Taraon a Nabaliwan ti Pakabuklanna—Naimbag Kadi Para Kenka?
DEPENDE iti pagnanaedam, mabalin nga adda taraon a nabaliwan ti pakabuklanna wenno genetically modified (GM) a pammigat, pangaldaw, wenno pangrabiim ita. Mabalin a patatas dayta nga addaan iti naisigud a mekanismo tapno di araken dagiti insekto wenno kamatis a saan a nalaka a malulo uray no nabayagen a napuros. Aniaman ti kasasaad, mabalin nga awan etiketa iti taraon wenno ramen a nabaliwan ti pakabuklanna ket no kanem, saanmo a madlaw ti nakaidumaanna iti natural a taraon.
Uray bayat a basbasaem daytoy nga artikulo, maap-apit dagiti mula a nabaliwan ti pakabuklanda a kas iti soybean, mais, rapeseed, ken patatas idiay Argentina, Brazil, Canada, China, Estados Unidos, ken Mexico. Sigun iti maysa a report, “idi 1998, nabaliwan ti pakabuklan ti 25 a porsiento iti mais, 38 a porsiento iti soybean, ken 45 a porsiento iti kapas a maimulmula idiay Estados Unidos tapno maanduranda dagiti kemikal a pagpatay iti ruot wenno tapno makapataudda iti bukodda a pestisidio.” Napattapatta nga idi nagngudo ti 1999, 40 a milionen nga ektaria ti namulaan kadagiti mula a nabaliwan ti pakabuklanda a mailako iti intero a lubong, nupay saan nga amin dagitoy ket pagtaraon.
Naimbag kadi para kenka ti taraon a nabaliwan ti pakabuklanna? Makadangran kadi iti aglawlaw dagiti nasientipikuan a pamay-an a nausar a mangpataud kadagiti mula a nabalbaliwan ti pakabuklanda? Idiay Europa, kumarkaro ti supiat maipapan kadagiti taraon a nabaliwan ti pakabuklanda. Kinuna ti maysa a nagprotesta a taga Inglatera: “Ti laeng pagmadiak ket saan a naimbag, saan a matarigagayan ken saan a kasapulan dagiti nabaliwan ti pakabuklanda a taraon.”
Kasano a Mabaliwan ti Pakabuklan ti Taraon?
Ti pangawag iti siensia kadagiti taraon a nabaliwan ti pakabuklanda ket food biotechnology—ti panangusar iti moderno a genetics tapno pasayaaten ti klase dagiti mula, animal, ken microorganismo tapno mapataud ti taraon. Siempre, ti panageksperimento kadagiti sibibiag a bambanag ket dandani kas iti kapauten ti agrikultura a mismo. Tapno sumayaat ti pangen, gagangay a biotechnology ti inusar ti agtartaraken ti baka a damo a nangpatakal iti kasayaatan a kabaian iti kasayaatan a bulog iti pangen, imbes a bay-anna lattan a mangtakal ti bulog iti aniaman kadagiti baka. Ti immuna a panadero a nangusar iti lebadura tapno umalsa ti tinapay nagusar met iti nabiag a banag tapno makapataud iti nasaysayaat a produkto. Ti maysa a wagas a gagangay kadagitoy a tradisional a pamay-an isu ti pannakausar dagiti gagangay a proseso tapno mabalbaliwan dagiti taraon.
Agusar met ti moderno a biotechnology iti nabiag nga organismo tapno agaramid wenno baliwanna dagiti produkto. Ngem naiduma ti moderno a biotechnology iti gagangay a pamay-an, ta baliwanna a direkta ken apag-isu ti gene ti organismo. Iyakarna dagiti gene iti naan-anay a naiduma nga organismo, ket mabalinda ti agtipon a mabalin a di mapasamak iti gagangay a pamay-an. Ita, dagiti agpapaadu mabalindan nga itipon ti sumagmamano a kalidad ti dadduma nga organismo iti naikeddeng a bilang ti chromosome ti maysa a mula—kas pagarigan, ti kinaandur iti nakaro a lamiis nga agtaud iti ikan, ti kinaandur iti sakit nga aggapu kadagiti virus, ken ti kinaandur iti insekto nga agtaud iti bakteria iti daga.
Ipapantayon a di kayat ti maysa nga agmulmula a ngumisit ti patatas wenno mansanasna no maiwa wenno makudisan. Maaramid dagiti managsirarak dayta babaen ti panangikkatda iti gene a mangpangisit ket sukatanda iti nabaliwan a kita a manglapped ti panagngisit. Wenno ipapantayon a kayat ti agmulmula ti beet a nasapsapa ti panagmulana tapno ad-adu ti apitna. Gagangay a di makapagmula a nasapsapa ta di maanduran ti beets ti nakaro a lamiis. Mausar ti biotechnology no maikabil dagiti gene ti ikan a makaandur iti nalamiis a danum kadagiti beets. Agresulta dayta iti beet a nabaliwan ti pakabuklanna a makaandur iti nalamiis a temperatura nga -6.5°Celsius, nasurok pay a mamindua a daras ti kalamiisna ngem iti kalamiisan a temperatura a maanduran ti beets.
