Dagiti Nakaskasdaaw iti Sistema Sirkulatorio

ILADAWANMO ti maysa a balay nga addaan iti sopistikado unay a sistema dagiti tubo (plumbing system) a pagayusan ti pluido a sitatalged a mangawit iti taraon, danum, oksihena, ken rugit. Mainayon iti dayta, kabaelan dagitoy a tubo a tarimaanen ti bagida ken sipapardas nga agpaadu tapno makibagay iti nadumaduma a kasapulan iti pagtaengan. Anian a makapasiddaaw a disenio!

Nupay kasta, ad-adu pay ti maaramidan “dagiti tubo” iti bagim. Malaksid iti itutulongda a mangmantener iti normal a temperatura ti bagim, agawitda iti nagadu a hormone, wenno kemikal a mensahero, ken nabileg a depensa kontra kadagiti sakit. Nalamuyot ken nalap-it met ti intero a pakabuklanna, isu a di maan-ano uray no magunggon ken mannakibagay iti dadduma a paset ti bagim. Awan ti siasinoman nga inheniero a makadisenio iti kasta a sistema. Ngem nabaelan ti Namarsua a dinisenio dayta idi binukelna dagiti urat, arteria, ken capillary wenno kabassitan nga ur-urat iti bagi ti tao.

Dagiti Kangrunaan a Paset ti Sistema Sirkulatorio

Kinapudnona, ti sistema sirkulatorio ti tao (circulatory system) ket dua nga agtintinnulong a sistema. Ti maysa isu ti sistema kardiobaskular (cardiovascular system), a pakairamanan ti puso, dara, ken amin nga urat ti dara. Ti sabali pay isu ti sistema limpatiko (lymphatic system)​—nagsasanga nga urat a mangibiahe iti sobra a pluido a maawagan lymph, nga aggapu kadagiti tisyu ti bagi tapno maisubli iti agtartaray a dara. No mapagsisilpo dagiti urat ti dara (blood vessel) ti maysa laeng nga adulto, 100,000 a kilometro ti kaatiddogda ken malikmutda ti daga iti mamindua ket kagudua a daras! Daytoy nakalawlawa a sistema ti agaw-awit iti mangbibiag a dara, a mangbukel iti agarup 8 a porsiento iti timbang ti bagi, a mapan iti binilion a selula.

Siempre, iti puso ti pagtataudan ti enerhia iti sistema kardiobaskular. Tangay agarup kas iti kadakkel ti gemgemmo, inaldaw a mangibomba iti di kumurang a 9,500 a litro ti dara iti intero a bagim​—mapattapatta a katupag ti panangyuli iti maysa a tonelada iti kangato a 10 a metro iti kada 24 nga oras!

Panagpasiar iti Sistema Kardiobaskular

Pagtarayan ngay ti dara? Mangrugitayo iti oxygen-depleted blood, wenno ti dara nga agkurang iti oksihena, a dumanon iti puso babaen ti dua a dadakkel nga urat​—ti superior (ngato) ken ti inferior (baba) vena cava. (Kitaem ti diagrama.) Iruar dagitoy nga urat ti linaonda iti umuna a pannakasiled ti puso, ti kannawan nga atrium. Ti kannawan nga atrium ti mangibomba iti dara iti pannakasiled nga ad-adut’ maselna nga isu ti kannawan a bentrikulo. Manipud ditoy, agturong ti dara iti bara babaen kadagiti pulmonary trunk wenno pannakabunged ti bará, sa agturong iti dua a pulmonary artery wenno arteria ti bará​—dagiti arteria a kakaisuna nga agaw-awit iti dara nga agkurang iti oksihena. Gagangay a daytoy ti ar-aramiden dagiti urat.

Bayat nga adda iti bará, agiruar ti dara iti carbon dioxide ken agsepenna ti oksihena. Kalpasanna, agayus nga agpababa iti kannigid nga atrium ti puso a lumasat iti uppat nga urat ti bará​—dagiti urat a kakaisuna nga agaw-awit iti dara nga aduan iti oksihena. Iruar ti left atrium ti linaonna iti kabibilgan a pannakasiled ti puso, ti left ventricle wenno kannigid a bentrikulo, a mangibomba iti dara a nasuplayan iti oksihena a lumasat iti aorta sa agturong iti bagi. Aggiddan nga agbomba dagitoy dua nga atrium a sarunuen ti dua a bentrikulo. Ti dua nga agsaganad a panagbomba ti mamagpitik iti puso. Ti uppat a makin-uneg a balbula ti mangipasigurado a maymaysa ti turongen ti agtartaray a dara a lumasat iti puso.

