Dayta Nakaskasdaaw nga Organo​—Ti Pusotayo!

“AGYAMANAKTO kenka ta nakaam-amak ken nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti ar-aramidmo, ket dayta ammuen unay ti kararuak.” (Salmo 139:14) Dagidiay a sasao a panangapresiar ni salmista David rebbeng a mangkalbit iti nabiag a kuerdas iti unegtayo, ta pudno unay a ti Namarsua iti nangaramid ti bagbagitayo iti pamay-an a mamagsiddaaw kadatayo.

Gapuna, iti librona a Man the Unknown, kinuna ni Alexis Carrel, nangabak iti premio a Nobel, maipapan iti dara, “ti karayan ti biag” nga agtartaray iti ur-urattayo: “Daytat’ mangip-ipan iti tunggal selula ti umiso a taraon. Maigiddato iti dayta, daytat’ agtigtignay kas kangrunaan nga imburnal a mangibelbelleng kadagiti rugit nga inruar dagiti sibibiag a tisyu. Dayta met ti naglaon kadagiti sustansia a kemiko ken selula a kabaelanda a tarimaanen dagiti organo sadinoman ti pakasapulanna. Dagitoy a pasetna ti pudno a nakaskasdaawda. Bayat panangar-aramidda ti kasta a nakaskasdaaw nga annongenda, ti ayus ti dara ti kas maysa a karayan, a babaen iti tulong iti pitak ken kaykayo a maiyan-anud iti danumna, isudat’ mangtarimaan kadagiti balbalay a naipasdek iti ig-igidna.” (Pinanid 77-8) Wen, pampanunotenyo laengen iti taraon ti bagi ken imburnalna a daytat’ ay-aywanan met laeng ti isu met laeng a karayan ket ti maysa saan a mangsinga iti maysa! Ket aniat’ mamagbalin iti daytoy a karayan ti biag nga agayus iti intero a bagitayo? Ti puso!

Ti puso ket pudno a panangiparangarang iti kinasirib ti Namarsua. Daytat’ maysa a lungogan nga organo a piskel a kas kadakkel iti danog ti maysa. Kadagiti lallaki daytat’ adda dagsenna a 11 onsa ken kadagiti babbai agarup 9 nga onsa.a Daytat’ buklen ti uppat a siled, dua iti kannawan ken dua iti kannigid. Ti kannawan a makingngato a siled ti umawat ti dara manipud iti sirkulasionna ti intero a bagi. Inton napunno daytan, ti dara ti maibombanto iti makimbaba a siled ket manipud sadiay agturong kadagiti bará. Dagiti agsasaruno a balbula ti mangtiped iti dara tapno di agsubli inton daytat’ maibomba a paabante. Idiay bará ti dara iruarnanto iti carbon dioxidena ket maigiddato ti dayta daytanto met ti mangipauneg iti adu a kasapulan nga oksihena. Manipud kadagiti bará ti dara lumasatto iti makingngato a kannigid a siled, a manipud iti dayta maibomba iti makimbaba a siled ket rummuarto manen a maipaay iti sirkulasionna iti intero a bagi, a mamagbalinto iti dara a mangtaraon amin kadagiti selula iti bagi ken mangikkat iti nadumaduma a rugitda.

Gapuna ti kinaagpaysuanna addada dua a bomba ken dua a sirkulasion. Ti babbabassit a dua a makinkannawan a siled ti mangaywan iti sirkulasion ti dara kadagiti bará, ket ti dakdakkel ti pannakaaramidna ken napigpigsa kadagiti dua a makinkannigid a siled ti mangabasto ti dara iti intero a bagi. Iti am-amin, adda agangay 60,000 milia (97,000 km) nga ur-urat ti dara​—dagiti arteries, veins ken capillaries.

Iti pannakaaramidna, ti puso ket buklen ti naririkut unay ti pannakalagalagana a piskel iti bagi. No agtartaray ti maysa a tao iti naan-anay a kapeggesna, daytoy a naisangsangayan a piskel ti mamagbalin iti pusona nga agtrabaho a mamindua ti kapigsana kas kadagiti dadduma a piskelna. Dagidiay a piskel ti di agbayag mabannogdanto, ngem ti piskel ti puso agtrabaho nga awan sardayna manipud pannakaiyanakna agingga ken tanem. Nupay kasta, rebbeng met a maikuna a ti puso ket addaan apagbiit laeng a panaginana kalpasan kada panagbitikna. Iti pannakaiyanak agbitik ti puso agarup 150 a daras ti kada minuto; iti panagmataenganna bumannayat agingga iti 72 a panagbitik por minuto.b Iti panagbiag nga agarup 70 a tawtawen, ti puso ti nakapagbitikton ti agarup 4,000 a milion a daras. Ket kabayatan dayta a panawen daytanto metten iti nakaibomba ti 46 milion a galon, wenno agarup 174 milion a litro, a dara. Ti puso agbitik a mamindua ti kapardasna no datayo ti agehersisio a sipipigsa, ket dayta met ti agbitik a nasigsiglat no datayo ti makigtot, no agbutbuteng wenno makapungtot, iti kasta isagsagananatayo a maipaay iti “ilalaban wenno panagtaray.”

Ti sabali pay a nakakaskasdaaw a kinapudno maipapan iti puso a ta daytat’ mangipaay kabukbukodanna nga enerhia. Ti agtigtignay kabukbukodanna a sistemat’ nerbio ti makagapu iti panagkiwar iti tian iti panangisaganana iti taraon a maipaay iti pannakagilingna ken kasta met isut’ makagapu iti ritmiko a panagtignay dagiti bagis a sadiay dagiti rugit iti bagi maisunsonda, a kamaudiananna agturong iti pannakaibellengda. Ngem ti puso addaan kabukbukodanna a gubuayan ti enerhia, ti pacemaker. Daytoy a kinapudno ti saan a kankanayon a maapresiar. Gapuna ti puso ti sikog mangrugi nga agbitik sakbay a daytat’ maikkan iti aniaman a nerbio. Ket nasarakan a ti puso agtalinaed nga agbitbitik no maikkat manipud iti bagi, ket daytoy nangnangruna isut’ kaso no ti puso maikkan iti dara.

Pudno unay ti kasta a nagpateg, nadagsen ti panagtartrabahona nga organo maikari ti pannakatratona a naimbag. Kaipapanan dayta iti panangipaay iti dayta iti maiyanatup a taraon, ti panangted iti dayta iti kasapulan nga inana, agraman panagwatwatna, tapno agtalinaed dayta a napigsa. Nangnangruna a ti tabako maliklikan koma nga interamente. Mainayon pay, ti kinatimbeng ken ti di panaglablabes maipakita koma iti panangtagiragsak kadagiti nasasayaat a bambanag iti biag.

Yantangay ti puso nagpateg nga organo, daytat’ masansan a madakdakawat iti Biblia. Nupay kasta, kas iti intay itan makita, ti panangipaganetget ti Biblia ket adda iti makailadawan imbes nga iti literal a puso.

[Dagiti Footnote]