Dakkel a Misterio iti Siensia Nalawlawagan — Watchtower ONLINE A LIBRARIA

Dakkel a Misterio iti Siensia Nalawlawagan

IDI a dagiti bumabatok sinukimatda ti maysa a limned a barko iti asideg ti Antikýthēra nga isla ti Greece idi 1901, adda nasarakanda a gameng. Nabatad a dayta ket nagkauna a barko dagiti taga-Roma a pagibiahe kadagiti tagilako a kas kadagiti marmol, gambang nga estatua, ken pirak a sensilio manipud Pergamo. Nakatulong dagita a sensilio tapno mapattapatta dagiti managsirarak a dayta a barko, a nalabit agturong idiay Roma, ket limned iti nagbaetan ti 85 ken 60 K.K.P.

Sipud iti dayta a pannakatakuat, naitalimeng dagiti tedda iti National Archaeological Museum idiay Athens, Greece. Napan dagiti managsirarak iti museo idi 2005, saan a gapu kadagiti estatua wenno sensilio no di ket iti maysa nga instrumento a gambang a nakakabil idi iti kahon a kayo a kas kadakkel iti karton ti sapatos. Daytoy a tedda a pagaammo kas Antikythera Mechanism ipakitana a saan a kas iti pagarup ti kaaduan, adelantado met ti nagkauna a sibilisasion no maipapan iti siensia. Naibilang dayta nga instrumento kas “ti kaadelantaduan a mekanismo a pagaammo iti nagkauna a lubong.”

Ania a talaga dayta? Ken apay a nagpateg?

Misterio a Banag

Idi nayaon ti kahon, aglatlatin ti instrumento ken nakalupkopanen iti timmangken nga arinsaed. Kalpasan ti dandani 2,000 a tawen, nagbalin a kasla lumot a bato. Gapu ta ti atension ti amin a tattao ket naisentro kadagiti estatua, saan unay a naikankano idi damo daytoy a misterio a banag.

Idi sinukimat ti maysa a Griego nga arkeologo daytoy a tedda idi 1902, adda nagduduma a paset daytoy nga instrumento. Addaan iti nagduduma a kadakkel ti rueda nga agpapada ti tabas dagiti trianggulo a ngipenna. Kasla relo ti itsura daytoy nga instrumento, ngem gapu ta patienda nga agarup 700 a tawen pay laeng ti naglabas sipud idi naimbento ti panagandar ti relo, maikuna a saan a relo dayta.

Sigun iti maysa nga artikulo maipapan iti Antikythera Mechanism, “dagiti historiador saanda a patien [a dagiti Griego agarup 2,000 a tawen ti napalabasen] ket makapataud kadagiti rueda nga eksakto unay no iti siensia—dagiti metal a rueda ken nayurnos kas komplikado a ‘nagkakamang a rueda’ a mamaggaraw iti nagduduma a paset ti instrumento.” Nupay kasta, naipagarup a maysa daytoy a kita ti astrolabe, maysa nga instrumento idi a gagangay a pangrukod iti distansia maibatay iti posision ti init, bulan, planeta, ken bituen.

Kaskasdi, adu ti agkuna nga imposible a ti kasta karikut a rueda ket maimbento dagiti tattao 2,000 a tawen ti napalabasen. Gapuna, ibagada a saan a karaman dayta kadagiti tedda iti limned a nagkauna a barko. Iti sabali a bangir, kuna ti maysa nga eskolar a nalabit a dayta ti agdindinamag nga Sphere of Archimedes. Daytoy nga instrumento ket dineskribir ni Cicero idi umuna a siglo K.K.P. kas maysa a kita ti planetarium—maysa a napabassit a mekanikal a modelo a mangipakita iti panaggaraw ti init, bulan, ken ti lima a planeta a makita ti mata. Ngem gapu ta awan ti naan-anay a pammaneknek kadagita a pagarup, ad-adda a patienda ti teoria a maysa dayta nga astrolabe.

Naun-uneg a Panangsukimat

Idi 1958, ti instrumento ket sinukimat ni Derek de Solla Price, a nagsanay kas pisiko ngem nagbaliw ti propesionna kas propesor iti historia. Patienna a kabaelan dayta nga instrumento a kalkularen ti naglabas wenno ti masanguanan a pasamak mainaig iti astronomia, kas iti sumaruno a kabus. Natakuatanna a dagiti naikitikit iti makinruar nga agpusipos a pasetna tukoyenna dagiti benneg ti panawen—dagiti aldaw, bulan, ken zodiac sign. Pattapattaenna nga addaan idi daytoy iti agpuspusipos a pagitudo ken mangibaga iti posision ti init, bulan, planeta, ken bituen iti nagduduma a tiempo.

Sigun ken Price, ti panagtayyek ti kadakkelan a ruedana ipakitana a ti daga narikusna ti init. No ti maysa a rueda a naikonektar iti umuna a rueda irepresentarna ti panaggaraw ti bulan, ngarud ti proporsion ti bilang dagiti ngipen iti dua a rueda iyanninawna ti kapanunotan dagiti nagkauna a Griego maipapan iti panagrikus ti bulan.

Idi 1971, impalabas ni Price dayta nga instrumento iti X-ray. Napasingkedan dagiti teoriana. Dayta nga instrumento ket maysa a komplikado a calculator iti astronomia. Inlanad ni Price ti pampanunotenna a panagandar ti instrumento ken impablaakna dayta idi 1974. Insuratna: “Awan ti instrumento a naitalimeng nga umasping iti daytoy. . . . No ibatay iti amin nga ammotayo maipapan iti siensia ken teknolohia idi panawen dagiti Griego, kasla imposible nga adda idi ti kasta nga alikamen.” Ngem idi a tiempo, saan a naikkan iti pammadayaw ti gapuanan ni Price. Ngem adda dagiti nangitultuloy iti sinukimatna.

Kanayonan nga Impormasion

Idi 2005, maysa a grupo dagiti managsirarak a nadakamat iti rugi ti nangsukimat iti daytoy nga instrumento babaen iti kamodernuan a CAT-scan tapno makitada ti intero a pakabuklanna. Daytoy a panagsukimat ti nangted iti kanayonan nga impormasion no kasano ti panagandar dayta nga alikamen. No mapusipos ti maysa a pasetna, di kumurang a 30 a nagkakamang a rueda ti mamaggaraw iti tallo nga agpusipos a pasetna iti sango ken likud ti kahon. Iti kasta, dagiti mangusar iti dayta maammuanda dagiti siklo ti astronomia, a pakairamanan dagiti eklipse a mainaig iti maminsan iti kada uppat a tawen a pannakaangay ti Olimpiada ken dadduma nga ay-ayam dagiti Griego. Dagitoy nga ay-ayam ti gagangay a mausar a pangrukod iti tiempo.

Apay a nagpateg dayta nga impormasion? Adda sumagmamano a rason. Napateg ti astronomia kadagiti nagkauna a tattao gapu ta ti init ken bulan ti nakaibatayan dagiti kalendario a mangibaga kadagiti mannalon no kaanoda nga agbunubon. Dagiti marinero agpannurayda kadagiti bituen maipaay iti direksionda. Dagiti institusion dagiti Griego interesadoda unay kadagiti karkarna a pasamak mainaig kadagiti bambanag iti law-ang. Ken adda pay sabali a rason no apay a napateg dayta nga impormasion.

“Kadagiti nagkauna a Babilonio, napateg a maammuanda a nasaksakbay no kaano a mapasamak dagiti eklipse gapu ta matmatanda dayta a malas,” insurat ni Martin Allen, iti Antikythera Mechanism Research Project. “Kinapudnona, maibilang dayta kas simbolo ti napolitikaan a pannakabalin dagiti autoridad kadagiti masakupanda. Maipagarup a ti maysa a rason no apay a bassit laeng ti ammotayo maipapan iti daytoy nga instrumento ket gapu ta inlimed dayta dagiti militar wenno politiko.”

Aniaman kadagita, ti instrumento ket pammaneknek a dagiti nagkauna nga astronomia ken matematika dagiti Griego, a kaaduan kadagita ti naibatay iti nabayagen a tradision dagiti Babilonio, ket mas adelantado ngem iti ipagaruptayo. Kastoy ti kuna ti magasin a Nature: “Ti nagkauna nga Antikythera Mechanism saanna laeng a lawlawagan ti pagaruptayo maipapan iti panagrang-ay ti teknolohia iti panaglabas ti panawen—ikkannatayo pay iti kanayonan nga impormasion maipapan iti mismo a historia.”

[Kahon iti panid 26]

ASINO TI NANGARAMID ITI DAYTA?

Saan laeng a ti Antikythera Mechanism ti kasta a kita ti instrumento. “Awan ti makita a depektona,” insurat ni Martin Allen. “Adda usar ti amin a pasetna. Awan ti sobra a pasetna a mangipakita a ti nangaramid dina masierto ti disenio ti instrumento. Dayta ti pammaneknek a ti nangdisenio ket siguden nga agar-aramid iti kasta nga alikamen.” Asino ngarud ti nangaramid? Ken ania ti nagbanagan ti dadduma pay nga inaramidna?

Ti kaudian a panangsukimat iti dayta nga instrumento ipalgakna ti nagan dagiti bulan a naikitikit iti makinruar nga agpusipos a pasetna a mangipakauna kadagiti eklipse. Nagtaud idiay Corinto dagita a nagan. Dayta ti pangibatayan dagiti nagsukimat a mangibaga a ti instrumento ket inaramid ken inusar ti maysa a puli. Kuna ti magasin a Nature: “Dagiti kolonia ti taga-Corinto iti amianan a laud ti Greece wenno ti Syracuse iti Sicily ti kangrunaan a mapattapatta a nangusar iti dayta. No dagiti taga-Syracuse ti nangusar, nalabit a natawidda dayta idi pay panawen ni Archimedes.”

Apay ngarud nga awan ti naitalimeng nga instrumento nga umasping iti dayta? “Nalaka a maresiklo ken nangina ti gambang,” insurat ni Allen. “Gapuna, manmano ti masarakan ita a nagkauna a gambang. Kinapudnona, adu kadagita ti nasarakan iti tukok ti baybay a narigat a batoken dagiti mayat a mangresiklo iti dayta.” “Naitalimeng daytoy [nga instrumento],” kuna ti maysa a managsirarak, “gapu ta saan a maala dagiti mammanday.”

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

No kasano ti panagandar ti makin-uneg a paset ti Antikythera Mechanism

1. Ti makinsango nga agpusipos a pasetna ipakitana ti nagduduma a sukog ti bulan, ken ti posision ti init ken bulan. Ipakitana pay ti aldaw ken bulan sigun iti kalendario solar ken ti panaggaraw ti init (ken dagiti makita a planeta) mainaig kadagiti konstelasion ti zodiac

2. Ti makinlikud nga agpusipos a pasetna ipakitana ti pakainaigan dagiti lunar a bulan kadagiti solar a tawen ken dagiti tiempo a pannakaangay iti ay-ayam dagiti Griego

3. Ti makimbaba a makinlikud a pasetna ipakaunana dagiti solar ken lunar nga eklipse

[Dagiti Ladawan]

Makinsango a buya

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 26]

Ti nalabit nga itsura ti makinruar a plato iti likud

[Credit Line]

[Picture Credit Line iti panid 24]