Ti Manok​—Nalatak ken Nakaad-adu

BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA

NALABIT a ti manok ti kaaduan a tumatayab nga agnanaed ditoy daga. Sigun kadagiti pattapatta, adda nasurok a 13 a bilion a manok! Nakalatlatak met ti karnena ta uray la a tinawen a masida ti 33 a bilion a kilo iti dayta. Kanayonanna, 600 a bilion ti iyitlog dagiti upa iti kada tawen iti intero a lubong.

Kadagiti Makinlaud a pagilian, nagadu ken nalaka ti manok. Adun a dekada ti napalabas, naikari kadagiti botante idiay E.U. a maaddaan iti manok ti tunggal kaserola no la ket ta ibutosda idi ti maysa a kandidato. Ngem ita, saanen a luho ti panagsida iti manok wenno reserbado laeng para iti sumagmamano a tattao. Kasano nga immadu ken limmatak unay daytoy nagpaiduma a tumatayab? Ket kadagiti ngay napangpanglaw a pagilian? Adda aya aniaman a gundaway a makiramanda iti daytoy a kinawadwad?

Impormasion Maipapan iti Manok

Ti manok ket kaputotan ti red jungle fowl ti Asia. Idi agangay, natakuatan ti tao a nalaka a taraknen ti manok. Ket no agarup 2,000 a tawenen ti napalabas, dinakamat ni Jesu-Kristo ti panangurnong ti upa kadagiti piekna iti sirok dagiti mangsalaknib a payakna. (Mateo 23:37; 26:34) Ipamatmat ti pannakausar ti kasta nga ilustrasion a talaga a pamiliar ti kaaduan idi a tattao iti daytoy a tumatayab. Ngem idi maika-19 a siglo laeng a nagbalin a negosio ti panagtaraken ken panangpagitlog iti adu a manok.

Nakalatlatak itan ti karne ti manok. Minilion a sangakabbalayan​—agraman dagiti pamilia kadagiti siudad​—ti agtartaraken kadagiti manok tapno sidaen wenno ilakoda. Kinapudnona, manmano kadagiti mataraken nga animal ti makapagadu iti nadumaduma a lugar a kas iti manok. Adu a pagilian ti nangpaadu kadagiti klase ti manok a maibagay iti kasasaad ti paniempo ken kasapulanda. Dadduma kadagitoy iramanna: ti Australorp iti Australia; ti agdinamag a Leghorn, nga idi damo ket naggapu idiay Mediteraneo ngem idiay Estados Unidos ti husto a limmatakanna; ti New Hampshire, ti Plymouth Rock, ti Rhode Island Red, ken ti Wyandotte, nga amin dagitoy ket nataraken idiay Estados Unidos; agraman ti Cornish, ti Orpington, ken ti Sussex, a naggapu idiay England.

Nagbalin ti panagmanokan a maysa kadagiti kababalligian nga industria ti agrikultura gapu kadagiti adelantado a nasientipikuan a pamay-an ti panagpaadu. Idiay Estados Unidos, siaannad a konkontrolen dagiti agmanokan ti panagpakan ken panagipupok, agraman ti nasientipikuan a panangkontrol iti sakit. Matmatan ti adu a tattao a naulpit dagiti pamay-an ti panangpaadu iti manok. Ngem saan a dayta ti nanglapped kadagiti agmanokan nga agpataud iti umad-adu ken episiente a pamay-an ti panagtaraken kadagitoy a tumatayab. Posible itan a makataraken ti maysa laeng a tao iti 25,000 agingga iti 50,000 a manok gapu kadagiti moderno a pamay-an. Tallo la a bulan ti kasapulan ket huston ti timbangna a mailako.a

Gubuayan ti Karne

Agpasiarka iti dandani sadinoman nga otel, restawran, wenno karinderia iti bario, ket makitam a ti karne daytoy nataraken a tumatayab ti taraon a kanayon a mailako. Kinapudnona, iti adu a restawran iti intero a lubong a nagpartak ti panagiserbida iti taraon, paglainganda ti agluto iti manok. Adda dagiti kagimongan a ti manok ti kaykayatda pay laeng a maidasar kadagiti espesial nga okasion. Iti dadduma a lugar, kas iti India, napartuat dagiti nakaay-ayat a pamay-an ti panagluto iti daytoy a tumatayab. Makapasaraaw dagiti putahe a kas iti karne a nalaokan iti nalabaga a sili, lal murgi; napirsapirsay a karne ti manok, kurgi murgi; ken manok a naluto iti laya, adrak murgi!

