Griego a Pilosopia​—Pinasayaatna Kadi ti Kristianidad?

“Kinapudnona, nupay naiduma iti kultura dagiti pagano a Griego ken Romano, inawat ti Kristianidad ti adu a klasikal a pilosopia.”​—The Encyclopedia Americana.

DI MAILIBAK a maysa ni “San” Augustine kadagidiay kadakkelan ti impluensiana iti “Nakristianuan” a kapanunotan. Sigun iti The New Encyclopædia Britannica, ti “kapanunotan [ni Augustine] ti gapu no apay a naan-anay a naglaok ti relihion ti Baro a Tulag ken ti Platoniko a tradision ti Griego a pilosopia; ket daytoy met laeng ti gapu no apay a nayallawat ti resulta daytoy a panaglaok kadagiti Kakristianuan iti Romano Katolisismo idi edad media ken ti Protestantismo idi panawen ti Renaissance.”

Pudno a nagtalinaed ti gapuanan ni Augustine. Maipapan iti kasaknap ti impluensia ti Griego a pilosopia iti Kakristianuan, kinuna ni Douglas T. Holden: “Naigampor unay ti teolohia dagiti Kristiano iti pilosopia dagiti Griego ket dayta ti nangpatanor kadagiti tattao nga addaan 90% porsiento a Griego a kapanunotan ken 10% porsiento a Kristiano a kapanunotan.”

Patien unay dagiti dadduma nga eskolar a ti kasta a pilosopo nga impluensia pinasayaatna ti Kristianidad idi mangrugrugi pay laeng, pinabaknangna ti sursurona, ken pinagbalinna nga ad-adda a makaguyugoy. Pudno kadi daytoy? Kasano ken kaano a rimsua ti impluensia ti Griego a pilosopia? Pinasayaatna kadi wenno tinulawanna ketdi ti Kristianidad?

Adu ti maammuantayo no subliantayo dagiti pasamak manipud maikatlo a siglo K.K.P. agingga iti maikalima a siglo K.P. ket sukimatentayo ti uppat a di gagangay a termino: (1) “Judaismo a naaringan ti Helenismo,” (2) “Helenismo a naaringan ti Kristianidad,” (3) “Kristianidad a naaringan ti Helenismo,” ken (4) “Nakristianuan a pilosopia.”

“Judaismo a Naaringan ti Helenismo”

Talaga nga agsupadi ti umuna a termino a “Judaismo a Naaringan ti Helenismo.” Ti kaunaan a relihion dagiti Hebreo, nga impasdek ti pudno a Dios, ni Jehova, ket di rumbeng a maaringan kadagiti ulbod a narelihiosuan nga ideya. (Deuteronomio 12:32; Proverbio 30:5, 6) Nupay kasta, sipud pay iti rugi, ti kinasin-aw ti panagdayaw ket agpegpeggad a matulawan dagiti ulbod a narelihiosuan nga ar-aramid ken panagpampanunot nga adda iti aglawlaw​—kas iti impluensia manipud Egipto, Canaan, ken Babilonia. Makapaladingit ta impalubos ti Israel a matulawan iti kasta unay ti pudno a panagdayawna.​—Oc-ocom 2:11-13.

Sinigsiglo kalpasanna, kimmaro daytoy a pannakatulaw idi a ti nagkauna a Palestina ket sinakup ti Imperio ti Grecia iti sidong ni Alejandro a Dakkel idi maikapat a siglo K.K.P. ken nangibati iti manayon ken makadadael nga epekto. Nangala ni Alejandro kadagiti Judio nga agbalin a paset ti buyotna. Dakkel ti impluensiana iti narelihiosuan a panagpampanunot dagiti Judio ti panaglangen dagiti Judio ken ti kabbaro a liderda. Nakastrek iti Judio nga edukasion ti Helenistiko a kapanunotan. Ti Nangato a Padi a ni Jason ket nagdindinamag a nangipasdek iti Griego nga akademia idiay Jerusalem idi 175 K.K.P. tapno maitandudo ti panagadal maipapan ken Homer.

