Cyril Lucaris​—Tao a Nangipateg iti Biblia

Maysa idi nga aldaw ti kalgaw idi 1638. Naklaat dagiti mangngalap nga adda iti Baybay ti Marmara iti asideg ti Constantinople (ti agdama nga Istanbul), ti kabesera ti imperio nga Ottoman, idi nakitada ti tumtumpaw a bangkay. Idi inasitganda, nagsiddukerda idi mabigbigda a bangkay dayta ti ekumenikal a patriarka ti Constantinople, ti panguluen ti Orthodox Church. Daytoy ti nakas-ang nga ipapatay ni Cyril Lucaris, nalatak a relihioso a tao idi maika-17 a siglo.

SAANEN a nakita ni Lucaris ti pannakatungpal ti arapaapna​—ti pannakairuar ti patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti gagangay a pagsasao a Griego. Saan met a pulos a natungpal ti maysa pay nga arapaap ni Lucaris​—ti pannakakitana nga agsubli ti Orthodox Church iti “simple a kinakristiano.” Asino daytoy a tao? Ania dagiti tubeng a nakaipasanguanna kadagita a panagregget?

Nadismaya iti Kinakurang ti Edukasion

Nayanak ni Cyril Lucaris idi 1572 idiay sinakup idi ti Venice a Candia (Iráklion iti agdama), Crete. Gapu ta nasagudayan, nagadal idiay Venice ken Padua sadi Italia sa napan iti adu a lugar dayta a pagilian ken dadduma pay. Gapu ta dina nagustuan ti nagrupo-grupo a panagririri iti uneg ti simbaan ken naatrakar kadagiti movimiento idiay Europa agpaay iti reporma, nalabit a napan idiay Geneva, nga adda idi iti sidong ti impluensia ti Calvinismo.

Kabayatan ti ibibisitana idiay Poland, nadlaw sadiay ni Lucaris ti nakas-ang a naespirituan a kasasaad agpadpada dagiti papadi ken pasurot ti Orthodox Church gapu iti kinakurang ti adalda. Idi nagsubli idiay Alexandria ken Constantinople, nadanagan a makaammo nga uray dagiti pulpito​—a pagbasaan kadagiti Kasuratan​—ket naikkaten kadagiti dadduma a simbaan!

Idi 1602, napan ni Lucaris idiay Alexandria, ket simmukat iti takem ti kabagianna a ni Patriarka Meletios. Rinugianna ngarud ti nakisinnurat iti nadumaduma a teologo idiay Europa nga agtarigagay iti reporma. Iti maysa kadagidiay a surat, kinunana nga adu ti di umiso a kaugalian ti Orthodox Church. Iti dadduma a suratna, impaganetgetna a masapul a sukatan ti simbaan dagiti inaanito a patpatienna iti “simple a kinakristiano” ken masapul nga agpannuray la iti autoridad ti Kasuratan.

Madanagan met idi ni Lucaris ta maibilangen nga agkatupag ti espiritual nga autoridad dagiti Pannakaama ti Simbaan ken dagiti sasao ni Jesus ken dagiti apostolna. “Diak maanusanen a denggen ti kunkuna ti tattao a pareho ti sagudayen ti tradision ti tao ken ti Kasuratan,” insuratna. (Mateo 15:6) Innayonna pay nga iti opinionna, nakaay-ay-ay ti agdayaw kadagiti ladawan. Kunana a ti panagpakaasi “kadagiti sasanto” ket insulto iti Manangibabaet, ni Jesus.​—1 Timoteo 2:5.

Napagkuartaan ti Kinapatriarka

Dagita a kapanunotan, agraman iti rurodna iti Iglesia Romana Katoliko, ti makagapu no apay a ni Lucaris ket kinagura ken indadanes dagiti Jesuita ken dagidiay kameng ti Orthodox Church a nakikappia kadagiti Katoliko. Iti laksid dagita nga ibubusor, idi 1620, naisaad ni Lucaris kas patriarka iti Constantinople. Iti dayta a tiempo, adda idi dagiti patriarka iti sidong ti Emperio ti Ottoman. Gapu iti kuarta, nalaka la idi para iti gobierno ti Ottoman a mangikkat iti maysa a patriarka ken mangawat iti baro a kasukatna.