Gapu ta nasken nga ibombana ti dara agingga kadagiti ungto ti bagi a kas iti saka ken ima, agarup mamin-innem a napigpigsa ti ad-adut’ maselna a kannigid a bentrikulo ngem iti kannawan a bentrikulo. Ti mapataud a puersa ti nadaras a pakaigapuan ti aneurysm (agebbal wenno bumlong dagiti pannakadiding ti arteria) wenno uray pay ti makapapatay a pannakaistrok ti utek no awan ti nasigo a mekanismo a mangsalaknib iti kellaat nga ingangato ti presion.

Dagiti Agbennat nga Arteria

Ti aorta ti kadakkelan nga arteria iti bagim, ket dagiti kangrunaan a sangana ti mangbukel kadagiti “agbennat nga arteria.” Dakkel ti abutda, wenno ti makin-uneg a lungogda (internal lumen), isu a nalaka nga agayus ti dara. Addaanda met kadagiti nabengbeng, masel a pannakadiding nga addaan palunapin nga elastin, ti kasla goma a protina. No ibomba ti kannigid a bentrikulo ti dara kadagitoy nga arteria, lumawa wenno bumsogda, tapno maibturanda ti nangato a presion ken maiduronda ti dara iti sumaruno a grupo dagiti arteria, dagiti muscular, wenno distributing artery, nga addaan met iti elastin iti pannakadidingda. Gapu iti daytoy nagpaiduma a disenio, saan nga agbaliw ti presion ti dara iti kanito a makagteng kadagiti narasi a capillary.a

Ti diametro ti para waras nga arteria ket agarup 1 a sentimetro agingga iti 0.3 a milimetro. Babaen ti idadakkel ken ibabassit kas ibilin dagiti espesial a nerve fiber wenno neuron a pakairamanan dagiti axon ken dendrite, tumulong dagitoy a mangtaginayon iti panagtaray ti dara, isu nga aktibo unay ti sistema sirkulatorio. No kas pagarigan madangran wenno agamak ti maysa a tao, dagiti pagrikna nga adda kadagiti pannakapalunapin ti arteria pakaammuanda ti utek. Kalpasanna, pakaammuan met ti utek dagiti maitutop nga arteria tapno lapdanda ti panagtaray ti dara kadagiti di unay nasken a paset a kas iti kudil ket ipanda laengen kadagiti napapateg a paset ti bagi. Kuna ti magasin a New Scientist: “‘Marikna’ dagiti arteriam ti panagtaray ti dara, isu nga agtignayda.” Makapasiddaaw kadi no nailadawan dagiti arteria kas “dagiti masirib a tubo”?

Apaman a malabsan ti dara dagiti kabassitan nga arteria​—dagiti arteriole​—agtalinaed ti presionna iti agarup 35 a milimetro ti mercury. Masapul nga agtalinaed ti nababa a presion gapu ta maisilpo dagiti artriole kadagiti capillary, wenno dagiti kababassitan nga urat ti dara.

Nakaintar a Nalabaga a Selula

Tangay walo agingga iti sangapulo a micrometer (kakasangamilion ti maysa a metro) ti diametro dagiti capillary, nakabasbassitda isu a naintar a lumasat dagiti nalabaga a selula ti dara. Nupay maysa laeng a palunapin dagiti selula ti kapuskol dagiti pannakadiding ti capillary, mangyallatiwda iti adu a sustansia (nga adda iti plasma, wenno ti pluido a paset ti dara) ken oksihena nga ibiahe dagiti nalabaga a selula kadagiti kabangibang a tisyu. Iti dayta met la a kanito, maisubli kadagiti capillary ti carbon dioxide agraman ti dadduma pay a rugit a naikkat kadagiti tisyu tapno maibelleng. Babaen iti bassit a kasla nasiglot a masel a maawagan sphincter, mamantener met dagiti capillary ti dara nga agtaray kadakuada sigun iti pakasapulan dagiti tisyu iti aglawlaw.

Aggapu Kadagiti Venule nga Agturong Kadagiti Urat sa iti Puso

No labsan ti dara dagiti capillary, agturong kadagiti babassit nga urat a maawagan venule. Tangay 8 agingga iti 100 a micrometer ti diametro dagiti venule, agkakamangda a mangbukel kadagiti urat a mangisubli iti dara idiay puso. No makadanon ti dara kadagiti urat, dandani awanen ti amin a presionna, isu a naing-ingpis ti pannakadiding dagiti urat ti venule ngem iti pannakadiding dagiti arteria. Basbassit met ti elastin-da. Nupay kasta, dakdakkel dagiti abutda, isu a naan-anay a malaon dagiti urat ti 65 a porsiento ti dara iti bagim.

Tapno masulnitan ti nababa a presion ti dara, adda nasigo a pamay-an dagiti urat a mangisubli iti dara idiay puso. Umuna, addaanda kadagiti espesial a kasla tasa a balbula tapno saan a guyoden ti grabidad ti dara a rummuar iti puso. Maikadua, usarenda dagiti masel ti tulangmo. Kasano? No mabennat dagiti maselmo, kas pagarigan dagiti masel iti sakam bayat a magmagnaka, pespesenda dagiti kabangibang nga urat. Gapu iti dayta, maiduron ti dara kadagiti one-way valve wenno maymaysa ti turongenna a balbula nga agturong iti puso. Kamaudiananna, ti adu a presion iti tian ken lungog iti barukong, a mabaliwan babaen ti panaganges, ti tumulong kadagiti urat a mangiruar iti linaonda iti kannawan nga atrium ti puso.

Naannayas unay ti sistema kardiobaskular ta uray no agin-inana ti maysa a tao, maisublina iti puso ti agarup lima a litro a dara iti kada minuto! No magna ti maysa a tao, maisubli ti agarup walo a litro, ket iti nasalun-at a tumataray nalabit 35 a litro ti dara ti agsublisubli iti pusona iti kada minuto​—mamimpito nga ad-adu no idilig iti daydiay agin-inana!

Iti dadduma a kasasaad, mabalin a bumtak dagiti napnuan urat a balbula gapu iti natawid a kasasaad wenno gapu iti ilulukmeg, panagsikog, wenno napaut a panagtakder ti maysa a tao. No agpalia dagitoy a balbula, maurnong ti adu a dara iti babaenda. Gapu iti dayta, agebbal dagiti urat ken agbalin a kas iti pagaammo a varicose vein wenno imbal nga ur-urat. Umasping iti dayta, ti panageddek, a kas aramiden dagiti agpasngay wenno agibleng, degdeganna ti presion iti lungog ti buksit, a manglapped iti dagus a panagsubli ti dara manipud kadagiti urat iti kerret ken iti dakkel a bagis (large intestine). No kastoy ti mapasamak, rumsua dagiti varicose vein a maaw-awagan a hemorrhoid wenno almoranas.

Ti Sistema Limpatiko

No agitulod dagiti capillary iti adu a sustansia kadagiti tisyu ken alaenda dagiti rugit, basbassit ti pluido nga alaenda ngem ti itulodda. Umagsep dagiti napateg a protina ti dara kadagiti tisyu. Isu a nasken ti sistema limpatiko (lymphatic system) ti bagi. Urnongenna ti amin a sobra a pluido, a maawagan lymph, sana isubli iti dara babaen ti dadakkel nga urat iti puon ti tengnged ken iti barukong.

Kas kadagiti arteria ken urat, adda sumagmamano a klase dagiti urat ti lymph. Ti kabassitan, dagiti lymph capillary, addada kadagiti palunapin ti capillary ti dara. Tangay nalaka nga umagsep, agsepen dagitoy babassit nga urat ti sobra a pluido sada iturong dayta iti daddadakkel a pakaurnongan ti lymph a maipan kadagiti lymph trunk. Agsisilpo dagitoy tapno mabukel dagiti lymph duct, a mangiruar iti linaonda kadagiti urat inton agangay.

Maymaysa ti turongen ti lymph​—agturong iti puso. Gapuna, saan nga agrikus dagiti urat ti lymph a kas iti sistema kardiobaskular. Ti nakapuy a panaggunay dagiti masel kadagiti urat ti lymph, a tulongan ti panagpitik ti pulso dagiti kabangibang nga arteria ken ti panaggaraw dagiti takkiag ken saka, ti tumulong a mangiduron iti pluido a lymph iti intero a sistema. No adda aniaman a mangbangen kadagiti urat ti lymph, maurnong ti pluido iti naapektaran a paset, isu a tumaud ti panagebbal a maawagan edema.

Dagiti urat ti lymph ket usaren met dagiti organismo a pakaigapuan ti sakit. Dayta ti gapuna nga inikkan ti Namarsua kadatayo ti sistema limpatiko kadagiti nabileg a depensa, dagiti lymphoid organ: dagiti lymph node​—a naiwaras kadagiti pagurnongan ti lymph​—ti ballaibi, ti thymus, dagiti tonsil, ti appendix, ken dagiti lymphoid follicle (Peyer’s patches), iti bassit a bagis (small intestine). Tumulong dagitoy a paset ti bagi a mangpataud ken mangipempen kadagiti lymphocyte, dagiti kangrunaan a selula iti sistema ti imiunidad. Nasalun-at ngarud ti bagi no nasalun-at ti sistema limpatiko.

Ditoy nga agpatingga ti panagpasiartayo iti sistema sirkulatorio. Nupay kasta, ipalgak daytoy apagbiit a panagpasiar ti nakaskasdaaw a disenio a makapaamanga ti kinarikut ken kinaannayasna. Kanayonanna, siuulimek daytoy a mangar-aramid iti awan patinggana a trabahona, a saanmo man la a mapupuotan​—malaksid no agsakit dayta. Isu nga aywanam ti sistema sirkulatoriom, tapno aywanannaka met.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

Aywanam Dagiti Arteriam!

Ti arteriosclerosis, wenno “iyiirteng dagiti arteria,” ti kangrunaan a pakatayan iti adu a pagilian. Ti atherosclerosis ti gagangay unay a kitana, nga agresulta iti pannakaurnong ti taba a kaasping ti oatmeal (atheromas) iti uneg dagiti arteria. Pabassiten dagitoy a naurnong a taba ti arterial lumen, wenno ti makin-uneg nga espasio, isu a nalaka nga agbará nga interamente ti arteria no adu unayen ti naurnong a plaque ken bumtak. Ti interamente a panagbará ket mabalin met a gapu iti lumasat a nagbalay a dara wenno panagbetted dagiti masel iti pannakadiding ti arteria.

Ti nangnangruna a delikado a kasasaad ket ti pannakaurnong ti plaque kadagiti pannakadiding dagiti coronary artery, nga agserserbi iti masel ti puso. Kas resultana, kurang ti dara a magun-odan ti masel ti puso. Ti sintomana ket maawagan angina​—ti nakapuy sa kumarkaro a panagut-ot ti barukong a masansan nga epekto ti panagbannog. No naan-anayen a nagbará ti coronary artery, mabalin a maatake ti puso ken madadael ti masel ti puso. Ti grabe a pannakaatake ket mabalin nga agtungpal iti panagsardeng ti panagpitik ti puso.

Dagiti makagapu iti atherosclerosis iramanna ti panagsigarilio, pannakaburibor, diabetes, kinalukmeg, kurang a panagehersisio, nangato a presion ti dara, pannangan iti nataba wenno nalanit, ken dagiti matawid a makagapu.

[Dagiti Ladawan]

Nasalun-at

Agbarbará

Nakaron a panagbará

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti coronary artery

[Diagram iti panid 24, 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Sistema Kardiobaskular

BARÁ

PUSO

Kannigid a bentrikulo

DAGITI ARTERIA

DAGITI ARTERIOLE

DAGITI CAPILLARY

DAGITI VENULE

DAGITI URAT

PUSO

Kannawan a bentrikulo

Dara nga aduan iti oksihena

Dara nga agkurang iti oksihena

Manipud bagi

SUPERIOR VENA CAVA

KANNAWAN NGA ATRIUM

INFERIOR VENA CAVA

Manipud bagi

KANNAWAN A BENTRIKULO

dagiti balbula

Agturong iti bará

PULMONARY ARTERY

Manipud bará

KANNIGID NGA ATRIUM

dagiti balbula

KANNIGID A BENTRIKULO

AORTA

Agturong iti bagi

[Diagram iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

No Kasano ti Panagpitik ti Puso

1. Nakarelaks

2. Bumassit dagiti atrium

3. Bumassit dagiti bentrikulo

[Ladawan iti panid 25]

Lumasat dagiti selula ti dara iti 100,000 a kilometro nga urat

[Ladawan iti panid 26]

Ladawan dagiti capillary a nakaintaran dagiti nalabaga a selula ti dara

[Credit Line]

Lennart Nilsson