga isyu no di ket “maipapan kangrunaanna iti teolohia.”

Nagiinnannugot dagiti historiador a saan a manamnama nga adu ti ipalgak dagiti artsibo. Kuna ni propesor Prosperi nga adda sadiay dagiti napagsasaritaan kadagiti miting ti Romano nga Inkisision ngem “awan dagiti papeles, dokumento a naisumite a mausig, ken dandani amin a panangbista. Kaaduan ket nadadael idiay Paris idi nagbaetan ti 1815 ken 1817 gapu iti pammilin ni Monsignor Marino Marini, a naibaon manipud Roma tapno alaenna dagiti papeles nga innala ni Napoléon.”

Impalubos ti Vatican ti panangsukimat dagiti eskolar kadagiti naurnong a dokumento sakbay ti ipapatay ni Leo XIII idi Hulio 1903. Tapno mapalubosanda, masapul a mangisumitir dagiti mangsukimat kadagiti pakpakauna a surat a naggapu kadagiti panguluen ti relihion wenno institusion a pagadalan.

Pammabalaw

Nupay idayaw ti kaaduan iti damag a pannakalukat dagiti artsibo, adda dagiti pammabalaw. Iti panangpampanunotna kadagiti rason no apay a dagiti laeng dokumento sakbay ti 1903 ti naipalubos, agimtuod ti Katoliko a teologo a ni Hans Küng: “Mabalin kadi nga idi laeng 1903 a nagbalin a makapainteres dagiti dokumento, ta iti dayta a tawen ni Pope Pius X, a katugtugawna pay laeng iti trono kas papa, rinugianna ti kampania a maibusor kadagiti Maka-moderno, a nangbiktima kadagiti adu a teologo ken nangparigat kadagiti obispo ti Italia, Francia, ken Alemania, a nangguraan ti adu a tattao iti simbaan?”

Para iti historiador iti linteg a ni Italo Mereu, nupay sinukatanda ti nagan ken linukatanda dagiti artsibo, “ti ar-aramiden [ti Congregation for the Doctrine of the Faith] maipada met laeng iti inaramid idi ti dati nga Inkisision, agraman dagiti dati a pamay-anna,” kas ti panangiparit kadagiti maim-imbestigar a mangkita kadagiti dokumento a mangtuktukoy kadakuada.

‘Awan ti Palimed a Dinto Maammuan’

Kaaduanna, saan a patien dagiti historiador nga addanto naisangsangayan a maduktalanda “kadagiti artsibo ti Inkisision.” Ngem nasken a mabigbig ti Iglesia Katolika a rumbeng nga agpaituray iti pangngeddeng ti publiko.

Nupay kasta, ti napatpateg pay a kapanunotan ket ti kapanunotan ti Dios. Inton agangay, ukomennanto ti relihion nga agkunkuna a Kristiano ngem iti adu a siglo sinalungasingna dagiti bilin ti Dios ken linabsingna ti prinsipio ti pannursuro ni Jesus babaen ti panangaramidna kadagiti nakadakdakes nga Inkisision. Nakaad-adu nga inosente a tattao ti nakaam-amak a natutuok ken napapatay kadagitoy, gapu laeng ta saanda nga awaten dagiti doktrina ken ar-aramid ti simbaan.​—Mateo 26:52; Juan 14:15; Roma 14:12.

Kasano man ti kauneg ti panangamiris dagiti eskolar kadagiti artsibo, kurangto latta. Iti kasumbangirna, “awan ti parsua a saan a sibabatad iti imatang [ti Dios], no di ket isuamin a bambanag lamolamoda ken sipapanayagda a nailatak kadagiti mata daydiay pagidatagantayo.” (Hebreo 4:13) Dayta ti makagapu a nakuna ni Jesus kadagiti adalanna, idi tuktukoyenna dagiti panguluen ti relihion a nangbusor kenkuana: “Gapuna dikay kabuteng ida; ta awan ti naabbongan a dinto maipanayag, ken palimed a dinto maammuan.”​—Mateo 10:26.

[Dagiti Footnote]

[Picture Credit Lines iti panid 12]

Palasio ti Holy Office, Roma, Italia

Dagiti drawing: Manipud iti libro a Bildersaal, deutscher Geschichte