Dagiti kabusor ni Lucaris, nangnangruna dagiti Jesuita ken dagiti mannakabalin ken pagbutbutngan a Congregatio de Propaganda Fide ti papa (Congregation for the Propagation of the Faith), intultuloyda a pinardaya ken insikat ti biagna. “Tapno maibanagda daytoy a panggep, inaramat dagiti Jesuita ti amin a pamay-an​—panangallilaw, panangpardaya, pananglamiong ken, kangrunaanna ti panangpasuksok, a kaepektibuan a pamay-an isu a naalada ti pabor dagiti [Ottoman nga] estadista,” kuna ti libro a Kyrillos Loukaris. Kas resultana, idi 1622, naidestiero ni Lucaris iti puro ti Rhodes, ket ginatang ni Gregory iti Amasya ti puesto ni Lucaris iti gatad a 20,000 a pirak a sinsilio. Nupay kasta, saan a naparuar ni Gregory ti inkarina a gatad, isu a ni Anthimus iti Adrianople ti nanggatang iti puesto, ngem naglusulos met laeng idi agangay. Nakaskasdaaw ta naisubli ni Lucaris kas patriarka.

Desidido ni Lucaris a mangaramat idi daytoy baro a gundaway tapno isurona dagiti klero ken kameng ti Orthodox babaen ti panangipablaak iti maysa a patarus ti Biblia ken babassit a babasaen mainaig iti teolohia. Tapno maibanagna daytoy, inyurnosna ti pannakaipan ti pagimprentaan sadi Constantinople iti sidong ti proteksion ti embahador ti Inglatera. Nupay kasta, idi simmangpet ti pagimprentaan idi Hunio 1627, isut’ inakusar dagiti kabusorna nga ar-aramatenna kano ti pagimprentaan agpaay kadagiti politikal a panggep, isu a dinadaelda dayta idi agangay. Dagiti ngarud pagimprentaan idiay Geneva ti inaramat ni Lucaris.

Patarus ti Kristiano a Kasuratan

Ti napalalo a panagraem ni Lucaris iti Biblia ken iti bileg daytoy a mangisuro ti nangrubrob iti tarigagayna a mangyallatiw iti sasao ti Biblia iti pamay-an a nalaka a maawatan dagiti gagangay a tattao. Nakitana a marigatanen dagiti gagangay a tattao a mangtarus iti pagsasao a naaramat kadagiti orihinal ken naipaltiing a Griego a manuskrito ti Biblia. Ti umuna ngarud a libro nga imparingpas ni Lucaris isu ti pannakaipatarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti pagsasao a Griego idi kaaldawanna. Rinugian ni Maximus Callipolites, maysa nga edukado a monghe, dayta a trabaho idi Marso 1629. Adu kadagiti Orthodox ti mangibilang a kinamaag ti panangipatarus iti Kasuratan, uray no saan a maawatan dagiti managbasa ti nagkauna a Griego a teksto. Tapno awan makunada, inimprenta ni Lucaris ti orihinal a teksto ken ti moderno a pannakaipatarusna iti agaabay a benneg, a nanginayon la iti sumagmamano a nota. Gapu ta natay ni Callipolites di nagbayag kalpasan ti panangipatarusna, ni Lucaris a mismon ti nangbasa kadagiti ma-edit a kopia. Nayimprenta ti patarus kalpasan unay ti ipapatay ni Lucaris idi 1638.

Iti laksid ti panagannad ni Lucaris, inatakar ti adu nga obispo dayta a patarus. Ti panangipateg ni Lucaris iti Sao ti Dios ti nakadkadlaw kadagiti pakauna a sao iti dayta a patarus ti Biblia. Insuratna a ti Kasuratan, a nailanad iti pagsasao nga us-usaren dagiti tattao, ket “maysa a makaay-ayo a mensahe agpaay kadatayo manipud langit.” Pinaregtana dagiti tattao “nga ammuen ken adalenda ti amin a linaon [ti Biblia]” ken kinunana nga awan ti sabali a pamay-an a masursuro “a siuumiso dagiti bambanag mainaig iti pammati . . . a naitalimeng babaen iti nadibinuan ken sagrado nga Ebanghelio.”​—Filipos 1:9, 10.

Siiinget a binabalaw ni Lucaris dagidiay nangiparit iti panagadal iti Biblia, agraman dagiti nangilaksid iti pannakaipatarus ti orihinal a teksto: “No agsao wenno agbasatayo a ditay maaw-awatan, arig agsasaotayo iti angin.” (Idiligyo ti 1 Corinto 14:7-9.) Kas pangserra iti pakauna a sao, insuratna: “Bayat a basbasaenyo amin daytoy nadibinuan ken nasantuan nga Ebanghelio iti pagsasaoyo, gundawayanyo dagiti gunggona manipud ti panangbasa iti dayta, . . . ket sapay koma ta ad-adda a lawagan ti Dios ti dalanyo nga agturong iti naimbag.”​—Proverbio 4:18.

