Ti Panangbirok iti Pannakalawlawag

“NASAYSAYAAT nga amang ti pannakaammo ngem iti kinaignorante,” kuna ni Laura Fermi, asawa ti nalatak a pisiko a ni Enrico Fermi. Mabalin a di umanamong ti dadduma, nga ikalinteganda a saan a makadangran kenka ti saanmo nga ammo. Nupay kasta, adu ti mamati iti nadakamat, saan laeng nga iti tay-ak ti nasientipikuan a panagsirarak no di ket iti dadduma pay a benneg ti biag. Gapu iti kinaignorante, wenno kinaawan iti pannakaammo iti kinapudno, adu a tattao ti agar-arikap iti mental, moral, ken naespirituan a kinasipnget iti sinigsiglo.​—Efeso 4:18.

Dayta ti gapuna a dagiti managpanunot a tattao agbirbirokda iti pannakalawlawag. Kayatda a maammuan no apay nga addatayo ditoy ken sadino ti pagtungpalantayo. Ti panagbirokda ti nangituggod kadakuada iti nagduduma a dana. Usigentay ti sumagmamano kadakuada.

Babaen ti Relihion?

Sigun iti estoria dagiti Budista, nariribukan unay ni Siddhārtha Gautama, ti nangipasdek iti Budismo, gapu iti panagsagaba ken ipapatay dagiti tattao. Kiniddawna ti tulong dagiti relihioso a mannursuro a Hindu tapno masarakanna “ti dana ti kinapudno.” Inrekomenda ti dadduma kadakuada ti yoga ken nalabes a panangpaidam iti bagi. Idi agangay, pinili ni Gautama ti nasged a personal a panagmennamenna kas dana ti pudno a pannakalawlawag.

Gapu iti panagbirokda iti pannakalawlawag, dadduma ti nagusar iti droga a mamagkallautang iti isip. Ita, kas pagarigan, dagiti miembro ti Native American Church deskribirenda ti peyote​—maysa a cactus a naglaon iti substansia a mamagkallautang iti isip​—kas “manangipalgak iti nailemmeng a pannakaammo.”

Idi maika-18 a siglo, maysa a pilosopo a Pranses a ni Jean-Jacques Rousseau ti mamati a siasinoman a napasnek nga agsirarak ket makaawat iti naespirituan a palgak nga agtaud iti Dios. Kasano? Babaen ti panagimdeng “no ania ti kunaen ti Dios iti puso.” No kasta, ti mariknam maipapan iti bambanag​—no ania ti ibaga kenka ti riknam ken konsiensiam​—ti agbalin nga “ad-adda a mapangnamnamaan a giya iti daytoy makariro unay a kapanunotan dagiti tattao,” kuna ni Rousseau.​—History of Western Philosophy.

Babaen ti Abilidad nga Agpanunot?

Adu kadagiti kapanawenan ni Rousseau ti talaga a di umanamong iti kasta a panagpannuray iti relihion. Kas pagarigan, ti padana a Pranses a ni Voltaire patienna a ti relihion saanna a nalawlawagan dagiti tattao. Imbes ketdi, dayta ti kangrunaan a nangirarem iti Europa iti sinigsiglo a kinaignorante, anito, ken panangidumduma iti panawen nga inawagan dagiti historiador a Panawen ti Kinasipnget.

Nakipaset ni Voltaire iti maysa a grupo dagiti managpanunot idiay Europa a pagaammo kas Pannakalawlawag. Inannurot dagiti pasurot dayta a grupo ti kapanunotan dagiti nagkauna a Griego―a ti pudno a pannakalawlawag ket agpannuray iti abilidad ti tao nga agpanunot ken iti nasientipikuan a panagsirarak. Ni Bernard de Fontenelle, a maysa pay a miembro ti grupo dagiti managpanunot a tattao, ti nagkuna a ti abilidad ti tao nga agpanunot a bukbukodna ti mangiturong iti sangatauan iti “siglo a lumawlawag iti tunggal aldaw, a mamagbalin nga awan serserbi dagiti amin a naglabas a siglo.”​—Encyclopædia Britannica.

Sumagmamano laeng dagitoy iti adu nga agsusupadi a kapanunotan no kasano a magun-odan ti pannakalawlawag. Adda aya a talaga ti aniaman a “mapangnamnamaan a giya” iti panagbiroktayo iti kinapudno? Usigentayo no ania ti dakamaten ti sumaganad nga artikulo maipapan iti mapagtalkan a gubuayan ti pannakalawlawag.

[Dagiti Ladawan iti panid 3]

Nagduduma ti dana a sinurot da Gautama (Buddha), Rousseau, ken Voltaire gapu iti panangbirokda iti pannakalawlawag