PAPIRO

[Heb., goʹmeʼ].

Dakkel a mula iti danum a kameng ti pamilia ti barsanga. Addaan iti nagimmus a tallo ti sikiganna nga ungkay, wenno puon, a dumakkel iti ababaw a danum iti katayag a 2 agingga iti 6 m (6.5 agingga iti 20 pie), a ti murdongna ket palungpong, wenno punggos, ti pino a kasla ruot a sarsar-ay. (LADAWAN, Tomo 1, p. 544) Ti mula a papiro naaramat iti panagaramid iti nadumaduma a banag, agraman iti pagsuratan.

Ti papiro (Cyperus papyrus) naruay ti panagtubona iti ababaw, di agay-ayus a dandanum wenno kadagiti aluguog ken kadagiti igid ti nabannayat ti panagayusna a karkarayan, kas iti makimbaba a Nilo, a sadiay narangpaya idi ngem ita nganngani maungawen. Ni Bildad sinaludsodanna ni Job: “Tumayagto aya ti maysa a mula a papiro nga awan ti nalutulot a disso?”​—Job 8:11; Isa 35:7.

Tumpaw dagiti ungkay ti mula, ket tapno malapdan ti pannakapapatay ti maladaga a ni Moises, inkabil ni inana iti “daong a papiro” a nakalupkopan iti bitumen ken galagala ket impaanudna iti Karayan Nilo. (Ex 2:3) Ti dadakkel a sasakayan a maipaay iti panagdaliasat iti nawatiwat a distansia ket naaramid met manipud papiro. (Isa 18:2) Mabalin a naaramid dagitoy kadagiti rineppet nga ungkay ti papiro a nairakus a sangsangkamaysa. Akikid dagiti murdongda, ngem umdas ti kaakaba dagiti patapaya a pagtakderan dagiti pasahero. Idi 1970, ni Thor Heyerdahl ken maysa a grupo dagiti katimpuyogna nagdaliasatda iti rinibu a milia a bimmallasiw iti Atlantico iti kasta a sasakayan.

Usarna Kas Pagsuratan. No isagsagana idi dagiti Egipcio ti papiro kas pagsuratan, sinurotda ti nakasimsimple a pamay-an. Iti panagalada kadagiti ungkay, linikkiatda ti napuskol nga ubog a paset a dumakkel iti uneg ti danum agsipud ta mangipaay dayta iti kaakabaan ken kapurawan a mausar a material. Maikkat dagiti makinrabaw nga ukis, ket dagiti nabatbati a namsek a bugas maputedputed iti mayanatup a kaatiddog nga 40 agingga iti 45 cm (16 agingga iti 18 pul.). Sumaganad, ti abut-abut nga ubog mapispisi kadagiti akaba, ngem nakaing-ingpis, a gisla. Kalpasanna, mayaplag a paurnos dagiti gisla iti rabaw ti napalanas a daplat ket mapagsinnaknib sangkabassit. Sabali pay a palunapin dagiti gisla ti papiro ti maiparabaw a pabaribar kadagiti nakapaurnos. Maaramat dagiti maso a pangpukpok kadagiti palunapin agingga a mapagdedekket nga agbalin a nagtipkel a piliego. Kalpasan a maipamaga iti init, matabas dagiti piliego iti matarigagayan a rukod. Kamaudiananna, mapalamuyot ken mapalanas dagita babaen iti bagiing, kulintipay, wenno marfil. Daytoy a pamay-an nangpataud iti panglagdaen, naamnut, gistay puraw a pagsuratan a magun-odan iti adu a rukod ken nadumaduma a kalidad. Ti dasig nga addaan kadagiti pabaribar a gisla ti gagangay a napili a pagsuratan, nupay ti balikidna no dadduma naaramat a pangileppas iti surat. Dagiti nagsasaipan dagiti gisla nagpaayda a pagsurotan ti ima ti mannurat bayat ti panagsuratna babaen iti runo a pluma ken pagsurat a pluido a naaramid manipud tutot, uging, ken danum.

Dagitoy a papiro a piliego mabalin a mapigketan dagiti pingirda ket mapagsisilpo a maaramid a lukot, a gagangay a buklen ti agarup 20 a piliego. Wenno makupin a kas binulong a mangporma iti kasla libro a codex a nagbalin a nalatak kadagiti nagkauna a Kristiano. Ti kadawyan a lukot ket agarup 4 agingga iti 6 m (14 agingga iti 20 pie) ti kaatiddogna, nupay adda maysa a naitalimeng nga 40.5 m (133 pie) ti kaatiddogna. Idi damo, ti Griego a sao a biʹblos ket nayaplikar iti nalukneng nga ubog ti mula a papiro ngem idi agangay naaramat mainaig iti maysa a libro. (Mt 1:1; Mr 12:26) Ti bassit a porma a bi·bliʹon addaan iti pangadu a porma a bi·bliʹa, literal a kaipapananna ti “babassit a libro,” ket daytoy ti nakaadawan ti sao a “Biblia.” (2Ti 4:13, Int) Ti maysa a siudad ti Fenicia ket naawagan Byblos kalpasan ti panagbalinna a napateg a sentro maipaay iti industria ti papiro.

Nasaknap ti pannakaaramat dagiti papiro a lukot agingga idi pangrugian ti maikadua a siglo K.P., idi mangrugidan a masukatan kadagiti papiro a codex. Idi agangay, iti maikapat a siglo, naglumen ti kinalatak ti papiro, ket sisasaknap a sinuktan ti nalaglagda a pagsuratan a naawagan vellum.

Ti maysa a kangrunaan a parikut iti papiro kas pagsuratan ket saan unay a nalagda dayta. Agdugmoy iti naalnaab nga aglawlaw ken, no maidulin iti sidong dagiti nakamagmaga a kasasaad, agbalinda a nakarasrasi. Agingga idi maika-18 a siglo K.P., naipagarup a nadadael aminen a kadaanan a papiro a manuskrito. Nupay kasta, idi maudi a paset ti maika-19 a siglo, naammuan ti kaadda ti adu a napapateg a papiro ti Biblia. Dagiti panagtakuat ket kangrunaanna a naaramid idiay Egipto ken iti rehion iti aglawlaw ti Natay a Baybay, luglugar a namaga ti klimana a nasken unay iti panangpreserba kadagiti papiro. Ti sumagmamano kadagiti papiro ti Kasuratan a nasarakan kadagitoy a disso ket napetsaan iti maikadua wenno umuna a siglo K.K.P.

Adu kadagitoy a natakuatan a papiro a manuskrito ket naawagan iti termino a “papyrus” wenno “papyri,” kas iti Nash Papyrus ti umuna wenno maikadua a siglo K.K.P., ti Papyrus Rylands iii. 458 (maikadua a siglo K.K.P.), ken ti Chester Beatty Papyrus No. 1 (iti maikatlo a siglo K.P.).