Ti Belize Barrier Reef—Lugar a Tawid ti Lubong

Ti Belize Barrier Reef—Lugar a Tawid ti Lubong

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO

“Ti pannakadadael wenno pannakapukaw ti aniaman nga impatawid ti nakaparsuaan wenno kultura ket maibilang a dakkel a pukaw iti naipatawid iti amin a nasion. . . . Nasken ngarud nga amin a tattao iti intero a lubong makipasetda iti panangsalaknib iti addaan iti naisangsangayan a pateg iti intero a lubong a patawid ti nakaparsuaan ken kultura.”—Manipud iti World Heritage Convention ti UNESCO.

TAPNO maipatungpal dagiti sasao iti ngato, idi 1996 nairaman ti Belize Barrier-Reef Reserve System kadagiti lugar a nagbalin a Tawid ti Lubong (World Heritage). No kasta, naipada ti kasasaadna iti Machu Picchu iti Peru, ti Grand Canyon iti Estados Unidos, ti Rice Terraces of Philippine Cordilleras ken ti Historic Vigan iti Pilipinas, ken dadduma pay a pagsidsiddaawan iti lubong. Apay a naibilang daytoy a lugar kas maysa nga addaan iti “naisangsangayan a pateg iti intero a lubong”?

Maysa a Tawid a Rumbeng a Taginayonen

Ti Belize Barrier Reef (Kadilian ti Belize) ti maikadua a kadakkelan a grupo dagiti nabiag a korales iti intero a lubong. Sumaruno dayta iti Great Barrier Reef iti Australia, ken kaatiddogan iti Makinlaud a Hemispero. Tallo gasut a kilometro ti kaatiddogna a nangtaraigid iti Yucatán Peninsula, agraman ti kaaduan a kosta iti pagilian ti Belize iti Makintengnga nga America. Malaksid pay iti daytoy a kadilian—kinapudnona, agsisilpo a kadilian—karaman a masalsalakniban ti agarup 450 a nababa a puro a kadilian, wenno isla, ken tallo a baknad ti korales a nanglikmut iti nakalitlitnaw a dan-aw. Salsalakniban ti World Heritage Convention ti pito a lugar iti daytoy a kadilian, nga agdagup iti 960 kilometro kuadrado ken pagbibiagan dagiti animal iti danum.

Nalawag a napateg ti panangtaginayon kadagiti kadilian ta dayta ti pakasarakan iti kakapat kadagiti amin a mula ken animal iti danum iti intero a lubong. Kinapudnona, ti ekolohikal a sistema iti kadilian (coral reef ecosystem) ti maikadua iti napuskol a kabakiran iti tropiko no maipapan iti kaadu dagiti nadumaduma a kita ti biag. Ngem mamakpakdaar dagiti sientista a 70 porsiento iti amin a korales iti intero a lubong ti maungaw iti sumaganad a 20 agingga iti 40 a tawen no di isardeng dagiti tattao ti adu a kita ti panangrugit iti baybay, di makontrol a turismo, ken dagiti makadadael nga aramid, kas iti panagkalap babaen ti sabidong.

Pitopulo a kita ti natangken a korales, 36 a kita ti nalukneng a korales, ken 500 a kita ti ikan ti natakuatan iti Belize Barrier-Reef Reserve System. Daytoy ti pagnanaedan dagiti agpegpeggad a maungaw nga animal iti baybay, kas iti pawikan a logerhead, green, ken hawksbill, agraman ti manatee ken ti American crocodile. Ni Julianne Robinson, maysa a managsukisok iti kadilian, kinunana maipapan iti nakaskasdaaw a kaadu ti nadumaduma nga animal iti danum iti daytoy a lugar: “Adu dagiti naisangsangayan a banag a mabalin nga aramiden dagiti managsukisok ken bisita iti Belize Barrier Reef System. . . . Daytoy ti maysa kadagiti sumagmamano a lugar a pakakitaan kadagiti kapintasan a buya dagiti di pay nakutkuti a nakaparsuaan, mulmula ken animal, ngem mabalin nga agpeggad a madadael dayta.”

Nalabit ti panagpuraw dagiti korales ti kadakkelan a pagpeggadan ti kadilian iti Belize. Agbalin a nasaragasag a puraw dagiti nadumaduma ti kolorda a korales. (Kitaem ti kahon iti panid 26.) Impadamag ti National Geographic News a kagiddan ti bagyo a Mitch, nagadu ti pimmuraw a korales idi 1997 ken 1998 isu a naksayan iti 48 a porsiento dagiti nabiag a korales a nangsaknap iti kadilian. Ania ti nakagapu iti kastoy a pannakadadael? Nupay agtultuloy ti panagsirarak, kastoy ti kuna ti sientista iti kadilian a ni Melanie McField: “Mabalin a mainaig iti bumarbara a taaw ti panagpuraw dagiti korales. . . . Ti silnag nga ultraviolet papurawenna met dagiti korales, ket no aggiddan a mapasamak dagitoy, nakaro ti panagpuraw dagiti korales.” Ngem makaparagsak ta kasla in-inut a makaung-ungar ti kadilian iti Belize.a

Maysa a Paraiso iti Uneg ti Danum

Pagay-ayat dagiti bumabatok ken ag-snorkel dagiti nalitnaw a danum iti kadilian ti Belize, a 26 degrees Celcius ti promedio a kabarana. Siam a pulo a porsiento iti kadilian ti di pay nasukisok. Sumagmamano a gasut a metro laeng ti kaadayona manipud iti ili ti San Pedro iti Ambergris Cay ket nalaka laeng a madanon dayta. Innem a kilometro pay iti abagatan a daya ti San Pedro, masarakan ti Hol Chan Marine Reserve, a walo a kilometro kuadrado a parke iti uneg ti danum a lumasat iti kadilian.

