Daddadaelen Aya ti Tao ti Abastona a Taraon?
“Saan a dagiti utang wenno ad-adu a gasto ngem ti mabirokan wenno kompetision iti sangalubongan ti pudno a karit iti kaaldawantayo no di ket ti makagunggona, makapnek a panagbiag a ditay daddadaelen ti pagbibiagantayo a planeta a mangsupsuporta iti amin a biag. Ita pay laeng a naipasango ti sangatauan iti kasta a peggad: ti pannakadadael dagiti mismo nga elemento a mangbibiag kadatayo.”—Geneticist a ni David Suzuki.
NALAKA laeng a mayaleng-aleng ti maysa a mansanas. No agnanaedka iti lugar nga aduan mansanas, nalabit pagarupem a nalaka laeng a magun-odan ida ken, ti pagsayaatanna, mabalin a makapilika pay iti adu ken nadumaduma a klase. Ngem ammom kadi a basbassiten ti pagpiliam iti kaaldawantayo ngem iti napalabasen a 100 a tawen?
Idi baet ti 1804 ken 1905, addada 7,098 a klase ti mansanas a maimulmula idiay Estados Unidos. Ita, 6,121 kadagidiay—86 a porsiento—ti naungawen. Kasta met laeng ti napasamak kadagiti peras. Naungawen ti agarup 88 a porsiento kadagiti 2,683 a klase a maimulmula idi. Ket no maipapan kadagiti nateng, lallalo a makapadanag dagiti bilang. Adda mapukpukaw, ket maawagan dayta a kinanadumaduma dagiti biag—saan laeng a ti nagadu ken nadumaduma a klase dagiti kita ti sibibiag a bambanag no di ket ti nagadu pay a klase ti nadumaduma a kita. Iti kurang a 80 a tawen, bimmassit iti 97 a porsiento ti nadumaduma a klase dagiti nateng a maimulmula idiay Estados Unidos! Ngem talaga aya a napateg ti kinanadumaduma?
Wen, sigun iti adu a sientista. Nupay mapagsusupiatan pay laeng ti paset ti kinanadumaduma, kuna ti adu nga eksperto iti aglawlaw a nasken dayta tapno adda biag ditoy daga. Kunada a napateg dayta kadagiti imulatayo a pagtaraon a kas met kadagidiay agtubtubo laeng kadagiti bakir, ken karuotan iti lubong. Napateg met ti adu a klase ti nadumaduma a kita. Ti nadumaduma a klase ti pagay, kas pagarigan, paaduenna ti posibilidad a malabanan ti dadduma a klase ti kadawyan a sakit ti mula. Isu a sigun iti nabiit pay a pagiwarnak nga impablaak ti Worldwatch Institute, sakbay a mausig ti sabsabali a banag, amirisen koma ti sangatauan ti pagdaksan ti panangpabassit iti kinanadumaduma ti biag ditoy daga—ti epektona iti abastotayo a taraon.
Di kumurang a dua ti epekto ti pannakapukaw dagiti mula kadagiti mula a pagtaraontayo: umuna, madadael dagiti atap a kabagian dagitoy a mula a mabalin a pagtaudan dagiti gene a pagpaadu iti masanguanan, ken maikadua, bumassit ti adu a klase ti nadumaduma a maimula a kita. Kas pagarigan, idi kattapog ti maika-20 a siglo, nalabit nasurok a 100,000 a nadumaduma a klase ti pagay ti maimulmula iti Asia. Adda di kumurang a 30,000 idiay laeng India. Ita adda laeng sangapulo a klase ti 75 a porsiento a mula ti India. Dagiti 2,000 a kita ti pagay idiay Sri Lanka ket nasukatan aminen iti 5 a kita. Ti Mexico, a pagtataudan ti mais ket agmulmula laengen iti 20 a porsiento kadagiti klase ti mais a maimulmula sadiay idi dekada 1930.
Ngem saan laeng a taraon ti agpeggad. Agarup 25 a porsiento kadagiti mailaklako nga agas ti aggapu kadagiti mula, ket adu dagiti mataktakuatan a baro a kita ti mula a pangagas. Ngem maung-ungaw dagiti mula. Mabalin kadi a daddadaelentayo ti kinanadumaduma a nakapatpateg tapno agbiagtayo?
Sigun iti World Conservation Union, kadagiti 18,000 a kita ti mula ken animal a naadal, nasurok a 11,000 ti agpegpeggad a maungaw. Idiay Indonesia, Malaysia, ken Latin America, a sadiay nauma ti nalalawa a bakir tapno mamulaan, mapattapatta laeng dagiti managsukisok ti bilang dagiti kita ti mula nga agngangabiten a maungaw—wenno naungawen. Nupay kasta, impadamag ti The UNESCO Courier nga ibaga ti dadduma a “nakaparpartak” ti pannakaungawda.
Siempre, adu pay laeng ti taraon a patauden ti daga. Ngem kasano kapaut a mapakan ti umad-adu a populasion ti bagida no bumassiten ti nadumaduma a kita ti biag iti planeta? Gapu iti kasta a pakaseknan, nagibangon ti nadumaduma a pagilian kadagiti pagurnongan iti bukel a kaasping dagiti kompania ti seguro tapno malapdan ti pannakapukaw dagiti napapateg a mula. Nagitalimeng ti dadduma a botanikal a hardin ti nadumaduma a kita ti mula. Impaay ti siensia ti nabileg a baro a pamay-an a genetic engineering. Ngem talaga kadi a masolbar dagiti pagurnongan iti bukel ken ti siensia ti parikut? Usigen ti sumaganad nga artikulo daytoy a saludsod.