Apay nga Itan ti Tiempo a Mangikeddeng?

IDI maika-16 a siglo K.K.P., pinili ti Dios dagiti Israelita kas “naisangsangayan a sanikua[na] manipud kadagiti amin a sabsabali nga ili, . . . maysa a nasantuan a nasion.” (Exodo 19:5, 6) Iti saan a nabayag, napukawda ti kinasantoda, ti kinasin-aw ti relihionda, a pinalubosanda ti bagbagida a matulawan iti idolatria ken narugit nga ar-aramid dagiti kabangibang a nasion. Iti kasta, impakitada nga isuda ket “maysa a natangken ti panaglenglengngesna nga ili.” (Deuteronomio 9:6, 13; 10:16; 1 Corinto 10:7-11) Iti las-ud ti nasurok a tallo gasut a tawen kalpasan ti ipapatay ni Josue, nangdutok ni Jehova kadagiti ukom, matalek a mangidaldalan a nangidaulo kadagiti Israelita nga agsubli iti pudno a panagdaydayaw. Nupay kasta, ‘saan a nagpatingga [dagiti umili] kadagiti aramidda ken iti natagengteng a kababalinda.’​—Oc-ocom 2:17-19.

Kalpasan dayta, nangdutok ti Dios kadagiti matalek nga ari ken mammadto tapno guyugoyenda dagiti umili nga agsubli iti pudno a panagdaydayaw. Pinaregta ni mammadto Azarias ni Ari Asa ken dagiti kailianna a birokenda ni Jehova: “No sapulenyo, ipalubosna a masarakanyo, ngem no baybay-anyo, baybay-annakayto.” Impatungpal ni Asa ti narelihiusuan a reporma iti pagarian ti Juda. (2 Cronicas 15:1-16) Iti saan a nabayag, nasken a pabaruen ti Dios ti awis babaen ken Joel a mammadtona. (Joel 2:12, 13) Iti ud-udina pay, pinaregta ni Sofonias dagiti agnanaed idiay Juda a ‘birokenda ni Jehova.’ Kasta ti inaramid ni agtutubo nga ari Josias iti maysa a kampania a panangreporma tapno maikkat ti idolatria ken dagiti dakes nga aramid.​—Sofonias 2:3; 2 Cronicas 34:3-7.

Iti laksid ti kakasta a panawen ti panagbabawi, dimmakes la a dimmakes ti narelihiusuan a kasasaad dagiti umili. (Jeremias 2:13; 44:4, 5) Binabalaw ni Jeremias ti narelihiusuan a sistema a natulawan kadagiti idolatroso nga aramid, nga inladawanna dayta a saanen a mabalbaliwan: “Masuktan aya ti Cusita ti kudilna? wenno ti leopardo dagiti labangna? No kasta mabalinyo met koma ti agaramid iti naimbag, dakayo a naruam nga agaramid iti dakes.” (Jeremias 13:23) Daytoy ti gapuna nga impalak-am ti Dios ti nakaro a pannusa iti pagarian ti Juda. Nadadael ti Jerusalem ken ti templona idi 607 K.K.P., ket naipanaw dagiti nakalasat kas ad-adipen idiay Babilonia, a nagtalinaedanda iti las-ud ti 70 a tawen.

Kalpasan dayta a panawen, naasian ti Dios. Tinignayna ni Ari Ciro a mangwayawaya kadagiti Israelita, ket nagsubli ti natda kadakuada idiay Jerusalem tapno bangonenda manen ti templo. Imbes nga agnakemda kadagitoy amin a napasaranda, simminada manen iti pudno a panagdaydayaw, isut’ gapuna nga inyawis manen ni Jehova a Dios: “Agsublikayo kaniak, ket agsubliakto kadakayo.”​—Malakias 3:7.

No Apay a Nailaksid ti Israel

Aniat’ narelihiusuan a kasasaad dagiti Israelita idi kaaldawan ni Jesus? “Bulsek a mangidaldalan” dagiti managinsisingpet a papangulo ti relihion, a mangisursuro iti “bilbilin dagiti tattao a kas doktrina.” ‘Salsalungasingenda ti bilin ti Dios gapu iti tradisionda.’ Dinaydayaw dagiti umili ti Dios “kadagiti bibigda,” ngem adayo ti pusoda kenkuana. (Mateo 15:3, 4, 8, 9, 14) Kas maysa a nasion, maikkandanto pay kadi iti gundaway nga agbabawi? Saan. Kinuna ni Jesus: “Ti pagarian ti Dios maikkatto kadakayo ket maited iti maysa a nasion a mangpatpataud kadagiti bungana.” Kinunana pay: “Ti balayyo,” ti templo sadi Jerusalem, “mabaybay-an kadakayo.” (Mateo 21:43; 23:38) Nakaro unay ti basolda. Linaksidda ni Jesus kas Mesias ken pinapapatayda, a pinilida ti naulpit a Cesar ti Roma kas arida.​—Mateo 27:25; Juan 19:15.