Apay a nakalatlatak ti manok? Ti maysa a makagapu ket manmano dagiti taraon a maibagay unay iti nadumaduma a ramen ngem iti dayta. Kasano ti kayatmo a pannakalutona? Naprito, natuno, napulpog, gisado, wenno tinola? Ukagem ti aniaman a libro maipapan iti panagluto, ket nalabit makakitaka iti nagadu a putahe ti panagluto iti manok a nadisenio a mangpaimas iti aniaman a paset ti manok.

Gapu ta nalaka a magun-odan iti adu a pagilian, medio nalaka met ti manok. Kaykayat met dayta dagiti espesialista iti nutrision, tangay addaan protina, bitamina, ken mineral a kasapulan ti tao. Ngem kaskasdi a bassit ti calorie ken taba ti manok.

Panangtaraon Kadagiti Napanglaw a Pagilian

Siempre, saan nga amin a pagilian ti aduan produkto nga aggapu iti manok. Napateg daytoy gapu iti kastoy nga impadamag ti maysa a grupo para iti Council for Agricultural Science and Technology: “Manamnama a makadanon ti populasion ti lubong iti 7.7 a bilion inton tawen 2020 . . . Nupay kasta, maipakpakauna a mapasamak ti kaaduan (95%) nga iyaadu ti populasion kadagiti napanglaw a pagilian.” Napatpateg pay dagitoy a sasao no usigem nga ag-800 a milion a tattao ti agsagsagaban iti malnutrision!

Nupay kasta, patien ti adu nga eksperto a dakkel ti maaramidan ti manok a mangtaraon kadagiti mabisin ken mangipaay iti kasapulan unay a pamastrekan dagiti agtaraken. Ti problema ket mabalin a pudno a karit ti panagtaraken iti adu kadagitoy a tumatayab kadagiti napanglaw nga agtartaraken. Ti maysa a makagapu ket nailet ti pakataraknan dagiti manok kadagiti bario wenno arubayan iti napangpanglaw a pagpagilian. Ket kadagita a lugar, manmano ti natalged a pagsursoran ken pagaponan dagiti manok. No aldaw, maibulos dagiti manok tapno agsawar iti makaraykay a taraon sada agapon no rabii, no dadduma kadagiti sanga ti kaykayo wenno landok a pagipupokan.

Di pakasdaawan nga adu ti matay kadagiti manok a kastat’ pannakatarakenda​—ti dadduma ket gapu iti makapapatay a Newcastle disease ken dadduma pay kas ti pannangan kadakuada ti dadduma nga animal ken tattao. Di ammo ti kaaduan nga agtartaraken ti aniaman a pamay-an ti umdas a panangpakanda kadagiti manok, panangipaay iti umiso a pagtaenganda, wenno panangsalaknib kadagitoy iti saksakit. Daytoy ti gapuna a nairugin dagiti programa a makatulong a mangisuro iti adu nga agtartaraken kadagiti napanglaw a pagilian. Kas pagarigan, nabiit pay nga inlungalong ti Food and Agriculture Organization ti United Nations, ti lima a tawen a proyekto “a pakagunggonaan dagiti napanglaw kadagiti bario ti Africa babaen ti panangpaaduda iti taraken a manok.”

Panawen laeng ti makaibaga ti pagbanagan dagita a nagsayaat a gakat. Nainsiriban ngarud nga utoben dagiti agnanaed kadagiti nabakbaknang a pagilian ti kinapudno a ti gagangay laeng kadakuada a sangaiwa a manok ket mabalin a manmano a maramanan ti kaaduan nga umili ditoy daga. Kadagita a tattao, in-inanamaenda nga ‘addanto manok iti tunggal kaserola’ ngem narigat pay laeng a matungpal dayta.

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 21]

Natalged a Panangisagana iti Karne ti Manok

“Mabalin nga addaan kadagiti makadangran nga organismo ti di naluto a karne ti manok, kas iti bakteria a salmonella, isu masapul nga agannadka no isaganam dayta. Kanayon a bugguam iti napudot ken addaan sabon a danum dagiti imam, ti langdet, kutsilio ken paggetteng iti manok sakbay ken kalpasan nga iggamam ti karne. Nasayaat no agusarka iti langdet a malamawan . . . ket, no mabalin, agusarka iti langdet a para laeng iti karne ti manok. Tunawem a naimbag ti yelo iti yelado a manok sakbay nga ilutom.”​—The Cook’s Kitchen Bible.

[Dagiti ladawan iti panid 19]

Ti sumagmamano kadagiti kita ti manok ket ti White Leghorn, Gray Jungle Fowl, Orpington, Polish, ken Speckled Sussex

[Credit Line]

Amin malaksid ti White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Dagiti ladawan iti panid 20]

Maikagkagumaan ti panangtulong kadagiti agmanokan iti napanglaw a pagpagilian tapno umadu ti tarakenda a manok

[Ladawan iti panid 20]

Idiay Estados Unidos, 90 a porsiento kadagiti manok ket mataraken gapu iti karneda