Ti Agbalbaliwen a Lubongtayo—Sadinot’ Pagturturonganna?
DADDUMA a panagbalbaliw adda nakaro ken napaut nga epektona iti biag dagiti minilion, uray iti intero a populasion ti lubong ken kadagiti masanguanan a kaputotan. Ti naranggas a krimen, panangabuso ti droga, ti panagsaknap ti AIDS, pannakamulit ti danum ken angin, ken ti pannakakalbo dagiti kabakiran isu dagiti sumagmamano laeng a pasamak a mangapektar kadatayo amin. Ti panagpatingga ti Cold War ken ti panagsaknap ti estilo ti Laud a demokrasia agraman ti nawaya a panagnegosio (market economy) balbaliwanda met ti panagbiag ken impluensiaanda ti masanguanan. Usigentayo ti dadduma kadagitoy a banag.
Kasano a Binaliwan ti Krimen ti Biagtayo
Aniat’ kasasaad dagiti kalsada iti sangakaarrubaanyo? Natalgedkayo kadi a magna iti ruar nga agsolsolo iti rabii? Iti 30 wenno 40 laeng a tawen a napalabas, mabalin a panawan dagiti adu a tao dagiti pagtaenganda a saan a nakandaduan. Ngem nagbaliwen ti tiempo. Ita dadduma a ruangan ti makandaduan pay iti dua wenno tallo, ket narehasan dagiti tawa iti landok.
Maamak dagiti tao ita a mangisuot kadagiti kasayaatan a kawes ken alahasda no magnada kadagiti kalsada. Dadduma nga agnaed kadagiti siudad ti napapatay gapu iti lalat a jaket wenno kagay a naaramid iti mink. Dadduma ti natay iti panagpipinnaltog dagiti sindikato ti droga. Dagiti awan basolna a meron, agraman dagiti adu nga ubbing, masugatanda wenno matayda iti dandani inaldaw. Di mabalin a panawan dagiti kotse nga awan dagiti alarma a mangipasiguro iti talged a naikabil iti kotse a manglapped kadagiti mannanakaw nga agpannuray kadagiti padada a tao. Iti daytoy a dakesen a kasasaad ti lubong, nagbaliwen dagiti tao. Ti kinasingpet ken kinatarnaw ket dandani nalipatanen a pagalagadan. Napukawen ti panagtalek.
Ti krimen ken kinaranggas ket sangalubongan a kasasaad. Dagiti sumaganad a paulo ti damdamag manipud kadagiti nadumaduma a gubuayan iyilustrarda ti kasasaad: “Tiltiliwen dagiti Polis dagiti Mannanakaw, Dagiti Sindikato ken Bisio a Panagbalangkantis ken Droga; Makita ti Moscow nga Adda Aminen Kadakuada”; “Dimtengen ti Baro a Panawen iti Korea, Sarunuen ti Krimen”; “Dagiti Krimen a Mapasamak iti Kalsada Saplitenna ti Inaldaw a Biag iti Prague”; “Nakilaban ti Japan iti Managderraaw, ket Bimmales ti Managderraaw”; “Ti Panangtengngel ti Octopus—Napapatay ti Kangrunaan a Lumablaban iti Mafia.” Sapasapen ti parikut ti krimen.
Itatta narangranggas payen ti krimen. Awanen ti mamaay ti biag. Idiay Rio de Janeiro, Brazil, maysa a lugar dagiti iskuater iti pingir ti siudad ti “opisial a binigbigen ti Naciones Unidas kas ti kararanggasan a lugar iti lubong. Nasurok a 2,500 a tattao ti mapapatay sadiay iti tunggal tawen.” (World Press Review) Idiay Colombia, dagiti sindikato ti droga ibaonda dagiti agkabanuag a sicariosda, wenno dagiti tinangdananda a mammapatay, a nakamotorsiklo a mangpatay kadagiti kasalisalda ken dagiti nakautang kadakuada babaen iti naisangsangayan a nasiglat a pamay-an. Ket masansan a pagbabawiamto dayta no nasaksiam a mismo ti krimen—idiay man Colombia wenno iti sabali a lugar. Mabalin a dakayo ti sumaganad a biktima.