Di kayat dagiti Israelita nga awaten a ti panawen a nangitungpalan ni Jesus iti ministeriona ket tiempo ti panangukom. Kadagiti di matalek a tattao ti Jerusalem, kinuna ni Jesus: “Dika nailasin ti tiempo a pannakasukimatmo.”​—Lucas 19:44.

Idi Pentecostes 33 K.P., nangbukel ti Dios iti baro a nasion, wenno ili, dagiti napulotan-espiritu nga adalan ti Anakna, ni Jesu-Kristo, a napili manipud iti amin a pulí ken nasion. (Aramid 10:34, 35; 15:14) Adda kadi namnama a marepormanto iti kamaudiananna ti narelihiusuan a sistema dagiti Judio? Impaay dagiti buyot ti Roma ti sungbat idi 70 K.P., idi a rinebbekda ti Jerusalem. Naan-anay a linaksiden ti Dios dayta a narelihiusuan a sistema.​—Lucas 21:5, 6.

Ti Dakkel a Panagapostata ti Kakristianuan

Dagiti napulotan-espiritu a Kristiano buklenda met ti “maysa a nasantuan a nasion, ili nga agpaay a naisangsangayan a sanikua.” (1 Pedro 2:9; Galacia 6:16) Ngem di sinalimetmetan uray ti nagkauna a kongregasion Kristiano ti narelihiusuan a kinasin-awna iti naunday a panawen.

Impakpakauna ti Kasuratan ti dakkel a panagapostata, wenno isisina iti pudno a pammati. Dagiti simboliko a dakes a ruot iti pangngarig ni Jesus, kayatna a sawen, dagiti sinsinan a Kristiano, padasendanto a leppesen dagiti simboliko a trigo, wenno dagiti pudno a Kristiano, dagidiay napulotan iti espiritu ti Dios. Ipalgak ti pangngarig a ti panagsaknap ti ulbod a Kinakristiano, nga itantandudo ti kangrunaan a kabusor ti Dios, ti Diablo, ket mangrugi, “bayat a matmaturog dagiti tattao.” Napasamak daytoy kalpasan ti ipapatay dagiti matalek nga apostol ni Kristo, kabayatan ti panawen ti naespirituan a panagdungsa. (Mateo 13:24-30, 36-43; 2 Tesalonica 2:6-8) Kas impadto dagiti apostol, adu a sinsinan a Kristiano ti sisisikap a nakastrek iti arban. (Aramid 20:29, 30; 1 Timoteo 4:1-3; 2 Timoteo 2:16-18; 2 Pedro 2:1-3) Ni Juan ti kaudian kadagiti apostol a natay. Idi agarup tawen 98 K.P., insuratna a nangrugin “ti maudi nga oras,” ti maudi a paset ti panawen dagiti apostol.​—1 Juan 2:18, 19.

Gapu iti panangpatalged ti Romano nga emperador a ni Constantino iti panagbinnulig ti relihion ken ti napolitikaan a pannakabalin, dimmakes iti kasta unay ti espiritual, doktrinal, ken moral a kasasaad ti Kakristianuan. Adu a historiador ti umanamong a “ti panagballigi ti Iglesia idi maikapat a siglo” ket, iti panangmatmat ti Kristiano, “maysa a didigra.” ‘Napukaw ti Kakristianuan ti nangato a moral a takderna’ ket adu a pinapagano a kaugalian ken pilosopia ti inawatna, kas “ti panagrukbab ken ni Maria” ken ti panagdaydayaw kadagiti “sasanto,” kasta met ti sursuro a Trinidad.

Kalpasan ti palso a panagballigina, dimmakes ti kasasaad ti Kakristianuan. Dagiti bilin ken doktrinal a panangilawlawag dagiti papa ken konsilio, malaksid pay iti Inkisision, Krusada, ken “nasantuan” a gubgubat iti nagbaetan dagiti Katoliko ken Protestante, nangpataudda iti di mabalbaliwan a narelihiusuan a sistema.