Nupay kasta, limitado ti kabaelan dagita a kalidad a resulta ti panangyakar ti maysa a gene. Naiduma ti panangbaliw kadagiti narikrikut a kalidad, kas iti panagdakkel wenno kinaandur iti tikag. Saan pay a kabaelan ti moderno a siensia a baliwan ti intero a grupo dagiti gene. Ngamin, di pay natakuatan ti adu kadagitoy a gene.
Baro a Pamay-an iti Panangpaadu ti Apit?
Mangnamnama dagiti mangitantandudo iti biotechnology uray iti limitado laeng a pannakabalbaliw ti gene dagiti mula. Ibagada a dagiti mula a nabaliwan ti pakabuklanda ket baro a pamay-an iti panangpaadu ti apit. Kuna ti kangrunaan a kompania iti tay-ak ti biotechnology a ti genetic engineering ket “nagsayaat a pamay-an iti panangikagumaan a mangipaay iti ad-adu a taraon” iti populasion ti intero a lubong nga umad-adu iti agarup 230,000 a tattao iti kada aldaw.
Madaman a pabpabassiten dagita a mula ti gasto iti panangpataud ti taraon. Napagbalinen a naandur dagiti mula babaen ti gene a mangpataud iti naisigud a pestisidio, isu a din masapul a pugsitan ti adu nga ektaria a mula iti adu a makasabidong a kemikal. Mairaman kadagiti madama a mabalbaliwan a mula isu dagiti utong ken bukbukel nga ad-adu ti protinada—a dakkel a pakagunggonaan dagiti napangpanglaw a paset ti lubong. Dagita a “nagsayaat a mula” iyakarda dagiti makagunggona a baro a gene ken kalidadda kadagiti sumaganad a kaputotan ti mula. Umadu ti apit ti daga nga adda kadagiti napanglaw, nagadut’ umilina a pagilian, nga agapit laeng iti kalkalainganna a manglitup iti gasto ti panagmula.
“Talaga nga adu ti maibaga a mangpasayaat iti kasasaad ti biag dagiti mannalon daytoy a lubong,” kinuna ti presidente ti kangrunaan a kompania ti biotechnology. “Ket aramidenmi dayta—babaen ti panangusarmi iti biotechnology a mangbaliw iti molekula wenno gene ti mula tapno tuladenmi ti ar-aramiden dagiti mangpaspasayaat iti mula iti adun a siglo a ‘panangpili iti kasayaatan a mula a paaduenda.’ Mangpataudkami iti nasaysayaat a produkto, a mangipaay iti espesipiko a kasapulan ken naparpartak nga amang ngem idi ti panangpataudmi.”
Nupay kasta, sigun kadagiti sientista ti agrikultura, ti apurado a panangitandudo iti genetic engineering kas solusion ti kinakirang ti taraon pakapuyenna ti madama a panagsirarak kadagiti mula. Nupay kadawyan daytoy, mas epektibo daytoy a panagsirarak ken magunggonaanna met dagiti napangpanglaw a paset ti lubong. “Ditay koma maallukoy iti daytoy di pay napaneknekan a teknolohia no adu pay dagiti mas epektibo a solusion iti kinakirang ti taraon,” kuna ni Hans Herren a maysa nga eksperto iti panangparmek kadagiti sakit ti mula.
Maseknan iti Naimbag a Kababalin
Malaksid iti posibilidad a mabalin nga agpeggad ti salun-at ti tattao ken kasasaad ti aglawlaw, patien ti dadduma a ti panangbaliw iti gene dagiti mula ken dadduma pay a sibibiag nga organismo ket mangpataud iti pakaseknan iti moral ken iti naimbag a kababalin. Kinuna ti sientista ken aktibista a ni Douglas Parr: “Artapan ti genetic engineering ti kangrunaan a pangrugian ti panangkontrol ti tao iti planeta ket balbaliwanna ti kasasaad ti biag a mismo.” Kastoy ti kuna ni Jeremy Rifkin, autor ti libro a The Biotech Century: “Apaman a nalab-awanen amin a limitasion ti biolohia, ibilangmon ti maysa a kita ti biag a maysa laeng nga impormasion iti gene a mabalin a baliwan. Saanna laeng a baliwan a naan-anay ti panangtratotayo iti nakaparsuaan, no di ket baliwanna pay ti panangusartayo iti dayta.” Inimtuodna ngarud: “Nasken kadi ti biag wenno alikamen laeng? Ania ti obligasiontayo kadagiti masanguanan a kaputotan? Ania ti rebbengentayo kadagiti parsua a kaduatayo nga agbibiag?”
Kuna ti dadduma, a pakairamanan ni Prince Charles iti Inglatera, a ti panangyakar kadagiti gene ti interamente a nagduma a kita “isaadnatayo iti lugar a pagsaadan laeng ti Dios.” Sipapasnek a patien dagiti estudiante ti Biblia a ti Dios “ti ubbog ti biag.” (Salmo 36:9) Ngem awan a talaga ti ebidensia a di anamongan ti Dios ti panangpaadu kadagiti napili a kasayaatan a kita ti animal ken mula, maysa a banag a nakatulong iti planetatayo tapno mataginayon ti binilion a tattao nga agnanaed iti dayta. Panawento laeng ti makaibaga no ti moderno a biotechnology ket makadangranto iti tattao ken iti aglawlaw. No talaga nga agawen ti biotechnology ti “pagsaadan ti Dios,” no kasta, masumrana dagita a pasamak gapu iti ayat ken pannakaseknanna iti sangatauan.
[Kahon iti panid 26]
Posible a Peggad?
Nakaparpartak ti irarang-ay ti biotechnology nga uray la daytat’ di makamakam ti linteg wenno dagiti ahensia a mangipapaannurot iti linteg. Dandani di malapdan ti panagsirarak ti itataud dagiti di madmadlaw nga epekto dayta. Mamakdaar ti adu a kritiko maipapan kadagiti di inranta a resulta. Mabalin a madadael ti naipasdeken nga urnos ti ekonomia para kadagiti mannalon iti lubong wenno ti aglawlaw ken agpeggad ti salun-at ti tao. Mamakdaar dagiti managsirarak nga awan ti napaut a nasaknap a panangsubok no natalged ti nabaliwan ti pakabuklanna a taraon. Ipatuldoda ti adu a posible a peggad.
● Panagalergik. No kas pagarigan maikabil iti mais ti gene a mangpataud ti protina a mangpaalergik, mabalin a nakaro ti panagpeggad dagiti tattao nga alergik iti taraon. Nupay kalikaguman dagiti mangipapaannurot ti linteg maipapan iti taraon nga ireport dagiti kompania no adda ti makapaalergik a protina iti nabaliwan a taraon, agamak dagiti managsirarak di la ket ta dida maduktalan a nailaok dagiti banag a makapaalergik.
● Umad-adu a makasabidong. Patien ti dadduma nga eksperto a babaen ti di ipagpagarup a wagas ti panangbaliw ti gene mapagbalinna a nasamsamay dagiti gagangay a makasabidong a ramen ti mula. No aktibon ti gene iti mula, makapataud met kadagiti gagangay a makasabidong a ramen, malaksid kadagiti naimbag nga epektona.
● Naandur kadagiti antibiotiko. Kas paset ti panangbaliw iti gene dagiti mula, usaren dagiti sientista ti maawagan a pakabigbigan a gene tapno maammuanda no naballigi a nayakar ti tarigagayanda a gene. Tangay kaaduan a pakabigbigan a gene ket naandur iti antibiotiko, pagamkan dagiti kritiko a pakaruen daytoy ti parikut a kinaandur iti antibiotiko. Nupay kasta, kuna ti dadduma a sientista a masinasina dagita a pakabigbigan a gene sakbay a mausarda ket iti kasta kissayanna ti peggad.
● Iyaadu dagiti “naandur a ruot.” Maysa kadagiti kadakkelan a pagamkan ket apaman a naimulan dagiti nabaliwan a mula, mayakar dagiti gene kadagiti bukel ken pulbo kadagiti kabagianda a ruot, ket mamataud kadagiti “naandur a ruot” a makaandur kadagiti herbisidio.
● Dangranna ti dadduma nga organismo. Idi Mayo 1999, impadamag dagiti managsirarak manipud Cornell University a kimmapuy ken natay dagiti alimbubudo ti kulibangbang a monarch a nangan iti bulong a naikkan iti pulbo ti mais a nabaliwan ti pakabuklanna. Nupay pagduaduaan ti dadduma ti kinaagpayso daytoy a panagadal, kaskasdi nga adda pay la pagdanagan a mabalin a madangran ti dadduma a kita ti parsua a saan a nakairantaan ti pestisidio.
● Mapukaw dagiti natalged a pestisidio. Mairaman kadagiti naballigi a nabaliwan ti pakabuklanna a mula ti dadduma a naglaon iti gene a mangpataud iti protina a makasabidong kadagiti insekto. Nupay kasta, mamakdaar dagiti biologo a no sarangten dagiti peste ti sabidong a patauden daytoy a gene, agbalinda a naandur ket agbalin nga awan serserbi dagiti pestisidio.