Ti Confession of Faith

Kalpasan nga inyussuatna ti pannakaipatarus ti Biblia, maysa manen a natured nga addang ti inaramid ni Lucaris. Idi 1629 impablaakna idiay Geneva ti Confession of Faith. Naglaon daytoy iti bukodna a sasao maipapan kadagiti pammati a kayatna nga awaten koma ti Orthodox Church. Sigun iti libro a The Orthodox Church, ti Confession ket “mamagbalin nga awanan serserbi ti doktrina ti Orthodox maipapan iti kinapadi ken kadagiti narelihiosuan nga urnos, ken babalawenna kas idolatria ti panagrukbab kadagiti ladawan ken panagpatulong kadagiti sasanto.”

Ti Confession ket buklen ti 18 nga artikulo. Kuna ti maikadua nga artikulona nga impaltiing ti Dios ti Kasuratan ken lab-awanna ti autoridad ti simbaan. Kastoy ti sagudayenna: “Patienmi nga impaay ti Dios ti Nasantuan a Kasuratan . . . Patienmi a nangatngato ti autoridad ti Nasantuan a Kasuratan ngem iti Simbaan. Adayo a naiduma ti panangisuro ti Nasantuan nga Espiritu ngem ti tao.”​—2 Timoteo 3:16.

Intandudo ti maikawalo ken maikasangapulo nga artikulo a ni Jesu-Kristo ti agmaymaysa a Manangibabaet, Nangato a Padi, ken Ulo ti kongregasion. Insurat ni Lucaris: “Patienmi a situtugaw ni Apotayo a Jesu-Kristo iti makannawan ni Amana ket Isut’ mangibagi kadatayo, nga ak-akmenna ti saad kas ti pudno ken nainkalintegan a nangato a padi ken manangibabaet.”​—Mateo 23:10.

Sagudayen ti maika-12 nga artikulo a mabalin nga agkamali ti simbaan, nga ipapanna nga umiso ti palso, ngem ti nasantuan nga espiritu ti mangilinteg babaen ti panangigaed dagiti matalek a ministro. Iti artikulo 18, impapati ni Lucaris a pinarparbo laeng ti purgatorio: “Nalawag a ti sarsarita maipapan iti Purgatorio ket di rumbeng nga awaten.”

Naglaon ti apendise ti Confession iti sumagmamano a saludsod ken sungbat. Impaganetget dita nga umuna ni Lucaris a ti Kasuratan ket rumbeng a basaen ti tunggal matalek ken napeggad no maliwayan ti maysa a Kristiano a basaen ti Sao ti Dios. Innayonna a rumbeng ngarud a mailaksid dagiti libro nga Apokripa.​—Apocalipsis 22:18, 19.

Iyimtuod ti maikapat a saludsod: “Kasano koma ti panangmatmattayo kadagiti Ladawan?” Sumungbat ni Lucaris: “Isuronatayo ti Nadibinuan ken Sagrado a Kasuratan, nga agkuna, ‘Dika mangaramid iti maipaay kenka a ladawan, uray ania a katulad ti adda idiay ngato sadi langit, wenno adda iti baba ditoy daga; dika pagdayawan ida wenno pagserbian ida; [Exodo 20:4, 5]’ yantangay rumbeng a dayawentayo, saan a ti naparsua, no di ket ti laeng Namarsua ken Nangaramid iti langit ken daga, ket Isu laeng ti pagrukbaban. . . . Ilaksidtayo ti panagdayaw ken panagserbi [kadagiti ladawan] a maiparit . . . iti Sagrado a Kasuratan, di la ket ta maliwayantayo, ket pagdayawantayo dagiti maris, ken arte, ken pinarsua imbes a ti Namarsua ken Nangaramid.”​—Aramid 17:29.

Nupay saan a naan-anay a natarusan ni Lucaris ti amin nga adda a kamali idi panawen ti naespirituan a kinasipnget a nagbiaganna,a makomendaran dagiti panagreggetna a mamagbalin iti Biblia kas ti autoridad mainaig iti doktrina ti simbaan ken iti panangedukarna kadagiti tattao maipapan iti sursuro ti Biblia.

