No Apay nga Agranggasda
ADDA maladaga a di-nadanonan ti pannakayanakna idiay Denver, Colorado, E.U.A., a 27 laeng a lawas a sikog. Nagbiag ti ubing a lalaki, ket kalpasan ti tallo a bulan nga adda iti ospital, nayawid kadagiti dadakkelna. Tallo a lawas kalpasanna, naisubli ti ubing idiay ospital. Apay? Nadayyeg ti utekna gaput’ nakaro a panangyegyeg ni tatangna. Di maanusan ti ama ti kinamangit ti maladaga. Nabulsek ken nabaldado ti maladaga. Inispal ti moderno a medisina manipud rigat ti pannakaipasngayna ngem dida naispal manipud kinaranggas ni tatangna.
Di mabilang dagiti ubbing a maab-abuso, makabkabil, wenno mapappapatay iti maysa kadagiti kararanggasan a lugar ditoy daga—ti pagtaengan! Pattapattaen dagiti dadduma nga iti tinawen dumanon iti 5,000 ti bilang dagiti ubbing a matmatay gapu iti kinadangkok dagiti nagannak idiay Estados Unidos laeng! Ket saan laeng nga ubbing dagiti biktima. Sigun iti magasin a World Health, “ti pannakaabuso dagiti assawa a babbai isut’ kangrunaan a pakadangdangranan dagiti babbai nga agkabannuag” idiay Estados Unidos. Kadagiti ngay dadduma a pagilian? “Kakatlo aginggat’ kagudua kadagiti babbai a nasurbey [kadagiti dumurdur-as a pagilian] ti naipadamag a kabkabilen dagiti assawada.” Wen, napeggad ti kinaranggas, nangnangruna iti uneg ti pagtaengan.
Adu a pagassawaan ti mangrisut kadagiti ririda babaen ti kinaranggas. Kadagiti sumagmamano a pagilian, dagiti nagannak ken mannursuro ipapasda kadagiti ubbing ti pungtotda. Pagay-ayatan met dagiti maton a parigaten dagidiay nakapsut, a ranggasanda ida. Apay a naranggas unay dagiti tattao?
No Apay nga Agbalin a Naranggas Dagiti Tattao
Kuna dagiti dadduma a naikasigudan a naranggas dagiti tattao. Nupay sapasap a bimmassit ti naranggas a krimen idiay Estados Unidos, dimmegdeg daytoy no kadagiti agtutubo. Ket limmanlan ti panaginteresda iti kinaranggas. Dagiti tallo a kangrunaan a kompania ti telebision nagdoble ti bilang dagiti ipabpabuyada nga estoria maipapan iti krimen ken nagtriple no kadagiti pammapatay. Wen, agganar ti krimen! “Saantay laeng a panuynoyan ti kinaranggas,” kinuna ni Karl Menninger a sikiatrista, “isut’ parupa kadagiti periodikotayo. Usarenda ti kakatlo wenno kakapat kadagiti ipabpabuya dagiti telebision a manglinglingay kadagiti annaktayo. Saantay la a konsintiren ti krimen! Patgek a gagayyem, pagragragsakantay dayta.”
Dagiti kabbaro a panagsirarak ti siensia ipamatmatda nga agpada a ti biolohia ti utek ken ti aglawlaw adut’ epektoda no iti kinauyong ti tao. “Mangrugrugi a maikunami a dagiti dakes a kasasaad nga ad-adda a pakaisarsarangan dagiti ubbing ket talaga a parparnuayenda ti epidemiko ti kinaranggas,” kuna ni Dr. Markus J. Kruesi ti University of Illinois Institute for Juvenile Research. “Dagiti mapaspasamak iti aglawlaw ti talaga a puon ti panagbaliw dagiti molekula iti utek a mamagbalin kadagiti tattao a narungrungsot.” Dagiti banag a kas iti “panagrakaya ti urnos ti pamilia, ti panagadu dagiti agsolsolo a nagannak, ti agtultuloy a kinapanglaw, ken ti di malapdan a panagdroga ket mabalin a dadaelenna ti chemistry ti utek, iti kasta agbalin nga agresibo dayta—epekto nga impapanda nga imposible idi damo,” kuna ti libro nga Inside the Brain.
Dagiti pagbalbaliwan ti utek, kunada, ramanenna ti pannakakissay ti serotonin, kemiko nga adda iti utek a maipagarup a mangtiped iti kinauyong. Ipalgak dagiti panagsirarak a ti alkohol kissayanna ti serotonin iti utek, gapuna adda pagibasaran ti siensia iti nabayagen a pagaammoda a panagnaig ti kinaranggas ken ti panaglablabes iti alkohol.
Adda sabali pay a makagapu iti ilalanlan ti kinaranggas itatta. “Laglagipem,” ipakdaar ti mapagtalkan a libro ti padto, ti Biblia, nga “addanto dagiti narikut a panawen iti maudi nga al-aldaw. Dagiti tattao managimbubukodan, naagum, napangas, ken natangsitdanto; . . . nadamsak, awan asida, manangpardaya, naranggas, ken nauyong; guraendanto ti naimbag; mangliliput, darasudos, ken napalalonto ti panagpannakkelda . . . Umadayoka kadagiti kasta a tattao.” (2 Timoteo 3:1-5, Today’s English Version) Wen, ti kinaranggas a makitkitatayo itatta ket kaitungpalan ti padto ti Biblia maipapan “iti maudi nga al-aldaw.”
Adda pay sabali a mamagbalin a nangnangruna a naranggas ti tiempotayo. “Asi pay ti daga ken ti baybay,” kuna ti Biblia, “agsipud ta ti Diablo immulog kadakayo, nga addaan iti dakkel nga unget, yantangay ammona nga ababan ti periodo ti tiempona.” (Apocalipsis 12:12) Naitappuaken manipud langit ti Diablo ken dagiti demoniona ket ita ipampamaysada ti kinadangkesda iti sangatauan. Kas “agturay iti pannakabalin ti angin,” imanmaniobra ti Diablo “ti espiritu nga agtigtignay ita kadagiti annak ti kinasukir,” a mamagbalin iti daga a lugar a kumarkaro ti kinaranggasna.—Efeso 2:2.
Ngarud, kasanotay a madaeran ti naranggas nga “angin” ti lubong itatta? Ken kasanotay a risuten dagiti di pagkikinnaawatan a di mangranggas?
[Blurb iti panid 3]
Di mabilang dagiti ubbing a maab-abuso, makabkabil, wenno mapappapatay iti maysa kadagiti kararanggasan a lugar ditoy daga—ti pagtaengan!