Bukel a Nagdaliasat iti Lubong

Ti pakasaritaan ti panangipateg ti maysa a tao iti palakay a kape ket nailadawan kas “nakaay-ayat unay a kapitulo iti pakasaritaan ti panangpaadu iti mula a kape,” kuna ti libro nga “All About Coffee.” Sigun iti magasin a “Scientific American,” nagdakkel ti paset dayta maymaysa a nagbassit a mula iti pannakairugi ti $70 a bilion a doliar nga industria ti kape iti kaaldawantayo, a linab-awan laeng ti petroleo iti kaadu ti doliar a naglakuan ken naigatang iti intero a lubong.

MANGRUGI ti nakaay-ayat a pakasaritaan ti kape kadagiti kabambantayan ti Ethiopia, ti damo a pagtubtubuan ti balang a kape. Dagiti bunga daytoy balang a kape a maawagan iti Coffea arabica ti pagtataudan ti dua a kakatlo iti amin a maapit a kape iti intero a lubong. Ngem saan nga ammo no kaano ti eksakto a pannakatakuat a mabalin nga ikirog dagiti bukel. Nupay kasta, idi maika-15 a siglo K.P. maimulmulan ti kape nga arabica iti peninsula ti Arabia. Nupay maiparparit ti pannakailako dagiti bin-i, nakagun-od dagiti Olandes kadagiti pinuon wenno bin-i idi 1616. Di nagbayag, naipasdeken dagiti plantasion idiay Ceylon, a pagilian itan ti Sri Lanka, ken idiay Java, a paset itan ti Indonesia.

Idi 1706, imbiahe dagiti Olandes ti maysa a palakay manipud kadagiti dagada idiay Java sada impan iti botanikal a hardin ti Amsterdam, Netherlands. Dimmakkel ti kayo. Kalpasanna, naipatulod dagiti palakay a kape kadagiti kolonia dagiti Olandes idiay Suriname ken iti Caribe. Idi 1714, inikkan ti mayor iti Amsterdam ni Ari Louis XIV iti Francia ti maysa a palakay. Impaimula dayta ti ari iti nalinongan a pakaaywanan ti mulmula (greenhouse) iti Jardin des Plantes, a Hardin ti Sangakabbalayan ti Ari, idiay Paris.

Sigagagar dagiti Pranses nga agnegosio iti kape, isu a gimmatangda kadagiti bukel ken pinuon sada impatulod iti isla ti Réunion. Saan a nagtubo dagiti bukel, ket sigun iti dadduma nga autoridad, natayda amin idi agangay malaksid ti maysa kadagita a pinuon. Nupay kasta, 15,000 a bukel dayta a puon ti naimula idi 1720, ket kamaudiananna, naipasdeken ti maysa a plantasion. Nakapatpateg dagitoy a pinuon ta madusa iti ipapatay ti siasinoman a masarakan a mangdaddadael iti maysa kadagitoy! Ninamnama met dagiti Pranses a mangipasdekda kadagiti plantasion iti Caribe, ngem natungday ti dua nga immuna a panangikagumaanda.

Maysa a Pranses nga opisial ti navy a ni Gabriel Mathieu de Clieu, a nagbakasion manipud iti Paris, ti nangyawid iti puon ti kape idi naggapu iti Francia, tapno maimula iti dagana idiay Martinique. Nagbarko a nagawid iti dayta nga isla idi Mayo 1723, a nagitugot iti palakay a naggapu iti puon ti kape idiay Paris.

Sigun iti All About Coffee, tapno maibiahe ni De Clieu, inkahonna ti nagpateg a mula iti addaan sarming tapno mainitan dayta ken agtalinaed a nabara kadagiti nalulem nga aldaw. Maysa a padana a pasahero, a mabalin nga umapal ken di mangayat nga agballigi ni De Clieu, ti nangagaw iti mula kenkuana ngem saan a nagballigi. Nagbiag ti puon ti kape. Nalasatan met dayta dagiti pirata iti Tunisia, ti napigsa a bagyo ken ti kadaksan iti amin, ti kinakurang ti danum a tamnay idi saan a nakaabante ti barko iti maysa a naangin a paset ti taaw nga asideg iti equator. Kastoy ti insurat ni De Clieu: “Kurang ti danum, ta iti nasurok a makabulan, kapilitan nga ibingayak ti mula iti bassit a rasionko, ta dakkel ti namnamak ken maragsakanak iti dayta.”

Nagunggonaan ti panangikagumaan ni De Clieu. Nasalun-at ti mula a kape a simmangpet idiay Martinique, ket nagbiag ken immadu iti tropiko. “Manipud iti daytoy maymaysa a mula,” kinuna ni Gordon Wrigley iti librona a Coffee, “direkta wenno saan a direkta a nangipaay ti Martinique iti bukel iti amin a pagilian kadagiti kontinente ti America malaksid iti Brazil, French Guiana ken Surinam[e].”

Kabayatanna, kayat met ti Brazil ken French Guiana ti maaddaan kadagiti mula a kape. Idiay Suriname, dagiti Olandes addaanda pay laeng kadagiti mula a kape a nagtaud iti mula a naggapu iti Amsterdam ngem siiinget a maguguardiaan dagitoy. Nupay kasta, idi 1722, nakagun-od ti French Guiana kadagiti bukel manipud iti maysa a balud a naglibas a simrek idiay Suriname ket nagtakaw iti sumagmamano a bukel. Immanamong dagiti autoridad idiay French Guiana a wayawayaanda no itedna dagiti bukel kadakuada, ket pinagawidda iti pagilianna.

Idi damo, napaay ti panangikagumaan a mangimula iti Brazil kadagiti bin-i wenno palakay. Kalpasanna, nagriri ti Suriname ken French Guiana maipapan iti beddeng ket nagkiddawda iti Brazil a mangibaon iti hues. Imbaon ti Brazil ni Francisco de Melo Palheta, maysa nga opisial ti militar, a mapan idiay French Guiana, ket nabilin a risutenna ti riri ken mangyawid iti sumagmamano a mula a kape.

Nagballigi dagiti bista, ket pinadayawan ti gobernador ni Palheta iti maysa a pammakada a padaya. Kas panangapresiar iti madaydayaw a bisitana, nangted ti asawa ti gobernador iti napintas a bugkong. Ngem nailinged kadagiti sabong dagiti bin-i ken palakay a kape. Gapuna, makuna nga idi 1727, ti binilion a doliar itan nga industria ti kape iti Brazil ket nangrugi iti maysa a bugkong.

No kasta, dagiti naganus pay a puon ti kape a naggapu iti Java sa naipan iti Amsterdam idi 1706, agraman dagiti nagtubo a bukelna idiay Paris, ti nagtaudan ti amin a naimula a kape idiay Sentral ken Abagatan nga America. Kastoy ti kinuna ni Wrigley: “Nagtaud ngarud ti intero nga industria ti kape nga arabica iti sumagmamano laeng a bin-i ti kape.”

Ita, nasurok a 25 a milion a talon ti pamilia iti agarup 80 a pagilian ti namulaan iti napattapatta a 15 a bilion a pinuon ti kape. Maus-usar dagiti bungada iti 2.25 a bilion a tasa a kape a mainum iti kada aldaw.

Ngem nakalkaldaang ta iti kaaldawantayo, parikut itan ti nagadu a maapit a kape. Kimmaro met ti kasasaad gapu iti politika, ekonomia, ken dagiti naturay a kartel wenno asosasion dagiti negosio tapno malapdan ti kompetision. Gapu amin kadagitoy, ad-adda pay a pimmanglaw dagiti agmulmula ti kape iti adu a pagilian. Makapasiddaaw daytoy a kasasaad, nangruna no mapanunottayo a dandani 300 a tawen ti napalabasen, iranranud la idi ni De Clieu ti rasionna a danum iti maysa a palakay.

[Kahon/Ladawan iti panid 20]

TI DUA A KADAWYAN UNAY A KAPE

“Ti saan a naproseso a kape ket bukel dagiti mula a kameng ti pamilia Rubiaceae, a buklen ti di kumurang nga 66 a kita ti Coffea,” kinuna ti pagiwarnak a Scientific American. “Ti dua a kita a mainegnegosio ket ti Coffea arabica, a buklen ti dua ket kakatlo iti amin a kape a maapit iti intero a lubong, ken ti C[offea] canephora, a masansan a maawagan iti kape a robusta, a buklen ti kakatlo iti amin a kape a maapit iti intero a lubong.”

Naingel ti kape a robusta ken masansan a maaramid kas kape a nalaka a matunaw ken nakasaganan a matimpla. Adu ti bunga ti puonna ken saan a nalaka a makaptan iti sakit. Agarup 12 a metro ti katayagna no dumakkel, ken nataytayag ngem iti di naarbasan, nadeldelikado, ken basbassit ti ibungana a puon ti arabica. No iti kadagsen, ti bukel ti robusta ket addaan iti inggana 2.8 a porsiento a caffeine, idinto ta ti arabica ket agingga laeng iti 1.5 a porsiento. Nupay ti arabica ket addaan iti 44 a chromosome idinto ta ti robusta ken amin a balang a kape ket addaan iti 22, napagtipon ti dadduma a kita ti mula a kape tapno mapataud dagiti sabali a kita.

[Kahon/Ladawan iti panid 20]

“PANANGBAUTISAR” ITI KAPE

Idi damo a naisangpet ti kape idiay Europa idi maika-17 a siglo, dadduma a papadi a Katoliko ti nagkuna a partuat ni Satanas dayta. Imbilangda dayta a nasamay a sandi ti arak, a sinantipikaren ni Kristo sigun iti panangmatmatda. Ngem idi rinamanan kano ni Pope Clement VIII, dagus a nagbaliw ti kapanunotanna maipapan iti kape, sigun iti libro a Coffee. Rinisutna ti narelihiosuan a parikut babaen ti simbolikal a panangbautisarna iti kape, isu a daytat’ mabalinen nga inumen dagiti Katoliko.

[Tsart/Mapa iti panid 18, 19]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

NO KASANO A NAGWARAS TI KAPE

Reperensia: Manipud iti libro nga “Uncommon Grounds”

[Ladawan iti panid 18, 19]

Iti panagawid ni Gabriel Mathieu de Clieu idiay Martinique, inranudna ti rasionna a danum iti maysa a palakay a kape, 1723

[Picture Credit Lines iti panid 19]

Mapa: © 1996 Visual Language; De Clieu: Tea & Coffee Trade Journal