Ti sabali pay a dakkel a panagbalbaliw ket umad-adun a kriminal ti agaw-awit kadagiti makapapatay nga armas a maulit-ulit a pumutok, ket umad-adu a tattao ti mangaw-awiten kadagiti pistol nga agpaay a salaknib. Daytoy nga iyaadu dagiti armas a maulit-ulit a pumutok kaipapananna ti iyaadu dagiti matay ken madangran, iti krimen man wenno aksidente. Sapasapen ti kinapudno a ti maysa a paltog iti bulsa wenno iti balay pagbalinenna a mammapatay ti siasinoman.
Krimen ken Droga
Limapulo a tawen ti napalabasen, siasinot’ nakapanunoten nga agbalin a sangalubongan a parikut ti droga? Ita daytat’ maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti krimen ken kinaranggas. Iti librona a Terrorism, Drugs and Crime in Europe after 1992, makita ni Richard Clutterbuck a “kamaudiananna ti irarang-ay ti negosio ti droga mabalin nga agbanagto a kadadakkelan kadagiti amin a pagpeggadan ti sibilisasion ti tao. . . . Dagiti ganansia saanda laeng a mangipaay iti kasta unay a pannakabalin kadagiti sindikato ti droga iti ekonomia ken iti politika [ti Colombia ti nalawag a pangarigan], no di ket suportaranda ti nakaam-amak a kaadu ti krimen iti isuamin a lubong.” Kunana pay: “Maysa kadagiti kadadakkelan a pagtataudan ti terorismo ken naranggas a krimen iti lubong isu ti negosio a cocaine manipud kadagiti talon ti coca idiay Colombia nga agtungpal kadagiti adikto idiay Europa ken ti EUA.”
Ti iyaadu dagiti krimen ken dagiti umad-adu a balud iti lubong ipakitana a minilion dagiti tao a dakes ti panggepda ken bassit laeng ti tarigagayda nga agbaliw. Nakaad-adu ti makakita a nasayaat a panggedan ti krimen. Kas banagna, nagbaliwen ti lubongtayo—nagbalin a dakdakes pay. Nagbalinen a napegpeggad.
AIDS—Nangpataud iti Panagbaliw?
Ti sakit a kasla mangapektar laeng a nangnangruna kadagiti homoseksual nagbalinen a saplit a mangapektar iti tattao iti tunggal rasa ken estilo ti panagbiag. Awanen ti pilpilien ti AIDS. Kadagiti dadduma a pagilian ti Africa, patpatayen dayta ti adu a tao iti nagduduma a sekso. Kas banagna, kellaat a saanen nga uso ti kinalulok iti sekso, saan a gapu iti moralidad, no di ket gapu iti panagamak iti impeksion. Ti pagalagadan ita isu ti “panagusar iti kondom,” ket daytat’ kangrunaan a nairekomendar a panglapped. Saanda unay kaykayat ti panangliklik iti imoral a pannakidenna kas salaknib. Ngem kasanonto ti panangapektar ti AIDS iti natauan a pamilia iti umay a masanguanan?
Nabiit pay nga impadamag ti magasin a Time: “Inton tawen 2000 ti AIDS mabalin nga agbalinton a kadakkelan nga epidemia iti siglo, a lab-awanna ti saplit a trangkaso idi 1918. Dayta a didigra pinatayna ti 20 milion a tao, wenno 1% iti populasion ti lubong—nasurok a mamindua iti bilang dagiti soldado a natay idi Gubat Sangalubongan I.” Kas kinuna ti maysa nga eksperto, “daytoy nga epidemia mabigbigbig ti kinasaknapna.”