Iti librona nga A World Lit Only by Fire, insurat ni William Manchester: “Ti panagbiag dagiti papa idi maikasangapulo ket lima ken maikasangapulo ket innem a siglo ket kas kadagiti Romano nga emperador. Isuda dagiti kababaknangan a tao iti lubong, ken ad-adda a pinabaknangda ti bagida ken dagiti kardinalda babaen tipanangilakoda kadagiti nasantuan a saad.” Kabayatan ti dakkel nga apostasia, inkagumaan dagiti babassit a grupo wenno sumagmamano nga indibidual a takuaten manen ti pudno a Kinakristiano, nga imparangarangda ti kababalin dagiti simboliko a trigo. Masansan a naglak-amda iti nakaro a pannakaidadanes. Kuna ti isu met laeng a libro: “Adda dagiti tiempo a kasla ngimmisit dagiti pudno a sasanto ti Kinakristiano, agpadpada Protestante ken Katoliko, babaen ti pannakauramda kas martir.” Dagiti dadduma, a makunkuna a Repormador kas kada Martin Luther ken John Calvin, nakaparnuayda kadagiti natibker a narelihiusuan a sistema a naisina iti Iglesia Katolika ngem agpapada met laeng dagiti kangrunaan a doktrinada. Naigamerda met kadagiti napolitikaan nga aramid.

Iti benneg dagiti Protestante, naaramid dagiti panagregget a mangipatungpal iti makunkuna a narelihiusuan a panangriing manen. Kas pagarigan, idi maika-18 ken maika-19 a siglo, nagbanag dagitoy a panagregget iti naganetget a panagmision kadagiti sabali a pagilian. Nupay kasta, inannugot dagiti papastor a mismo nga itatta saan a pulos a makaparegta ti kasasaad ti Protestante nga arban iti naespirituan. Iti di pay nabayag, inannugot ti teologo a Protestante a ni Oscar Cullmann nga “iti uneg dagiti iglesia a mismo, adda krisis iti pammati.”

Naitantandudo met dagiti reporma ken kontra-reporma iti uneg ti Iglesia Katolika. Manipud idi maika-11 agingga iti maika-13 a siglo, iti sango ti nasaknap a panagkunniber ken nagdakkelan a kinabaknang dagiti klero, nabuangay dagiti monastiko nga orden a siiinget a nangtungpal iti sapata ti kinapanglaw. Ngem dagitoy ket siiinget a pinalpaliiw ken, sigun kadagiti eskolar, linapdan ti hirarkia ti iglesia. Kalpasanna, dimteng ti Kontra-Repormasion idi maika-16 a siglo, nga intandudo ti Konsilio ti Trent ken kangrunaanna a nairanta a mangparmek iti Protestante a Repormasion.

Iti umuna a kagudua ti maika-19 a siglo, kabayatan ti panawen ti eklesiastikal a panangisubli, nagbalin a naturay ken konserbatibo ti Iglesia Katolika. Nupay kasta, saan a maikuna a naaramid dagiti pudpudno a reporma tapno maisubli ti pudno a Kinakristiano. Imbes ketdi, nairanta laeng dagitoy a mangpatibker iti turay dagiti klero iti sango ti narelihiusuan, politikal, ken sosial a panagbalbaliw iti lubong.

Iti di pay unay nabayag, idi 1960’s, kasla kayat ti Iglesia Katolika ti mangisayangkat iti dakkel a panagbalbaliw iti konsilio ekumenikal Vaticano II. Nupay kasta, giddato a pinaisardeng ti agdama a papa ti makunkuna a panangpabaro iti konsilio tapno mamedmedan ti espiritu dagiti rumangrang-ay a kameng ti iglesia. Inlawlawag ti maysa a grupo a Katoliko a daytoy a pasamak, nga inawagan dagiti dadduma iti panangisubli ni Wojtyła, ket “maysa a baro a kita ti Constantinismo.” Kas nadakamat iti pagiwarnak dagiti Jesuita a La Civiltà Cattolica, maipaspasango ti Iglesia Katolika, kas kadagiti sabsabali pay a relihion, iti “radikal ken sangalubongan a krisis: radikal agsipud ta ramanenna ti mismo a ramut ti pammati ken Nakristianuan a panagbiag; sangalubongan agsipud ta ramanenna amin a benneg ti Kinakristiano.”

Saan a pudpudno a nareporma dagiti relihion ti Kakristianuan, ken saan a mapasamak dayta, ta maisubli laeng ti pudno a Kinakristiano iti tiempo ti “panagani,” babaen ti pannakaurnong dagiti simboliko a trigo iti maymaysa a nasin-aw a kongregasion. (Mateo 13:30, 39) Ti nakaad-adu a krimen ken kinadakes a maar-aramid iti nagan ti relihion, agak-aklon man a Kristiano wenno saan, tignayenna ti maysa nga agsaludsod, Realistiko kadi ti mangnamnama iti pudpudno a reporma iti Kakristianuan?

Imposible ti Reporma?

Iti libro nga Apocalipsis, nadakamat ti simboliko a dakkel a balangkantis nga addaan iti datdatlag a nagan a “Babilonia a Dakkel.” (Apocalipsis 17:1, 5) No mano a siglon nga ikagkagumaan dagiti managbasa iti Biblia nga ilawlawag ti misterio daytoy a simbolo. Adut’ naluksaw iti kinabaknang ken kinaruker dagiti klero. Impagarup dagiti dadduma a ti Babilonia a Dakkel itakderanna ti hirarkia ti iglesia. Karaman kadakuada da Jan Hus, maysa a Bohemiano a padi a Katoliko a nauram a sibibiag idi 1415, ken ni Aonio Paleario, maysa nga Italiano a humanist a naibitin ken nauram idi 1570. Agpada nga inkagumaanda a repormaen ti Iglesia Katolika bareng no maisubli ti “dayaw [daytoy] a kas idi damo” ngem napaayda.

Maigidiat iti dayta, ipakita ti kapitulo 17 ken 18 ti Apocalipsis a ti Babilonia a Dakkel itakderanna ti sangalubongan nga imperio ti amin nga ulbod a relihion.a Saan a mareporma daytoy ragup a “dakkel a balangkantis” ta “dagiti basolna namuntuonda a tumukno sadi langit.” Kinapudnona, iti daytoy maika-20 a siglo, adda sungsungbatan ti gistay amin a relihion, saan laeng a dagidiay paset ti Kakristianuan, kadagiti gubat nga agtultuloy a mangibukbukbok iti adu unay a dara ken iti nakaro a panagbaba ti moralidad a mangsapsaplit iti sangatauan. Gapuna, inkeddeng ti Dios ti pannakadadael ti “Babilonia.”​—Apocalipsis 18:5, 8.

Itan ti Tiempo a ‘Rummuar Kenkuana’

Ipakita ti kaitungpalan dagiti padto iti Biblia a ti kaaldawantayo katupagna “ti panungpalan” daytoy dakes a “sistema ti bambanag.” (Mateo 24:3) Di mabalin a suroten ti asinoman a sipapasnek a mayat nga agdaydayaw iti Dios dagiti bukodna a kapanunotan ken pagayatan. Masapul a ‘sapulenna ni Jehova ita ta masarakan pay,’ wen, itan, agsipud ta asidegen ti “dakkel a rigat” nga impakpakauna ni Jesus. (Isaias 55:6; Mateo 24:21) Kas kadagiti umili ti Israel, saan a panuynoyan ti Dios ti kinaruker ti maysa a relihion gapu laeng ta pagpannakkelna ti kinaantigona. Imbes nga ikarigatanda a tarimnen ti maysa a barko a naikeddeng a lumned, amin dagidiay agtarigagay iti anamong ti Dios ken iti pannakaisalakan masapul a tungpalenda nga awan panagtaktak ti naipaltiing a bilin ti Apocalipsis 18:4: “Rummuarkayo [iti Babilonia a Dakkel], tattaok, no dikay kayat ti makiraman kenkuana kadagiti basolna, ken no dikay kayat ti umawat iti paset dagiti saplitna.”

Ngem ‘rummuar’ nga agturong iti sadino? Sadino pay aya ti pakaisalakanan? Saan kadi a napeggad ti agkamang iti di umiso a lugar? Kasano a mailasin ti kakaisuna a relihion nga anamongan ti Dios? Dagiti kakaisuna a mapagtalkan a sungbat ket masarakan iti Sao ti Dios. (2 Timoteo 3:16, 17) Awisendakayo dagiti Saksi ni Jehova a mangusig a naimbag iti Biblia. Maawatanyonto no siasino dagidiay pinili ti Dios kas “maysa nga ili a maipaay iti naganna,” a salaknibannanto kabayatan ti sumungsungad nga aldaw ti pungtotna.​—Aramid 15:14; Sofonias 2:3; Apocalipsis 16:14-16.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 7]

No lumlumned ti narelihiusuan a barkoyo, agkamangkayo iti makaispal a barko ti pudno a Kinakristiano