Maysa kadagiti nakaskasdaaw a nagsayaat a pagbatokan ditoy lubong isu ti Blue Hole, maysa a masalsalakniban a Tawid ti Lubong, iti tengnga ti Lighthouse Reef, nga agarup 100 a kilometro manipud iti Belize. Dayta ti pinaglatak ni Jacques-Yves Cousteau, maysa a Pranses a mangad-adal iti nasientipikuan a kasasaad ti baybay ken dagiti animal iti taaw (oceanographer), bayat ti panaglayagna idi 1970 babaen ti Calypso, maysa a barko a pagsukisok. Masarakan ti Blue Hole iti umasul a berde a baybay. Nauneg daytoy nga abut a natayengteng nga asul a tisa a bato, a napalawlawan kadagiti nabiag a korales. Agarup 300 a metro ti diametrona ken nasurok a 120 a metro ti kaunegna. Sakbay a linapunos ti baybay, daytoy a pagsidsiddaawan ti geograpia ket maysa idi a namaga a nalmeng a rukib, ngem narsuod. Agpauneg daytoy iti agarup 35 a metro, ket ditoy a naguyaoy dagiti nagdadakkel nga stalactite. Nakapimpintas ti buya iti uneg ti danum, a makita agingga iti kaadalem nga 60 a metro. Malaksid kadagiti pating, masarakan ditoy ti babassit nga ikan iti danum. Ngem masapul a laglagipen a saan a pagbatokan daytoy dagiti saan a nasigo a bumabatok no di ket kadagidiay laeng nalaing a bumatok. Nupay kasta, nagsayaat ti ag-snorkel kadagiti nakalitlitnaw a danum iti aglikmut dagiti korales.

Iti asidegna, adda pay ti maysa kadagiti pito a lugar a Tawid ti Lubong, ti Half Moon Cay, ti nagpintas nga isla a pagbibiagan ti manmano a booby, maysa a tumatayab iti baybay a nalabaga ti sakana. Adda agarup 98 a sabali pay a kita ti tumatayab ditoy. Nakaskasdaaw ti bumatok iti Half Moon Cay Wall, a napno kadagiti napintas a nalukneng a korales ken umadalem agingga iti 1,000 a metro.

Kas ipakita ti apagbiit nga ibibisita iti Belize Barrier Reef, adda naimbag a rason a taginayonen daytoy a gameng tapno agpaay a pakaragsakan dagiti masanguanan a kaputotan. Ti pannakapukawda ket talaga a “dakkel a pukaw iti naipatawid iti amin a nasion.”

[Footnote]

a Nalabit bassit laeng ti maaramidan maipapan iti mapaspasamak a panagbara iti intero a lubong a pakaigapuan iti nabarbara a danum iti baybay, ngem aktibo dagiti taga-Belize a mangsalaknib iti dayta a kadilian gapu iti pannakaibilangna kas maysa a Tawid ti Lubong.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 26]

Panagpuraw Dagiti Korales

Ti kadilian ket nabiag a pader a buklen dagiti animal nga agkaan iti padada nga animal a maawagan iti coral polyps. Addaanda iti natangken a makinruar a bagi a calcium carbonate, wenno bato nga apug. Agtubo dagiti nabiag a korales kadagiti nabayagen a natay a coral polyp. Agbiag dagiti mikroskopiko nga alga (zooxanthella) kadagiti tisyu ti korales ket mangtedda iti oksihena ken sustansia nga usaren ti polyp. Agsepen met ti alga ti carbon dioxide nga iruar dagiti polyp. Gapu ta sensitibo ti polyp iti panagbaliw ti temperatura ti danum, paruarenna ti alga no pumudot ti danum, isu a pumuraw daytoy ta awanen ti clorophyll wenno berde a kolorna. Apaman a kimmapuy, nalaka nga agsakit ken matay dagiti korales. Nupay kasta, naandur dagiti kadilian ket makaungarda no masalaknibanda.

[Credit Line]

[Mapa iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Mexico

BELIZE

Baybay Caribe

Taaw Pacifico

[Ladawan iti panid 23]

Ti buya ti Belize babaen ti satellite a mangipakita iti 300 a kilometro a kadilian

[Ladawan iti panid 24]

Rendezvous Cay

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 24]

Pawikan a hawksbill

[Ladawan iti panid 24, 25]

Ti Blue Hole iti Lighthouse Reef, a timmaud gapu ta narsuod ti rukib a tisa a bato

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 25]

Adda 500 a kita ti ikan nga agnanaed iti Belize Barrier Reef

[Credit Line]

[Picture Credit Lines iti panid 23]

Buya iti satellite: NASA/The Visible Earth (http://visibleearth.nasa.gov/); dagiti bumabatok: © Paul Duda/Photo Researchers, Inc.

[Picture Credit Line iti panid 24]