Nupay riniwriw a doliar ken dadduma pay a kuarta dagiti sabali a pagilian ti nagasto iti panagsirarak iti AIDS, awan pay laeng ti makita a solusionna. Maysa a nabiit pay a kumperensia maipapan ti AIDS idiay Amsterdam, Netherlands, ti nangummong kadagiti 11,000 a sientista ken dadduma pay nga eksperto a mangadal iti parikut. “Awan pangnamnamaan iti kasasaad, no pampanunoten ti maysa a dekada a pannakapaay, di panagballigi ken ti kumarkaro a peggad. . . . Mabalin a saan nga umas-asideg ti sangatauan iti panangparmek iti AIDS ngem idi nangrugi ti panagsirarak. Awan ti bakuna, awan ti agas ken uray pay ti maysa a talaga nga epektibo a panangagas.” (Time) Kadagidiay a talaga nga addaanen iti HIV, a mabalin nga agsakitton iti AIDS, nalidem ti pangnamnamaan. No maipapan met iti AIDS, dakdakes pay ti pagbanaganna.
Nagbaliwan iti Politika
Nagbaliw ti kasasaad ti politika iti napalabas nga uppat a tawen nupay di ninamnama dagiti adu a papangulo a mapasamak dayta ken nalabit awan ti mangnamnama a mapasamak dayta a kas dagidiay papangulo ti Estados Unidos. Kellaat a matakkuatanna nga awanton ti maitutop a kasalisalna iti politika. Maipadis dayta iti determinado unay, di maartapan a grupo ti basketball a kellaat a makatakkuat nga awanen ti mayat a makiay-ayam kenkuana. Daytoy a kasasaad ti panagduadua ket ginupgop ti maysa nga editor ti magasin a Foreign Policy, ni Charles William Maynes, iti maysa nga artikulo idi 1990: “Itatta ti trabaho ti E.U. kadagiti gangannaet a pagilian saanen a ti panangilisina iti pagilian iti napeggad a gubat no di ket ti panamagbalin iti di ninamnama a panagkappiada iti [dati] nga Union Soviet a paset ti sistema ti kagimongan.”
Ti dagus nga iyaadu ti nuklear a pannakaammo mangipaay kadagiti kabbaro a peggad, nupay agtultuloy nga umadu ti panaggugubat a mangusar kadagiti gagangay nga armas—isu a pagragsakan dagiti managlako iti armas iti lubong. Iti maysa a lubong a makasapul iti talna, adu a papangulo iti politika ti mangpabpabileg kadagiti buyotda ken armasda. Ket ti dandanin mabangkarute a Naciones Unidas okupado a mangtaptapal iti nakaron a derder ti lubong.
Ti Di Agbalbaliw a Lunod iti Nasionalismo
Bayat ti pannakasinasina ti Komunismo, pinaglatak ti dati a presidente ti E.U. a ni Bush ti kapanunotan a “maysa a baro a lubong nga urnos.” Nupay kasta, kas natakkuatan dagiti adu a papangulo ti politika, nalaka laeng a maimbento dagiti nasikap a pagalagadan; narigrigat nga ibanag dagiti positibo a panagbalbaliw. Iti librona nga After the Fall—The Pursuit of Democracy in Central Europe, kunaen ni Jeffrey Goldfarb: “Adda kasta unay a pananginanama iti ‘maysa a baro a lubong nga urnos’ ket mabigbigdanto laeng a dagiti immuna a parikut adda pay laeng kadatayo, ket no dadduma nakarkaro pay dayta. Ti kasta unay a ragsak iti pannakawayawaya . . . masansan a maringbawan iti pannakapaay iti danag iti politika, panagsusupiat iti nasion, ti panamati iti kadawyan a relihion a di awaten dagiti baro a kapanunotan, ken ti pannakarbek ti ekonomia.” Pudno unay a ti guerra sibil iti dati a Yugoslavia ket nalawag a pangarigan iti panangbingaybingay ti politika, relihion, ken ti nasionalismo.
Kuna pay ni Goldfarb: “Ti xenophobia [panagamak kadagiti gangannaet] ken ti kinaawan ti talged a mismo ket nagbalinen a paspasamak iti biag idiay Makintengnga nga Europa. Ti demokrasia dina automatiko a patauden ti kinatalged iti ekonomia, politika, ken kultura, ket saan laeng a mangikari ti kinabaknang ti nawaya a panagnegosio no di ket mangparnuay met kadagiti di maawatan a parikut kadagidiay di makaammo a mangtengngel iti dayta.”
Ngem nalawag a dagitoy ket saan laeng a parikut iti Makintengnga nga Europa ken dagiti republika iti dati nga Union Soviet; ti xenophobia ken ti saan a natalged nga ekonomia ket sangalubongan. Agsagaba ken matay ti natauan a pamilia. Ket ti umay a masanguanan awan ti ipaayna a namnama a panagbalbaliw dagitoy naigaeden a kababalin a mamataud iti gura ken kinaranggas. Apay a kasta? Agsipud ta ti edukasion ti kaaduan—manipud man kadagiti nagannak wenno kadagiti pagadalan ti nasion a mangitantandudo ti nasionalismo—igunamgunamna ti gura, kinapanatiko, ken ti panangibilang iti bagi a natantan-ok gapu iti nasion, nagtaudan a grupo ken tribo, wenno pagsasao.
Ti nasionalismo, nga inawagan ti linawas a magasin nga Asiaweek a “ti Naandur a Naalas nga Ismo,” isut’ maysa kadagiti di nabalbaliwan a banag a nagtultuloy a manggargari iti gura ken panangibukbok iti dara. Kinuna dayta a magasin: “No ti kinatangsit kas maysa a Serb kaipapananna ti pananggura iti maysa a Croat, no ti wayawaya ti maysa nga Armenian kaipapananna ti panagibales iti maysa a Turko, no ti wayawaya agpaay iti maysa a taga Zulu kaipapananna ti panangparmek iti maysa nga agsasao iti Xhosa ken ti demokrasia para iti maysa a taga Romania kaipapananna ti panangpapanaw kadagiti taga Hungary, ngarud ti nasionalismo imparangarangnan ti kadadaksan a kasasaadna.”
Mapalagipantayo iti kinuna naminsan ni Albert Einstein: “Ti nasionalismo ket maysa nga inuubingan a kababalin. Daytat’ makaakar unay ken gagangay a sakit ti sangatauan.” Dandani tunggal maysa ket agbalin a nasionalistiko no maminsan wenno iti dadduma a tiempo, ket agsaksaknap. Idi 1946, nagsurat ti Briton a historiador a ni Arnold Toynbee: “Ti patriotismo . . . sinukatannan ti Kinakristiano kas relihion iti Makinlaud a Lubong.”
Adda kadi namnama nga agbaliw ti kababalin ti tao iti agdama nga aglawlaw? Kunaen dagiti dadduma a maibanag laeng dayta babaen iti kasta unay a panagbalbaliw ti edukasion. Nagsurat ti ekonomista a ni John K. Galbraith: “Ti kababalin dagiti tao agpannuray iti kapartak ti irarang-ay. Gapuna . . . awan ti irarang-ay no di agbalbaliw dagiti tao, ket adda irarang-ay no mawayawayaan ken masursuruan dagiti tao. . . . Umuna ti panangparmek iti kinanengneng.” Adda kadi namnama a dagiti pagadalan iti lubong maisurodanto ti ayat ken wayawaya nga agtignay ken agpanunot imbes a gura ken panagil-ilem? Kaanonto a masukatan ti naigaeden a panaggiginnura dagiti tribo ken etniko a grupo iti panagtalek ken pannakaawat, babaen ti panangbigbig a datayo amin ket kameng ti maymaysa a natauan a pamilia?
Nalawag, masapul ti panagbalbaliw. Agsurat ni Sandra Postel iti State of the World 1992: “Masapul nga adda nakarkaro ken nasaksaknap pay a panagbalbaliw ti natda pay a paset daytoy a dekada no ikagumaantayo ti maaddaan iti pudno a namnama a maipaay iti nasaysayaat a lubong.” Ket sadino ti pagturturongantayo? Kunaen ni Richard Clutterbuck: “Nupay kasta, ti lubong agtalinaed a di natalged ken napeggad. Agtultuloy ti nasionalismo ken ti kinapasnek iti relihion. . . . Mabalin nga agbalinto ti 1990s a kapeggadan ken karang-ayan a dekada iti siglo.”—Terrorism, Drugs and Crime in Europe After 1992.
Ti Agbalbaliwen nga Aglawlawtayo
Iti napalabas a sumagmamano a dekada, sipapanunoten ti sangatauan iti kinapudno a dagiti aramid ti tao addaan iti napeggad nga epekto iti aglawlaw. Ti kasta unay a panangpukan kadagiti kayo patpatayennan ti adu a kita dagiti animal ken mula. Ket yantangay dagiti kabakiran ket paset iti sistema ti planeta a maipadis iti baratayo a mangipaay iti nasken nga oksihena, ti panangdadael iti kabakiran kissayanna met ti kabaelan ti daga a mamagbalin iti carbon dioxide a makaited-biag nga oksihena. Ti sabali pay nga epekto isut’ panangpakapuy iti rabaw ti daga ket kamaudiananna agbalinen a disierto.
Addan dagiti naiyebkas a pakdaar maipapan itoy nga isyu, ket maysa kadakuada isu ti inyebkas ti politiko ti E.U. a ni Al Gore. Iti librona nga Earth in the Balance—Ecology and the Human Spirit, kunana: “Iti agdama a kapartak ti pannakapukan dagiti kayo, addanto tiempo iti sumaganad a siglo a dandani amin a nalasbang a kabakiran iti tropiko ket mapukawton. No palubosantayo a mapasamak daytoy a panangdadael, mapukawto ti lubong ti kababaknangan a kamalig iti genetiko nga impormasion iti planeta, ket mairaman iti dayta dagiti mabalin nga agas kadagiti adu a sakit a mangsapsaplit kadatayo. Kinapudnona, ginasut a napapateg nga agas a maus-usaren ti nagtaud kadagiti mula ken animal kadagiti kabakiran iti tropiko.”
Mamati ni Gore a ti aramid ti tao iti aglawlaw ti maysa a pagpeggadan ti panagbiagtayo. Kunaenna: “Bayat a palpalawaentayo ti tunggal mapanunottayo a lugartayo iti aglawlaw, ad-adda met a madlaw ti kinarasi ti sibilisasiontayo. . . . Bayat ti maysa laeng a kaputotan, pagamkantayo a mabaliwantayo ti kasasaad ti atmospera ti lubong a nakarkaro pay ngem ti kasta unay a panangbaliw ti aniaman a bulkan iti historia, ket dagiti epektona mabalin nga agtalinaed iti umay nga adu a siglo.”
Saan laeng a ti atmosperatayo ti agpeggad no di ket, sigun ken ni Gore ken dagiti dadduma, agpeggad ti nasken a suplaytayo a danum, nangnangruna kadagiti napanglaw a pagilian, “a sadiay dagiti epekto ti pannakamulit ti danum ket talaga ken pudno a napasaran gapu iti adu a matmatay iti kolera, tipos, disenteria, ken panagibleng.” Kalpasanna isitar ni Gore ti kinapudno a “nasurok a 1.7 bilion a tattao ti awanan ti pangalaan iti nadalus a danum nga inumen. Nasurok a 3 bilion a tattao ti awanan ti maitutop a kasilias ket iti kasta agpeggad ti pannakamulit ti danum. Idiay India, kas pangarigan, sangagasut ket sangapulo ket uppat nga ili ken siudad ti mangibelleng kadagiti iblengda ken dadduma pay nga ibleng idiay Ganges a mismo.” Ket dayta a karayan ti likido a pagbibiagan iti minilion a tattao!
Ni Gautam S. Kaji, bise presidente iti World Bank, pinakdaaranna dagiti nagdengngeg kenkuana idiay Bangkok a ti “suplay ti Makindaya nga Asia a danum mabalin nga isunto ti pakarigatan iti sumaganad a siglo. . . . Nupay pagaammon dagiti gunggona iti nadalus nga inumen a danum no maipapan iti salun-at ken ti kinabunga, dagiti gobierno ti Makindaya nga Asia sangsanguendan ti maysa a sistema dagiti tao a di makaipaay iti nadalus nga inumen a danum . . . Daytoy ti nalipatanen nga isyu iti nasayaat nga irarang-ay ti aglawlaw.” Iti isuamin a lubong, maysa kadagiti kangrunaan nga elemento iti biag—ti nadalus a danum—ket mabaybay-anen ken masaysayang.
Dagitoy dagiti paset iti agbalbaliwen a lubongtayo, maysa a lubong nga agbalbalinen a napeggad a deposito iti adu a lugar ket pagpeggadenna ti panagbiag ti sangatauan iti masanguanan. Ti kangrunaan a saludsod ket, Mayat ken matignay kadi dagiti gobierno ken dadakkel a negosio a mangala kadagiti addang a manglapped iti kasta unay a panangkissay iti kinabaknang ti daga?
Balbaliwan Kadi ti Relihion ti Lubong?
Iti tay-ak ti relihion, nalabit makitatayo ti kadadakkelan a pannakapaay ti sangatauan. No mailasin ti kayo babaen kadagiti bungana, ngarud ti relihion masapul a sungbatanna ti bungbunga a gura, kinapanatiko, ken gubat kadagiti miembrona. Kadagiti kaaduan a tao, ti relihion ket kas iti kinapintas—pammarang laeng. Daytat’ abbong a nalaka laeng a mapukaw no adda panangiduma iti rasa, nasionalismo, ken di natalged nga ekonomia.
Yantangay ti Kinakristiano ket relihion a ‘panangayat iti kaarruba ken iti kabusor,’ aniat’ napasamak kadagiti Katoliko ken dagiti Orthodox iti dati a Yugoslavia? Mapakawanto kadi ida dagiti padida kadagiti amin a panangpapatay ken gurada? Dagiti kadi sinigsiglo a pannursuro a “Kristiano” nakapataudda laeng iti gura ken panangpapatay idiay Makin-amianan nga Ireland? Ket dagiti ngay saan a Kristiano a relihion? Nakapataudda kadi kadagiti nasaysayaat a bunga? Makaiparang kadi ti Hinduismo, Sikhismo, Budismo, Islam, ken Shintoismo iti pammaneknek nga impalubosdan ti wayawaya?
Imbes nga agserbi a nasayaat nga impluensia a mangisuro iti sangatauan, sipapanatiko a rinubruban ti relihion ti kasta unay a patriotismo ken benindisionanna dagiti buyot kadagiti dua a gubat sangalubongan agraman dagiti dadduma pay a pannakidangadang. Daytat’ saan a nasayaat a puersa a mangbalbaliw.
Ngarud, aniat’ inanamaentayo iti relihion iti asidegen a masanguanan? Kinapudnona, aniat’ inanamaentayo nga ipaay ti masanguanan iti agdama a sistema ti lubong—ania dagiti panagbalbaliw nga umayto? Ti maikatlo nga artikulotayo salaysayenna dagitoy a saludsod manipud iti naisangsangayan a panangmatmat.
[Ladawan iti panid 7]
Ti iyaadu ti naranggas a krimen ket sabali pay a sintoma iti panagbalbaliw
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Agtultuloy a pagtataudan ti panangibukbok ti dara ti nasionalismo ken relihiuso a pananggura
[Dagiti Credit Line]
Jana Schneider/Sipa
Malcom Linton/Sipa
[Dagiti ladawan iti panid 9]
Balbaliwan ti panangabuso ti tao iti aglawlawna ti narikut a kinatimbeng ti “biosphere”
[Dagiti Credit Line]
Laif/Sipa
Sipa
[Ladawan iti panid 10]
Ni Hitler a kinablaawan ti pannakabagi ti papa a ni Basallo di Torregrossa idi 1933. Sigun iti historia, nairaman ti relihion iti politika ken nasionalismo
[Credit Line]
Bundesarchiv Koblenz