“Anian nga Agong!”

DAYTA ti kadawyan nga ibaga dagidiay damo a makakita iti kalakian a proboscis monkey nga agtiltillayon ti nalasag nga agongna.a Umatiddog dayta iti agarup pito a pulgada​—agarup kakapat ti kaatiddog ti bagina. Gapu ta aguyaoy ti agongna iti labes ti ngiwat ken timidna, masapul nga iwalinna dayta no mangan! No kasta met ti kaatiddog ti agongmo, dumanon dayta agingga iti barukongmo.

Ania ti usar ti agong ti kalakian a proboscis monkey?b Agduduma ti pagarup. Nalabit agruar iti agongna ti sobra a bara ti bagina wenno makatulong a mangpapigsa iti bosesna. Wenno mabalin nga agserbi kas makita a pakdaar iti dadduma a kalakian. Ngamin, dumakkel ken lumabbaga ti agong ti naturay a kalakian no makaunget wenno magagaran. Posible met a makatulong ti agongna tapno maatrakarna ti rikna ti kabaian! Ngem mabalin nga ad-adu pay ti usar dayta. Nalabit iramanna ti dadduma a ditay unay ammo wenno pulos a ditay ammo.

Namutittit a Buksit

Agpada a naisalsalumina ti kadakkel ti tian ti kalakian ken kabaian a proboscis monkey. Kinapudnona, mabalin a kakapat ti kadagsen ti bagida ti malaon ti tianda isu a kanayon a kaslada masikog, kalakian man wenno kabaian! Apay a kasta?

Ti tian daytoy a sunggo ket kas iti tian ti baka a napno iti nadigo a naglalaok a mulmula ken bakteria. Dagiti bakteria ti mangproseso iti taraon ken mangrunaw iti cellulose, agraman ti dadduma a makasabidong a paset ti mula a pakatayan ti dadduma nga animal. Gapu iti nakaskasdaaw a sistemada iti panagrunaw, pagbiag dagitoy a sunggo ti bulbulong ken bungbunga dagiti di nasam-it a prutas ken bukbukel, palma, ken dadduma pay a mula​—dagiti taraon a pakatayan ti dadduma a sunggo a saan a kasta ti tianda.

Ngem adda pagdaksan ti rapas a tian ti proboscis monkey. Masapul a dina kanen dagiti nasam-it a prutas a nalaka a mabangles. Agbubussog ngamin no mangan kadagita ken nalabit pakaigapuan pay ti naut-ot nga ipapatayna.

Gapu ta aduan iti cellulose ti taraonda ken komplikado ti tianda, nagbayag a runawen dagitoy a sunggo ti kinnanda. Isu a kalpasan ti nadagsen a pamigat, agpalpada iti adu nga oras sakbay a manganda manen.

Mannakilangen nga Animal

Mangmanganda man wenno agin-inana, manmano la nga agmaymaysa dagitoy a sunggo. Ti naturay a kalakian ti mangidaulo iti assawana a buklen ti aginggat’ walo a kabaian ken dagiti urbonda. Dagiti mayanak a kalakian ket mapapanaw no kabaelandan nga aywanan ti bagbagida. No bumaritodan, makigrupoda kadagiti padada a barito, a buklen met ti maysa wenno dua a daddadakkel a kalakian. Kadagiti agdadamo a kumita, dagiti bumarito ket kasla dagiti pangganakan nga idadauluan ti maysa a kalakian.

Adda karkarna a kababalin dagitoy a sunggo​—masansan nga agpupulapol ti nadumaduma a grupo dagiti pangganakan kadagiti karayan nangruna iti rabii. Kadagita a gundaway nga ipalastog ti maysa a kalakian ti pigsana no madlawna nga adda sabali a kalakian nga agkursonada kadagiti assawana. Kadawyan a ti kalakian​—nga agdagsen iti agarup 20 a kilo​—ket nakanganga a tumakder iti uppat a sakana sana mulagatan ti karibalna. “No saan nga epektibo dayta,” kuna ti libro a Proboscis Monkeys of Borneo, “masansan nga agiriag sa bigla nga umalla-allatiw kadagiti kayo sa agdisso kadagiti nagango a sangsanga. Nagpigsa ti uni dagita no maspak isu lallalo a pumigsa ti arimbangaw.” Adda met tiempo nga agaangatda ngem kasla sagpaminsan laeng dayta.

‘Saan la a ti langada ti karkarna, uray met dagiti unida,’ kuna ti libro a nadakamaten. Nagadu ti pataudenda nga uni​—manipud kabangagan agingga iti kasinggitan​—nangruna kadagiti rabii nga aguummongda iti igid dagiti karayan. Bayat ti arimbangaw, siuulimek dagiti ina a mangpaspasuso ken mangdaldalus kadagiti umasul ti rupana nga urbonda. No sumipngeten iti kabakiran, nakabirokdan iti komportable a pagturoganda kadagiti kayo​—masansan kadagiti nangato a kaykayo iti igid ti karayan.

Nagkakamang Dagiti Ramay ti Sakada!

Malaksid iti agongda, adda pay karkarna iti daytoy a sunggo​—medio nagkakamang dagiti ramay ti sakada. Makatulong dagita iti napartak a panaglangoyda ken mangpaannayas pay iti pannagnada iti kaparakadan. Siempre, no panunotem ti tropikal a kaparakadan, malagipmo met dagiti buaya. Adu ti buaya iti teritoria ti proboscis monkey. Ania ti maaramidan dagitoy a sunggo nga agnanaed iti asideg ti karayan tapno saan ida a sikbaben dagiti buaya?

Ti maysa a pamay-anda ket siuulimekda a tumapog iti karayan, agkuy-adda a kas iti panaglangoy ti aso, maymaysa nga intarda a bumallasiw isu a saan unay a nakadkadlaw dayta. Ngem no akikid ti karayan, sabali met ti estratehiada. Umulida iti nangato a kayo sada agbuelo a tumpuak manipud iti sanga a nalabit 9 a metro ti kangatona manipud iti danum. Agdisso nga umuna ti tianda, sada dardarasen ti aglangoy agingga a makaballasiwda. Aramiden met dayta uray dagiti inna a nakaubba kadagiti annakda. No dadduma, maysa a pangen ti aggigiddan a tumpuak iti danum sada paspasan ti bumallasiw! Nupay kasta, saan a ti buaya ti kangrunaan a kabusorda.

Agpegpeggad a Maungaw

Karaman dagiti proboscis monkey iti opisial a listaan dagiti agpegpeggaden a maungaw. Mabalin a sumagmamano la a ribun ti bilangda, ket agtultuloy a bumasbassit dayta​—kangrunaanna gapu kadagiti aramid ti tattao a kas iti panagpuor, panagtroso, saan a makontrol a turismo, ken panaguma kadagiti kabakiran tapno mapagbalin a plantasion ti palma. Sabali pay ti panaganup. Adda dagiti mangpatay kadagita a sunggo tapno sidaenda, usarenda iti tradisional a panangagas, wenno gapu laeng iti hilig. Maturog dagitoy nga animal kadagiti kayo iti igid ti karayan isu a nalakada a masarakan ken matiliw. Kinapudnona, iti maysa a lugar nga ayuyang dagiti naka-speedboat a mangnganup, bimmaba iti 50% ti bilang dagiti sunggo iti uneg ti lima a tawen!

Dagiti mangitantandudo iti pannakasalaknib ti nakaparsuaan ikagkagumaanda nga ipakaammo iti publiko ti kasasaad dagitoy nga animal. Adda linteg idiay Borneo a mangsalaknib kadagitoy a sunggo. Umdasto ngata dagita nga addang? Panawen laeng ti makaibaga. Nakalkaldaang la ketdi no maungaw daytoy a parsua iti kabakiran yantangay adu ti karkarna a galadna! Maysa pay, ababa la ti biagda no maipupokda.

Siempre, ti proboscis monkey ket maysa laeng iti adu a parsua nga agpegpeggad. Adu a parsua ti interamenten a naungaw. Ngem makaparagsak ta ti Dios panggepna a naan-anay nga iturayan ti daga, dadaelen dagiti nadangkes, ken isuro ti ilina iti umiso a panangaywan iti pagtaenganda a daga. (Proverbio 2:21, 22) “Saandanto a mangaramid iti aniaman a panangdangran wenno mangpataud iti aniaman a panangdadael iti intero a nasantuan a bantayko,” inkari ni Jehova a Dios, “agsipud ta ti daga sigurado a mapnonto iti pannakaammo ken Jehova kas iti dandanum abbonganda ti mismo a baybay.”​—Isaias 11:9.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 12]

Naisalsalumina ti agong ken buksit dagiti proboscis monkey

[Credit Line]

© Peter Lilja/age fotostock

[Ladawan iti panid 13]

Nakauyaoy ti agong ti kalakian iti labes ti ngiwatna isu a masapul nga iwalinna dayta no mangan

[Credit Line]

© Juniors Bildarchiv/Alamy

[Ladawan iti panid 14]

Mangmangan man wenno agin-inana, manmano la nga agmaymaysa dagiti proboscis monkey

[Credit Line]

© Peter Lilja/age fotostock