“Nalabit Agbalbaliw Itan”
NAGANAYGAY ken napintas ni Roxanaa nga ina ti uppat nga annak, ken asawa ti mararaem a siruhano idiay Abagatan nga America. “Pagay-ayat dagiti babbai ni lakayko ken nalatak kadagiti lallaki,” kunana. Ngem adda dakes nga ugali ti asawa ni Roxana, ugali a di ammo uray dagiti nasinged a gagayyemna. “Idiay balay, isut’ nakabutbuteng a tao. Nakaro ti panagimonna.”
Madanagan ti langa ni Roxana bayat nga ages-estoria. “Nangrugi ti parikut sumagmamano laeng a lawas kalpasan ti kasarmi. Binisitadakami dagiti adingko ken ni nanang, ket nagsayaat ti panagsasarita ken panagkakatawami. Ngem idi nakapanawdan, induronnak iti sopa gapu ta makapungtot unay. Diak impagarup a kasta ti mapasamak.”
Nakalkaldaang ta pangrugian pay la dayta ti panagrigat ni Roxana, ta iti adu a tawen, isut’ kankanayon a nakabil. Kasla maulit-ulit ti siklo ti panangabuso. Ni Roxana ket kabkabilen ni lakayna, kalpasanna napalalo ti panagpakawanna ket ikarina a dinanto ulitenen. Uray kaskasano ket sumayaat ti ugalina iti apagbiit. Intono kuan, maulit manen ti nakaam-amak nga ugalina. “Sangkapanunotko a nalabit agbalbaliw itan,” kuna ni Roxana. “Uray no pumanawak, kanayon nga agsubliak kenkuana.”
Maamak ni Roxana nga addanto aldaw a kumaro pay ti kinaranggas ni lakayna. “Binutbutengnakon a patayennakami nga agiina, sa agpakamatay,” kuna ni Roxana. “Naminsan inggay-atna nga iduyok ti kartib iti karabukobko. Iti sabali a gundaway, binutbutengnak iti paltog, impaturongna iti lapayagko, sana kinalbit ti gatilio! Naimbag la ketdin ta awan balana, ngem dandani natayak gapu iti buteng.”
Kanayon a Panagulimek
Kas ken Roxana, minilion a babbai iti intero a lubong ti agsagsagaba iti sidong dagiti naranggas a lallaki.b Adu kadagitoy ti agulimek lattan maipapan iti sagsagabaenda. Kunada nga awan mamaay ti panangireport iti dayta. Ngamin, adu nga abusado nga assawa ti mangilibak kadagiti pammabasol babaen ti sasao a kas iti “Sobra no agsao ni baketko” wenno “Malabsanna no maminsan ti agsao.”
Nakalkaldaang nga adu a babbai ti kanayon a mabutbuteng a maabusoda iti lugar a natalgedda koma unay—iti mismo a pagtaenganda. Ngem nakalkaldaang ta masansan a ti simpatia ket maiturong iti mangab-abuso imbes nga iti biktima. Kinapudnona, dandani di patien ti dadduma a tattao a ti lalaki nga agparang a mararaem nga umili ket kabilenna ni baketna. Amirisem ti napasamak iti babai nga agnagan Anita idi imbutaktakna ti panangabuso kenkuana ti mararaem nga asawana. “Kinuna kaniak ti maysa kadagiti am-ammomi: ‘Kasano a pabasolem ti kasta a nagsayaat a lalaki?’ Adda pay sabali a nangibaga a mabalin a siak ti manggargari kenkuana nga agpungtot! Liniklikandak ti dadduma a gagayyemko uray pay idi ammodan ti ugali ni lakayko. Kunada a rumbeng nga anusak dayta agsipud ta ‘kasta laeng dagiti lallaki.’”
Kas ipakita ti kapadasan ni Anita, narigat a maawatan ti adu ti nakalkaldaang a kinapudno ti panangabuso ti asawa. Ania ti makagapu iti nakaro a kinaranggas ti lalaki iti babai a kunaenna nga ay-ayatenna? Kasano a matulongan dagiti biktima iti kinaranggas?
[Dagiti Footnote]
a Nasukatan dagiti nagan iti daytoy a serye.
b Bigbigenmi nga adu met a lallaki ti biktima iti kinaranggas. Ngem ipakita dagiti panagadal nga ad-adda a madangran dagiti babbai ken nakarkaro nga amang dagitoy. Gapuna, babai ti salaysayen dagitoy nga artikulo a biktima ti panangabuso.
[Kahon/Ladawan iti panid 4]
Ti Nalawa a Saklawen ti Kinaranggas iti Pagtaengan
Sigun iti United Nations Declaration on the Elimination of Violence Against Women, ti termino a “kinaranggas kadagiti babbai” mabalin a tukoyenna ti “aniaman a kinaranggas a maigapu iti kinababai nga agtungpal iti, wenno mabalin nga agtungpal iti pisikal, seksual wenno mental a pannakadangran wenno panagsagaba ti babbai, agraman ti pammutbuteng kadagita nga aramid, panangpilit wenno nauyong a panangipaidam iti wayawaya, iti publiko man wenno iti pribado a kasasaad.” Daytoy a kinaranggas ramanenna, malaksid ti dadduma pay a banag, “ti pisikal, seksual ken sikolohikal a kinaranggas a mapasamak iti pamilia ken iti kaaduan a komunidad, agraman panangkabkabil, seksual a panangabuso kadagiti annak a babbai, kinaranggas gapu ta di nagustuan ti sab-ong, panangrames iti asawa, pannakakapon ti babai ken dadduma a tradision a makadangran kadagiti babbai.”