Kasapulantayo ti Maysa a Baro a Lubong

UMATRASKAYO ket kitaenyo dagiti kasasaad iti aglawlawyo. Kayatyo aya ti makitkitayo?

Nalabit addaankay ti personal a napintas a pagtaengan iti maysa a makaay-ayo, nasayaat pannakamentenarna a lugar. Nalabit addaankay met ti nasayaat-sueldona a panggedan a kaykayatyo. Mainayon pay, mabalin a dakayo ken dagiti ingungotenyo tagtagiragsakenyo ti nasayaat a salun-at. Iti amin, mabalin a kunaenyo a natalged ken naragsakkayo.

Ngem panunotenyo dagiti dadduma iti kaarrubayo, ti dadduma a paset ti pagilianyo, ti dadduma a dagdaga. Kitaenyo ti intero a lubong. Napintas kadi a ladawan ti makitkitayo? Talaga kadi nga adda kinakontento, talna, ken kinarang-ay?

Sigun ti dadduma a pammadles a nasapsapa iti daytoy a siglo, rebbeng koma a naparmek itan ti siensia amin dagiti kangrunaan a sakit, nangipaayen ti aglaplapusanan a taraon para kadagiti isuamin, napatibker ken naparang-aynan ti aglawlaw, ken nakaiyeg koman ti panawen ti kinatalna. Ngem aniat’ pudno a napasamak?

Saanen a kasapulan ti adu a panagsukimat tapno makita a naikapis iti talna ti planetatayo. “Nanipud pay kadagiti biblikal a tiempo, mapatpatigmaananen dagiti tattao a pandayenda dagiti kampilanda a pagbalinen a dingding ti arado,” insurat ni Michael Renner idiay State of the World 1990. “Dayta a pammagbaga di pay pulos ad-adda a maiyanatup ngem itatta. Ti awan sardayna a panangragragpat iti bileg militar inyegnan ti sangatauan iti agngangabit a pannakaikisap.”

Aglaplapusanan ti report maipapan kadagiti gulo ken guerra sibil a mangdaddadael ti adu a pagpagilian iti aglikmut ti lubong. Sigun iti maysa a gubuayan, 22 a gubgubat ti kaskasdi a mapagdadangadangan idi 1988.a Manot’ natay kadagidiay a gubgubat? Agingga idi ken agraman dayta a tawen, “ti dagup” ti bilang dagiti tattao a napapatay kadagiti amin a gubgubat a pagdadangadanganda idi 1988 ket 4,645,000. Sitentay-seis porsiento kadagidiay mapappapatay ket sibilianda,” kuna ti St. Louis Post-Dispatch.

Ipampamatmat aya dagiti agdama a paspasamak iti lubong nga adda natalna a lubong iti masanguanan? “Kunada a ti Cold War agin-inanan ket ti talna naikkanen ti gundaway. Ngem kitaenyo manen,” kuna ti artikulo idiay San Jose Mercury News ti California, E.U.A. “Iti Maikatlo a Lubong, bumagbagio ti gubat nga addaan laeng bassit a panginanamaan ti pannakaresolbarna. Dagitoy dagiti nailemmeng a gubgubat iti lubong. Iti kadakkelanna dagitat’ sussusik a mangipasango ti gobierno a kontra kadagiti mismo nga umilina: dagiti nadara a supsuppiat a sibil maipapan iti daga, relihion, di panagkikinnaawatan nga etniko ken tribo, napolitikaan a pannakabalin, agraman droga. . . . Manipud Horn of Africa ingganat’ Southeast Asia, ti gubat pinilitna ti minilmilion a tattao a pumanaw kadagiti pagtaenganda. Saan a maimulmulan dagiti pagapitan, atakarenda dagiti klinika ti salun-at, maikiskisap dagiti dinguen, dagiti nagannak sirurungsot a mapappapatayda iti imatang dagiti annakda, dagiti 10-años nga ubbing a lallaki pagbalinenda ida a kargador ken kalpasanna pagbalinenda ida a soldado, maramrames dagiti ub-ubbing a babbai. Kadagitoy ngangngani nalipatanen a dagdaga, ti gubat imbatina ti daddadael ken kinagulo a nalabit dinton mabalin a rumkuasan dagitoy a kagimongan. . . . Ipakita dagiti panagsirarak a ti 1980s nakitana ti kakaaduan a gubat ngem iti aniaman a sabali a dekada iti historia.”

Adu kadagidiay nakakamang kadagiti nabakbaknang a pagilian makitada a ti talna a birbirukenda ket nadadael gaput’ pangta ti naranggas a krimen. “Ti idadarup ti krimen [idiay Estados Unidos] nagtultuloy kadagiti 1980s agpapan pay panangipadpadlesda a daytat’ agsardengen,” kuna ti U.S.News & World Report. “Iti gagangay a tawen: Addada 8.1 milion a serioso a krimen kas ti panangpapatay, panangkabil ken panagtakaw. . . . Ti nakabutbuteng iti isuamin isut’ panagbalin a nakasaksaknap ken di mapakpakadaan ti panagpipinnatay. Ti pannakabiktima ti maysa ket awan panginanamaannan a kasasaad. Pinattapatta ti U.S. Bureau of Justice Statistics a 83 porsiento nga ubbing nga agtawen itan ti 12 ti agbalinton a biktima ti aktual wenno rinanta a kinaranggas no ti krimen agtultuloy iti agdama a kapartakna. . . . Ti panangdusa kadagiti managdakdakes iti kagimongan saan a sigurado wenno napartak. Iti intero a pagilian, dagiti polis makasolsolbarda laeng ti 1 iti 5 a dadakkel a krimen.” Dagiti umas-asping a kasasaad mapaspasamakda iti intero a lubong. Impadamag ti UN General Assembly ti “idurdur-as agpadpada iti pannakapaspasamak ken kinaserioso ti krimen iti adu a paset ti lubong.”

Ngem uray no amin a gubat, ig-igam, ken krimen ti giddato nga agpukawen manipud iti daga, kaskasdi a ti biag agpegpeggad pay latta. “Ti makarumek a kinapanglaw, nasaknap a saksakit, ken nakaro nga iliterasia iladladawanna ti panagbiag ti ginasgasut a milion kadagiti dumurdur-as a pagpagilian,” kuna ti Worldwatch Institute idiay reportda ti State of the World 1990. “Amin a sangatauan​—nabaknang wenno napanglaw, napipigsa wenno nakapuy iti militar​—maipaspasango iti al-alia ti awan kapadana a pannakadadael ti aglawlaw.”

Wen, dagiti mismo pangsuporta ti biag a sistema a pagpampannurayan ti sangatauan madaddadaelen. “Ti interamente a daga adda iti kadadaksan a kasasaadnan [ngem idi 1970],” insurat ni editor Paul Hoffman iti magasin a Discover. “Agliplippiasen dagiti basura kadagiti paggabgaburtayo. Dagiti greenhouse gases pappapudotenda ti atmosperatayo. Ti sarapa ti planetatayo nga ozone uming-ingpisen. Lumawlawan dagiti disierto, ken bumasbassiten dagiti kabakiran. Dagiti kita ti mula ken an-animal maikiskisapdan iti kapartak a 17 kada oras.

Inayonyo dita dagiti epekto ti agtultuloy a pannakasabsabidong ti daga ken danum. Ikuentayo pay ti agtultuloy nga iyaadu ti populasion ti lubong, a ti resultana ket umadu a pagmulmulaan a daga ti mapatpatakderan ti balbalay wenno kalkalsada, iti kasta padpadakkelenna ti pannakapukaw dagiti kita ti an-animal ken mulmula. Panunotenyo met ti agpangpangato a kinakirangen dagiti abasto a natamnay a danum ken problema ti tudo nga asido. Iramanyo pay dagiti mamagpeggad salun-at a bunga ti narugit unay nga angin ken dagiti problema dagiti peligroso a rugit. Sangsangkamaysa, kaipapananda ti didigra para iti natauan a rasa. Asinokayman wenno sadinoman ti yantayo, kasapulantay ti angin, taraon, danum, ken naata a materiales tapno agbiagtayo. Kasapulantay ida a di narugrugitan ken iti nawadwad a rukodda. “Kadagiti napanglaw, dagiti tawen otsenta ket di nagbalbaliw pulos a didigra, maysa a panawen ti kinakirang ti taraon ken agpangpangato a bilang dagiti matmatay,” kuna ti State of the World 1990.

Gaput’ panagpegpeggad ti natauan a rasa manipud nakaad-adu a pamay-an, adda aya asinoman a makailibak a kasapulan unayen ti baro a lubong? Ngem talaga aya a posible dayta? Paggapuan ti kasta a lubong? Ania dagiti lapped a masapul a parmeken sakbay a maibilang ti planetatayo a natalgeden ken rumangrang-ay? Kitaentayo.

[Dagiti Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 4]

WHO a retrato ni P. Almasy