Panangmatmat iti Lubong
Masapul a Saganaan ti Didigra
“Sigun iti World Disasters Report 1999,” kuna ti International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, “dagiti natural a didigra itay napan a tawen ti kakaruan pay laeng a nakaigapuan ti ad-adu a pannakadadael ngem iti napalabas.” Ti tikag, saan unayen a kinadam-eg ti daga, layus, ken pannakakalbo dagiti kabakiran ti nakapilitan ti 25 a milion a tattao a nangpanaw kadagiti dagada sada nagkamang iti kaeskuateran kadagiti siudad, a nangpartuat iti “ad-adu a ‘nagbakuit’ ngem kadagiti pinartuat dagiti gubat ken panagraranget.” Dagiti kangrunaan a naapektaran isu dagiti pagilian iti napanglaw a lubong, a sadiay 96 a porsiento kadagiti amin a natay ket gapu kadagiti napasamak a natural a didigra. Iti napalabas a lima a tawen, bimmassit iti 40 a porsiento ti pondo dagiti tumultulong nga ahensia. Kastoy ti kinuna ni Peter Walker, ti direktor ti pederasion mainaig iti pagannurotan para iti didigra, idi impaganetgetna a kasapulan a mabalbaliwan ti panangmatmat iti kinamanagsagana no adda didigra: “Saan nga agkurri no saka la agtignay a dagus no adda didigra . . . Ditay aguray agingga a mauram ti maysa a balay, satay agur-or iti kuarta para iti departamento ti uram.”
Peggad No Agsabong ti Kawayan
Kakawayanan ti nalawa a paspaset ti makin-amianan a daya ti India. Rimsua ti danag kadagiti estado ti Manipur ken Mizoram idi nangrugi nga agsabong dagiti kawayan sadiay. Apay? Agsipud ta maminsan laeng iti kada agarup 50 a tawen nga agsabong ti partikular a kita ti kawayan kadagitoy a lugar, a maawagan mautang, ket atrakarenna dagiti utot. Gapu ta agkaan dagiti utot kadagiti sabong, nagbiitda nga umadu sada rugian metten a kanen dagiti mula nga agserbi a taraon, a pakaigapuan inton agangay ti bisin. Sigun iti The Times of India, rimsua ti bisin idi 1957 kalpasan a nagsabong dagiti kawayan idi 1954/55. Iti panagregget a manglapped iti sabali manen a bisin, nangisponsor ti gobierno ti Mizoram State iti kampania a mangpapatay kadagiti utot. Nangitukonda iti maysa a rupee iti kada ipus ti utot. Agingga idi Abril, agarup 90,000 nga ipus ti naurnongen, ket maur-urnong dagiti pondo tapno maitultuloy ti kampania kontra kadagiti utot.
Kamatis Kontra Kanser
Sigun kadagiti nabiit pay a panagadal nga impakaammo ti American Association for Cancer Research, mabalin nga adda substansia ti kamatis a manglapped iti ikakaro ti kanser iti prostate. Ti substansia a mangpalabaga kadagiti kamatis, nga isu ti lycopene, mabalin a pabassitenna ti kadakkel dagiti makapakanser a tumor iti prostate ket pabassitenna ti panagaduda wenno metastasis, ti panagwaras ti kanser iti dadduma a tisyu ti bagi. Ti maysa a panagadal ti U.S. National Cancer Institute “impalgakna a ti kamatis ken amin a produkto nga agtaud iti dayta ket adda nasayaat nga epektona saan laeng a maibusor iti kanser iti prostate no di ket uray kadagiti kanser iti pali, bara, ken duri.”
Sakit iti Isip Dagiti Annak
Adda sakit iti isip ti kakalima kadagiti Britano nga agtutubo a nababbaba ngem 20 ti tawenda, sigun iti report ti Mental Health Foundation. Nupay “kasla ipangpangruna ti Gobierno, dagiti propesional ken media ti kinasalun-at ken dagiti magapuanan ti annak iti eskuelaan,” kuna ti direktor ti foundation a ni June McKerrow, dagiti annak “ket saan a rumangrang-ay iti emosional a wagas.” Dakamaten ti report a mabalin nga adu ti makagapu iti daytoy. Dagiti annak “ket piliten dagiti nagannak kadakuada manipud kinaubingda a mangidilig iti bagida kadagiti kasadarda babaen ti eksaminasion ken panangtingiting,” isu a kaaduan ti agsardeng nga ageskuela ket ibilangda ti bagida kas napaay. Dagiti panagay-ayam iti ruar ti balay, a tumulong kadagiti agtutubo “nga agpanunot babaen ti panagdesision ken mangpapigsa iti panagtalekda iti bagida tapno agbalinda nga ad-adda a mannakibagay,” ket sinukatanen dagiti computer ken telebision. Ti panaganunsio “gutugotenna ti tarigagay a maaddaan kadagiti banag nga awan kadakuada wenno agbalin a kas iti maysa a saan a kas iti kinataoda.” Kanayonanna, tangay immadu iti 50 a porsiento ti panagdiborsio ket adu a nagannak ti agtartrabaho, “kimmaro [dagiti pagpulkokan ti annak] agsipud ta dida makapagpannuray iti emosional a kinatimbeng dagiti pamiliada,” kuna ti The Daily Telegraph.
Agdisso ti Aniaman nga Agpangato
Gagangayen iti dadduma a paset ti Estados Unidos ken iti sumagmamano a pagilian iti Latin America a rambakan dagiti agragragsak ti panangrugi ti baro a tawen babaen ti panangpaltogda iti tangatang. Ngem idagadag ti polisia a dida ar-aramiden dayta. “No pumaltogka iti tangatang,” kinuna ti hepe ti polisia ti Los Angeles a ni Willie Williams, “addanto pagdissuan dayta a bala.” Ket mabalin nga iti ulo ti maysa a tao ti pagdissuanna. Nasurok a pinullon a tattao ti napapatay iti daytoy a wagas iti sumagmamano a tawen idiay Estados Unidos. Kanayonanna, naipadamag a ginasuten dagiti nadunor ken nadadael a sanikua, no dadduma ket gapu kadagiti bala nga adu a kilometro ti naggapuanda. Masansan a di umiso ti pagarup dagiti tattao a pumaltog iti tangatang a mawara dagiti bala iti tangatang wenno awan ti siasinoman a madangranda bayat nga agdisso dagitoy. Ngem ti bala a direkta a maipaturong iti tangatang ket agdisso iti kasta unay a kapigsa nga “umdas a manglussok iti kudil, mangbulsek iti mata wenno mangsalput iti nalukneng a paset ti bangabanga ti maladaga,” sigun ken Fred King, pannakangiwat ti Houston Police Department.
Kumarkaro ti Narelihiosuan a Di Kinamanagpabus-oy
Sigun iti International Helsinki Federation, maysa nga organisasion a mangitandudo kadagiti natauan a kalintegan, timmaud idiay Europa ti “maysa a ragup a padron a dandani kaasping ti panangidadanes” kadagiti maaw-awagan a kabbaro a relihion, kuna ti Catholic International. Tapno maparmek dagiti minoria a relihion, padpadasen ti sumagmamano a gobierno ti mangadaptar kadagiti legal a pamay-an a maisalungasing kadagiti napagnunumuan a mangitandudo iti wayawaya ti konsiensia ken relihion. Dagiti kontrobersial a report ken listaan ti parliamento maipapan “kadagiti napeggad a sekta” idiay Alemania, Belgium, ken Francia ti nangpakaro iti di panagpabus-oy ken panangidumduma. Nupay kasta, ipatuldo ni Willy Fautré, presidente ti Human Rights Without Frontiers a “nagbassit [laeng] ti bilang” dagitoy a narelihiosuan a movimiento a mamagpeggad iti kagimongan ket aglablabes dayta a panagamak. Kinunana a dagiti nalatak a relihion ti nangpakaro iti problema babaen ti panagtignayda kas “agpadpada a partido ken ukom” kadagiti riri ken babaen ti panangitandudoda iti “panangsalangad imbes nga iti panaglinnawag.”
Umdas a Pannaturog?
Saan unay a makaturturog iti rabii dagiti tattao a “kanayon a kayatda ti rumidep kabayatan ti aldaw, agdungsa kadagiti miting, wenno marigatan a mangipamaysa iti isipda,” kuna ti periodiko a Toronto Star. Kanayon a kasapulan ti kaaduan a tattao ti nagbaetan ti pito ken siam nga oras a pannaturog iti kada rabii tapno makapagtrabahoda a naimbag no aldaw. Adtoy ti sumagmamano a singasing dagiti eksperto no kasano a magun-odan ti umdas a turog: Ipangpangrunam ti pannaturog. Agrelakska sakbay a maturogka. Mabalin a makatulong ti panagpagnapagna, ngem dika agehersisio iti makabannog iti maudi a tallo nga oras. Maturog ken bumangonka iti isu met la nga oras iti kada aldaw. No mariingka iti rabii, dika agpanunot wenno padasem ti mangsolbar kadagiti problema—imbes ketdi, dagiti makaay-ayo ti panunotem. No siririingka pay laeng kalpasan ti kagudua nga oras, bumangonka ken agaramidka iti makaparelaks, kas iti makaliwliwa a panagbasa. Agannadka a dika mangan wenno uminum iti adu unay sakbay ti pannaturog, ngem dika met maturog a mabisbisin.
Umad-adu Dagiti Delingkuente nga Ubbing
Idiay Alemania itay napan a tawen, immadu dagiti krimen nga inaramid dagiti agtutubo, kuna ti periodiko a Hessische-Niedersächsische Allgemeine. “Ti bilang dagiti ubbing a maatap a nangdangran iti bagi” dagiti sabsabali ket immadu iti 1 4.1 a porsiento. Nangnangruna a nakadkadlaw ti iyaadu dagiti nababbaba ngem 14 ti tawenda nga ubbing a suspek—152,774—5.9 a porsiento nga iyaadu. Iti panangawagna iti daytoy a panagbalbaliw a “makapadanag unay,” inyunay-unay ti Federal Minister of the Interior a ni Otto Schily a kasapulan dagiti naing-inget a pamay-an ti pananglapped. Nupay makatulong ti gobierno, nangnangruna iti tay-ak ti edukasion ken trabaho, impatuldona a ti pamilia ti nangnangruna nga addaan iti napateg a paset iti pananglapped iti krimen.