Makapainteres, pinadas ti maysa a Samaritano, a nagsurat iti maikadua a paset ti maikadua a siglo K.K.P., nga indatag ti pakasaritaan ti Biblia a kas iti Helenistiko a panagsurat iti historia. Dagiti Apokripal a libro dagiti Judio, kas iti Judith ken Tobit, kinapudnona ket nagadaw kadagiti erotiko a sarsarita dagiti Griego. Pinadas ti sumagmamano a pilosopo a Judio a pagtunosen ti Griego a kapanunotan ken ti relihion dagiti Judio ken ti Biblia.

Ni Philo, maysa a Judio idi umuna a siglo K.P., ti naikuna a kalatakan a nangyussuat iti daytoy. Awan pammalubos nga insurona dagiti doktrina ni Plato (maikapat a siglo K.K.P), dagiti Pitagoriano, ken dagiti Estoico. Dagiti kapanunotan ni Philo ti nakaimpluensia unay kadagiti Judio. Kas pananggupgopna iti daytoy nasikap a pannakaiserrek ti kapanunotan dagiti Griego iti kultura dagiti Judio, kuna ti autor a Judio a ni Max Dimont: “Dagiti eskolar a Judio a limmaing iti Platoniko a sursuro, panagrasrason ni Aristotle, ken siensia ni Euclid, inadalda ti Torah buyogen dagiti baro a kapanunotan. . . . Innayonda ti Griego a panagrasrason iti Judio a paltiing.”

Idi agangay, sinakup dagiti Romano ti Imperio ti Grecia agraman ti Jerusalem. Daytoy ti nangiturong iti daddadakkel pay a panagbalbaliw. Idi maikatlo a siglo K.P., nabukel ti pagaammo ita a Neoplatonismo, ti napilosopiaan ken narelihiosuan a dokdoktrina dagiti managpanunot a nangikagumaan a mangpasayaat ken manggupgop kadagiti ideya ni Plato. Daytoy a gunglo dagiti tattao nga agkakapanunotan ti addaan dakkel nga impluensia iti apostata a Kristianidad.

“Helenismo a Naaringan ti Kristianidad”

Iti umuna a lima a siglo iti kadawyan a panawentayo, pinadas ti sumagmamano a mamasirib a pagtunosen ti pilosopia dagiti Griego ken ti naipaltiing a kinapudno iti Biblia. Kuna ti libro nga A History of Christianity: “Dagiti Kristiano nga eksperto iti metapisiko pinagparangda a nabileg dagiti Griego kadagiti siglo sakbay ni Kristo ngem bulsekda no iti pannakaammo ti Dios, a padpadasenda, no ar-arigen, a patauden ni Jesus manipud iti awan serserbina a pilosopiada, ken parnuayenda ti Kristianidad manipud iti ubbaw a pinapagano a panagpampanunot.”

Ni Plotinus (205-270 K.P.), a nangyun-una kadagiti kasta a managpanunot, binukelna ti maysa a sistema a naibasar kangrunaanna kadagiti ideya ti teoria ni Plato. Inserrek ni Plotinus ti kapanunotan a ti kararua ket naiduma iti bagi. Kinuna ni Propesor E.W.Hopkins maipapan ken Plotinus: “Ti teolohiana . . . addaan dakkel nga impluensia kadagiti lider ti Nakristianuan a kapanunotan.”

“Kristianidad a Naaringan ti Helenismo” ken “Nakristianuan a Pilosopia”

Nangrugi idi maikadua a siglo K.P., inkagumaan dagiti managpanunot a “Kristiano” a guyugoyen dagiti mamasirib a pagano. Iti laksid ti nalawag a ballaag ni apostol Pablo maipapan kadagiti “awan kapapay-anna a panagsasao a sumalungasing iti nasantuan” ken “dagiti panagsusuppiat iti siuulbod a naawagan ‘pannakaammo,’” inlaok ti kakasta a mannursuro kadagiti sursuroda dagiti napilosopiaan a bambanag manipud iti agraraira a Helenistiko a kultura. (1 Timoteo 6:20) Ti inaramid ni Philo ti kasla mangipasimudaag a mabalin a pagtunosen ti Biblia ken dagiti Platoniko nga ideya.​—Idiligyo ti 2 Pedro 1:16.

Siempre, ti kinapudno iti Biblia ti talaga a naapektaran. Pinagparang dagiti mannursuro a “Kristiano” nga agtunos ti Kristianidad ken ti doktrina dagiti Griego ken Romano. Ti Neoplatonismo ti pinagbalin da Clemente ti Alexandria ken Origen (maikadua ken maikatlo a siglo K.P.) a pundasion ti pagaammo a “Nakristianuan a pilosopia.” Ni Ambrose (339-397 K.P.), obispo idiay Milan, “inawatna dagiti kabaruanan a sursuro dagiti Griego, agpadpada ti Nakristianuan ken napaganuan​—nangnangruna dagiti sursuro . . . ti pagano a Neoplatonista a ni Plotinus.” Pinadasna nga isuro kadagiti edukado a Romano ti klasikal a bersion ti Kristianidad. Tinulad met dayta ni Augustine.

Kalpasan ti maysa a siglo, pinadas ni Dionysius nga Areopagita (a naawagan met a pseudo-Dionysius), nalabit maysa a Siriano a monghe, a pagkaysaen ti Neoplatoniko a pilosopia ken ti teolohia dagiti “Kristiano.” Sigun iti maysa nga encyclopedia, “nangipasdek dagiti sinuratna iti Neoplatoniko a kapanunotan iti adu a paset ti Nakristianuan a doktrina ken espiritualidad idi edad media . . . a nangsukog iti nadumaduma a benneg ti narelihiosuan ken debosional nga aspetona agingga ita.” Anian a nagbatad a di panangikankano iti ballaag ni apostol Pablo maipapan “iti pilosopia ken awan kapapay-anna a panangallilaw maitunos iti tradision dagiti tattao”!​—Colosas 2:8.

Dagiti Makadadael a Rugit

Nakuna a “ti paltiing ti kapatgan kadagiti Kristiano a Platonista ken minatmatanda a ti Platoniko a pilosopia ti kasayaatan a pamay-an tapno matarusan ken maidepensa dagiti sursuro ti Kasuratan ken tradision ti simbaan.”

Kombinsido a mismo ni Plato nga adda imortal a kararua. Makapainteres, ti imortalidad ti kararua ti maysa kadagiti kangrunaan nga ulbod a sursuro a nakastrek iti teolohia dagiti “Kristiano.” Saan a mabalin a pagrason a naakseptar laeng daytoy a sursuro tapno agbalin nga ad-adda a makaay-ayo ti Kristianidad kadagiti ordinario a tattao. Idi nangasaba ni apostol Pablo idiay Atenas a sentro ti kultura dagiti Griego, saanna nga insuro ti Platoniko a doktrina maipapan iti kararua. Imbes ketdi, inkasabana ti Nakristianuan a doktrina maipapan iti panagungar, uray kasla narigat nga awaten ti adu kadagiti Griego nga agdengdengngeg kenkuana.​—Aramid 17:22-32.

Maisupadi iti Griego a pilosopia, nalawag nga ipakita ti Kasuratan a ti kararua ket saan a daydiay adda iti tao no di ket ti tao a mismo. (Genesis 2:7) Iti ipapatay, saan nga agtultuloy nga agbiag ti kararua. (Ezequiel 18:4) Kunaen kadatayo ti Eclesiastes 9:5: “Dagiti sibibiag ammoda a mataydanto; ngem dagiti natay dida ammo ti aniaman, isuda awanandan iti gunggona; ta ti pakalaglagipan kadakuada nalipatanen.” Saan nga isursuro ti Biblia ti doktrina maipapan iti imortalidad ti kararua.

Ti maysa pay a makaallilaw a sursuro ket maipapan iti saad ni Jesus sakbay a nagbiag kas tao, ti ideya nga agpatasda iti Amana. Ilawlawag ti libro a The Church of the First Three Centuries: “Ti doktrina a Trinidad . . . ket namunganay iti maysa a gubuayan a di pulos mainaig iti Kasuratan dagiti Judio ken Kristiano.” Ania dayta a gubuayan? Ti doktrina ket “nabukel, ken nailaok iti Kristianidad, babaen kadagiti Amma ti Platonismo.”