Kalpasan unay ti pannakairuar ti libro a Confession, nariing manen ti ibubusor ken ni Lucaris. Idi 1633, ni Cyril Contari, iti siudad ti Berea (Aleppo ita), ti kabusor ni Lucaris ken sinuportaran dagiti Jesuita, pinadasna a gatangen kadagiti Ottoman ti kinapatriarka. Nupay kasta, nakeltay ti planoda idi saan a nakabayad ni Contari. Nagtalinaed ni Lucaris iti takemna. Iti simmaruno a tawen, ni Atanacio iti Tesalonica ginatangna ti takem iti 60,000 a pirak a sinsilio. Naikkat manen ni Lucaris iti saadna. Ngem makabulan laeng, naayaban ken naisaad manen. Iti daydi a tiempo, nakaurnongen ni Cyril Contari iti 50,000 a pirak a sinsilio. Gapu itoy, naidestiero ni Lucaris idiay Rhodes. Kalpasan iti innem a bulan, isut’ tinulongan dagiti gagayyemna nga agsubli iti saadna.

Nupay kasta, idi 1638, dagiti Jesuita ken dagiti Orthodox a nakikappon kadakuada inakusarda ni Lucaris iti panangliput iti Emperio ti Ottoman. Iti daytoy a gundaway, imbilin ti sultan ti pannakapapatayna. Naaresto ni Lucaris, ket idi Hulio 27, 1638, nailugan iti bassit a bapor tapno kasla maidestiero. Idi a ti bapor ket addan iti taaw, isut’ binekkelda. Intabonda ti bangkayna iti takdang, kalpasanna nakali ken naitapuak iti baybay. Nasarakan dagiti mangngalap ket impumpon dagiti gagayyemna idi agangay.

Dagiti Maadaltayo

“Ditay liplipatan a maysa kadagiti kangrunaan a panggep [ni Lucaris] isu ti pananglawlawag ken panangidur-as iti edukasion dagiti klero ken arbanna, a naipababa unay idi maikasangapulo ket innem agingga iti rugrugi ti maikasangapulo ket pito a siglo,” kuna ti maysa nga eskolar. Adu a tubeng ti nanglapped ken Lucaris a mangibanag iti kalatna. Naminlima a naikkat iti saadna kas patriarka. Tallopulo ket uppat a tawen kalpasan ti ipapatayna, maysa a sinodo idiay Jerusalem ti nangbabalaw kadagiti pammatina kas kinaerehe. Kinunada a ti Kasuratan ket “rumbeng a basaen, saan a ti uray siasino laeng, no di ket dagiti laeng makatarus kadagiti nauuneg a bambanag ti espiritu kalpasan a nagsukimat a nalaing”​—kayatda a sawen, dagiti laeng ibilangda nga edukado a klero.

Kineltay manen dagiti mangidadaulo iti relihion ti panagregget a maidanon iti arbanda ti Sao ti Dios. Siraranggas a pinagulimekda ti timek a nangipabigbig iti sumagmamano kadagiti pammatida a di naibatay iti Biblia. Pinaneknekanda a maysada kadagiti kadaksan a kabusor ti wayawaya ti relihion ken kinapudno. Nakalkaldaang ta iti nadumaduma a pamay-an, maysa daytoy a kababalin a nagtultuloy uray iti kaaldawantayo. Mamagpanunot a pammalagip daytoy iti mabalin a mapasamak no dagiti pammadakes nga indauluan dagiti klero ket lapdanna ti wayawaya ti kapanunotan ken panangyebkas.

[Footnote]

[Blurb iti panid 29]

Makomendaran dagiti panagregget ni Lucaris a mamagbalin iti Biblia kas ti autoridad mainaig iti doktrina ti simbahan ken iti panangedukarna kadagiti tattao maipapan iti sursuro ti Biblia

[Kahon/Ladawan iti panid 28]

Ni Lucaris ken ti Codex Alexandrinus

Maysa kadagiti napateg a banag iti British Library isu ti Codex Alexandrinus, maysa a manuskrito ti Biblia idi maikalima siglo K.P. Kadagiti agarup 820 nga orihinal a pinanidna, 773 ti naitalimeng.

Idi a ni Lucaris ti patriarka ti Alexandria, Egypt, isut’ addaan iti adu a koleksion dagiti libro. Idi nagbalin a patriarka idiay Constantinople, intugotna ti Codex Alexandrinus. Idi 1624, intedna dayta iti embahador ti Inglatera idiay Turkey kas sagutna iti Ingles nga ari a ni James I. Tallo a tawen kalpasanna, nayallatiw daytoy iti simmukat kenkuana, ni Charles I.

Idi 1757, ti King’s Royal Library ket naipatawid iti pagilian ti Britania, ket naka-display ita daytoy nagsayaat a codex iti John Ritblat Gallery iti baro a British Library.

[Credit Lines]

Gewerbehalle, Vol. 10

Manipud iti The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

[Picture Credit Line iti panid 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève