Ti Kinaranggas Adda iti Sadinoman
BAYAT nga adda iti kotsena nga agur-uray iti panagbaliw ti silaw ti trapiko, pagammuan ta nadlaw ti tsuper ti maysa a nabaneg a lalaki nga umas-asideg kenkuana, nga agririaw iti agkakadakes a sao, nga iwagwagnesna ti gemgemna. Pinartakan ti tsuper nga iserra dagiti ridawna ken irikep dagiti tawana, ngem immasideg latta ti nabaneg a lalaki. Idi makagtengen, ginunggon ti lalaki ti kotse ken ginuyodna ti ridaw ti kotse. Kamaudiananna, gapu iti nakaro a pannakapaayna intag-ayna ti dakkel a gemgemna ket dinanogna ti sarming ti kotse, a nakarumekanna.
Eksena kadi daytoy ti maysa pabuya ti sine? Saan! Maysa daytoy a riri iti trapiko iti isla ti Oahu, Hawaii, a pagaammo idi gapu iti natalingenngen, natalna nga atmosperana.
Saanen a nakaskasdaaw dayta. Dagiti serradúra ti ridaw, rehas dagiti tawa, guardia kadagiti pasdek, uray dagiti karatula kadagiti bus nga agkuna a “Saan nga agiggem iti kuarta ti agmanmaneho”—amin mangipakpakita iti maysa a banag: Ti kinaranggas adda iti sadinoman!
Kinaranggas iti Pagtaengan
Nabayagen a tinagipateg ti pagtaengan kas natalged a pagkamangan ti tao. Nupay kasta, nakaparpartak ti panagbalbaliw daytoy a panangiladawan. Dagiti kinaranggas iti pamilia, a pakairamanan ti panangabuso iti ubing, panangkabil iti asawa, ken pammapatay, ti linaon dagiti paulo ti damdamag iti sangalubongan.
Kas pagarigan, “agarup 750,000 nga ubbing idiay Britania ti mabalin nga agsagaba iti napaut a sakit iti emosion gapu ta naisarangda iti kinaranggas iti pagtaengan,” kuna ti Manchester Guardian Weekly. Naibatay ti report iti maysa a surbey a nakatakuat met a “tallo iti kada uppat a babbai a napagsaludsodan ti nagkuna a nakita dagiti annakda ti nararanggas a paspasamak, ket gistay dua a kakatlo kadagiti ubbing ti nakaimatang iti pannakakabkabil dagiti innada.” Umasping iti dayta, sigun iti U.S.News & World Report, pattapattaen ti U.S. Advisory Board on Child Abuse and Neglect a “2,000 nga ubbing, a kaaduan kadakuada ti nababbaba ngem uppat [ti tawenda], ti matmatay kada tawen iti im-ima dagiti nagannak wenno mangay-aywan.” Lab-awan daytoy ti bilang dagiti matmatay gapu kadagiti aksidente ti trapiko, pannakalmes, wenno pannakatnag, kuna ti report.
Ti kinaranggas iti pagtaengan iramanna met ti panangabuso iti asawa, manipud iti pannakaiduron agingga iti pannakatungpa, pannakakugtar, pannakabekkel, pannakakabil, panangbutbuteng iti immuko wenno paltog, wenno pannakapapatay pay ketdi. Ket mapaspasaran ita daytoy a kita ti kinaranggas agpadpada dagiti lallaki ken babbai. Natakuatan iti maysa a panagadal a kadagiti naireport a kinaranggas iti nagbaetan dagiti agassawa, agarup kakapat kadagiti kaso ti rinugian ti lalaki, sabali pay a kakapat ti rinugian ti babai, ken ti dadduma pay ti kasayaatan a mailadawan kas panagsusubang nga agpadpadada a mapabasol.
Kinaranggas iti Pagtrabahuan
Iti ruar ti pagtaengan, gagangay idi ti pagtrabahuan a pakasarakan ti tao iti urnos, panagraem, ken pannakapadayaw. Ngem kasla saanen a kasta ti kasasaad. Kas pagarigan, ipakita dagiti estadistika nga inruar ti U.S. Department of Justice a kada tawen nasurok a 970,000 a tattao ti biktima ti naranggas a krimen iti pagtrabahuan. Iti sabali a pannao, “mabalin a maysa iti kada uppat a trabahador ti biktima ti nagduduma a kinaranggas iti trabaho,” sigun iti report iti Professional Safety—Journal of the American Society of Safety Engineers.
Ti nangnangruna a makapadanag ket saan a limitado ti kinaranggas iti pagtartrabahuan kadagiti panagsusubang ken pannakapabain. “Ti kinaranggas nga espesipiko a naiturong kadagiti amo ken trabahador babaen ti dadduma a trabahador isu ita ti kapartakan a dumakdakkel a kategoria iti pammapatay idiay E.U.,” kuna ti isu met laeng a padamag. Idi 1992, 1 iti kada 6 nga ipapatay mainaig iti trabaho ket pammapatay; kadagiti babbai, gistay 1 iti kada 2. Di mailibak nga agraraira ti dalluyon ti kinaranggas iti dati a natalna a pagtrabahuan.
Kinaranggas iti Isports ken Paglinglingayan
Makalkalikaguman ti isports ken paglinglingayan kas pamay-an a pagpaliwaan wenno pagaliwaksayan a mangpabang-ar iti maysa a tao para kadagiti napatpateg pay a kalat iti biag. Binilion a doliar ti mapaspastrek ita iti paglinglingayan. Tapno dakdakkel ti maganansia aginggat’ mabalin iti daytoy naganar a pagtagilakuan, agaramat dagiti purveyor iti aniaman a metodo a mangilako iti produktoda. Ket maysa kadagita a pamay-an isut’ kinaranggas.
Kas pagarigan, impadamag ti Forbes, maysa a magasin iti negosio, a ti managaramid iti video-game addaan iti nalatak nga ay-ayam iti gubat a sadiay pisien ti mannakigubat ti ulo ken duri ti kalaban bayat nga iyikkis dagiti agbuybuya, “Patayemon! Patayemon!” Nupay kasta, ti maysa a bersion ti isu met laeng nga ay-ayam nga inaramid ti kalabanna a kompania ti awanan iti kasta a nadara nga eksena. Ti resultana? Ad-adu ti nailako ti narangranggas a bersion iti ratio a 3 iti 2. Ket daytoy kaipapananna ti dakkel a kantidad ti kuarta. Idi mailako dagiti bersion dagitoy nga ay-ayam para iti pagtaengan, nagganansia dagiti kompania iti intero a lubong iti $65 milion iti immuna a dua a lawas! No ganansia ti pagsasaritaan, ti kinaranggas maysa nga appan kadagiti managgatang.
Sabali pay a banag ti kinaranggas iti isports. Masansan nga ipagpannakkel dagiti umaayam no makadangranda. Kas pagarigan, iti maysa nga ay-ayam a hockey idi 1990, adda 86 a pannusa—ti kangatuan pay laeng. Naisardeng ti ay-ayam gapu iti tallo ket kagudua nga oras a riribuk. Napaagasan ti maysa nga umaayam gapu iti naparpar a tulang ti rupa, nakaramutan a mata, ken nauneg a sugat. Apay a kasta laengen ti kinaranggas? Inlawlawag ti maysa nga umaayam: “No mangabakka iti talaga a nabara nga ay-ayam, a buyogen ti adu a dangadang, agawidka ket mariknam nga ad-adda a nasingsingedka kadagiti kakaduam. Impagarupko a dagiti dangadang ti mamagbalin iti daytoy a pudpudno a naespirituan nga ay-ayam.” Kadagiti nakaad-adu nga isports ita, agparang a nagbalin ti kinaranggas saan laeng a pamay-an tapno magun-od ti panggep no di ket dayta a mismo ti panggep.
Kinaranggas iti Eskuelaan
Nabayagen a naibilang ti eskuelaan kas sarikedked a sadiay maiwaksi dagiti agtutubo ti amin a pakaringgoranda ket maipamaysada ti panangparang-ayda iti panunot ken bagbagida. Nupay kasta, saan itan a natalged ken natalingenngen a pagianan ti eskuelaan. Natakuatan ti surbey ti Gallup idi 1994 a ti kinaranggas ken dagiti gang ti numero uno a parikut kadagiti publiko a pagadalan idiay Estados Unidos, a linab-awanna pay dagiti parikut iti pinansial, a nginatuanna ti listaan iti napalabas a tawen. Kasanot’ kinadakes ti kasasaad?
Iti saludsod a, “Nabiktimaka kadin iti kinaranggas a napasamak iti uneg wenno aglikmut ti eskuelaan?” gistay 1 iti kada 4 nga estudiante a napagsaludsodan ti simmungbat iti wen. Nasurok nga apagkapullo kadagiti mannursuro ti simmungbat met iti wen. Natakuatan ti isu met laeng a surbey a 13 porsiento kadagiti estudiante, lallaki ken babbai, ti nangibaga nga agitugtugotda sagpaminsan iti armas idiay eskuelaan. Kinuna ti kaaduan kadakuada nga inaramidda laeng dayta tapno pagsiddaawenda ti dadduma wenno tapno salaknibanda ti bagbagida. Ngem pinaltogan ti maysa a 17-tawenna nga estudiante ti barukong ti maestrona idi padasen ti maestro nga agawen ti paltogna.
Maysa a Naranggas a Kultura
Di mailibak nga adda kinaranggas iti sadinoman ita. Iti pagtaengan, pagtrabahuan, eskuelaan, ken iti paglinglingayan, sangsanguentayo ti naranggas a kultura. Gapu iti inaldaw a pannakaisarang iti dayta, inawaten dayta ti adu kas normal—agingga a mabiktimada. Kalpasanna agimtuodda, Agpatingganto pay aya dayta? Kayatyo kadi a maammuan ti sungbat? No kasta, pangngaasiyo ta basaenyo ti sumaganad nga artikulo.