Kinapudnona, bayat a limmabas ti panawen ken kimmaro ti pannakaimpluensia dagiti Amma ti Simbaan iti Neoplatonismo, immadu ti pasurot dagiti Trinitariano. Ti Neoplatoniko a pilosopia idi maikatlo a siglo ti agparang a kasla nakatulong kadakuada a mamagtunos iti imposible a mapagtunos​—pagparangenda a tallo a Dios ti mangbukel iti maysa a Dios. Babaen ti pilosopo a panagrasrason, insursuroda a mabalin a buklen ti tallo a persona ti maymaysa a Dios nupay mapagtalinaedda ti kinanaidumdumada!

Nupay kasta, silalawag nga ipakita ti kinapudno ti Biblia a ni Jehova laeng ti Mannakabalin-amin a Dios, a ni Jesu-Kristo ket pinarsuana a nababbaba kas Anakna, ket ti nasantuan nga espiritu isu ti aktibo a puersana. (Deuteronomio 6:4; Isaias 45:5; Aramid 2:4; Colosas 1:15; Apocalipsis 3:14) Ti doktrina a Trinidad ibabainna ti maymaysa a pudno a Dios ken allilawenna dagiti tattao, nga iyadayona ida iti Dios a dida matarusan.

Inapektaran met ti Neoplatoniko nga impluensia ti kapanunotan dagiti Kristiano maipapan iti naibatay-Kasuratan a namnama iti milenio. (Apocalipsis 20:4-6) Naglatak ni Origen kas manangbabalaw kadagiti milenialista. Apay a kasta unay ti panangbusorna iti daytoy naibatay-Biblia a doktrina maipapan iti panagturay ni Kristo iti sangaribu a tawen? Sumungbat ti The Catholic Encyclopedia: “Gapu ta naibatay iti Neo-Platonismo dagiti doktrinana . . . , saan a makadasig [ni Origen] kadagiti mamati iti milenio.”

Ti Kinapudno

Awan pakainaiganda iti kinapudno ti aniaman kadagiti nadakamaten a pasamak. Ti kinapudno ket buklen ti amin a Nakristianuan a sursuro kas masarakan iti Biblia. (2 Corinto 4:2; Tito 1:1, 14; 2 Juan 1-4) Ti Biblia ti maymaysa ken kakaisuna a gubuayan ti kinapudno.​—Juan 17:17; 2 Timoteo 3:16.

Nupay kasta, ti kabusor ni Jehova, ti kinapudno, ti sangatauan, ken ti biag nga agnanayon​—ni Satanas a Diablo, ti “mammapatay” ken “ama ti kinaulbod”​—ar-aramatenna ti nadumaduma a nasikap a pamay-an tapno matulawan ti kinapudno. (Juan 8:44; idiligyo ti 2 Corinto 11:3.) Maysa kadagiti nabileg nga us-usarenna ket ti sursuro dagiti pagano a Griego a pilosopo​—a dagitoy iti kinapudnona ket mangyanninaw iti kapanunotanna​—tapno ballikugenna ti linaon ken kababagas dagiti Nakristianuan a sursuro.

Daytoy di umiso a panamaglaok iti Nakristianuan a sursuro ken ti Griego a pilosopia ket maysa a gandat a manggampur iti kinapudno ti Biblia, tapno pakapuyenna ti bileg ti Biblia a mangallukoy kadagiti naemma, napasnek, ken nalaka nga isuro a tattao nga agsapsapul iti kinapudno. (1 Corinto 3:1, 2,19, 20) Mulitanna met ti kinasin-aw dagiti nakalawlawa g a doktrina ti Biblia, a libegenna ti nagdumaan ti pudno ken ulbod.

Iti tiempotayo, babaen iti panangiwanwan ni Jesu-Kristo kas Ulo ti kongregasion, naisublin ti pudno a Nakristianuan a sursuro. Kasta met, dagiti napasnek nga agsapsapul iti kinapudno nalakada a mailasin ti pudno a kongregasion Kristiano babaen kadagiti bungana. (Mateo 7:16, 20) Madadaan ken magagaran dagiti Saksi ni Jehova a tumulong kadagiti kasta a tattao a mangsapul iti awan laokna a danum ti kinapudno ken manggun-od iti tawid a biag nga agnanayon nga ituktukon ti Amatayo, ni Jehova.​—Juan 4:14; 1 Timoteo 6:19.

[Ladawan iti panid 11]

Augustine

[Picture Credit Lines iti panid 10]

Griego a teksto: Manipud iti libro nga Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma