Napateg a Leksion Manipud iti Nagbassit nga Isla

TI PINATAUD ti bulkan nga isla ti Rapa Nui, a 170 kuadrado kilometro ti kalawana ken dandani awanan kaykayo, ti kangrunaan a naiputputong a mapagnaedan a daga iti lubong.a Maysa itan a historikal a monumento ti intero nga isla. Dagiti bato nga estatuana a maawagan a moai ti maysa a makagapu. Dagitoy ket gapuanan ti maysa idi a narang-ay a sibilisasion.

Tangay nakitikit manipud iti bulkaniko a bato, nakaun-uneg ti pannakaikali ti dadduma a moai a ti laeng nagdadakkel nga uloda ti makita. Iti dadduma a kasasaad, pagatsiket ti pannakaikali ti dadduma, ken kaskasdi nga addaan pay ti dadduma a moai iti bato a pinggol a maawagan a pukao. Nabaybay-an a di nalpas ti kaaduan nga estatua kadagiti pagtiktikapan iti bato wenno nakawarada iti adu a kadaanan a kalsada, a kas man la basta imbellengen dagiti trabahador ti remientada sada binaybay-an ti trabahoda. Naiduma dagidiay nakatakder nga estatua kadagidiay naiputputong agingga kadagidiay naintar a buklen ti agingga iti 15, a tunggal maysa ket nakatallikud iti baybay. Gapu itoy, dagiti moai ket nabayagen a pagsidsiddaawan ti adu a sangaili.

Kadagiti kallabes a tawen, saan laeng a ti misterio ti moai ti nangrugin a naawatan dagiti sientista no di ket uray ti gapu a narbek ti dati a narang-ay a sibilisasion a nangaramid kadagitoy. Makapainteres ta saan laeng nga adda historikal a kinapateg dagiti naipalgak a kinapudno. Sigun iti Encyclopædia Britannica, mangipaay dagitoy iti “napateg a leksion para iti moderno a lubong.”

Dayta a leksion ket maipapan iti pannakaaywan ti daga, nangnangruna kadagiti nakaisigudan a gamengna. Siempre, narikrikut nga amang ti daga ken nakaad-adu ti sabasabali a sibibiag a parsua nga agnanaed iti dayta ngem iti bassit nga isla, ngem dina kaipapanan a ditay ikankano dagiti leksion a maadaltayo manipud iti Rapa Nui. Repasuentay man ngarud iti agpabiit ti sumagmamano a tampok ti pakasaritaan ti Rapa Nui. Agarup 400 K.P. ti pangrugian ti panangrepasotayo, idi a nakabarangay a simmangpet dagiti immuna a pamilia a nagnaed iti isla. Dagiti laeng rinibu a tumatayab iti baybay nga agal-alindayag iti tangatang ti agim-imatang idi kadakuada.

Isla a Paraiso

Awan unay ti adu a kita ti mula a maipagpannakkel ti isla, ngem aduan iti kabakiran ti palma, hauhau, ken kaykayo a toromiro, agraman iti babassit a kayo, yerba, pako, ken ruot. Umad-adu ti di kumurang nga innem a kita ti tumatayab iti takdang, agraman dagiti kullaaw, kannaway, rail a kabagian met laeng ti kannaway, ken loro, iti daytoy a nasulinek a lugar. Kasta met a ti Rapa Nui “ti kangrunaan a pagpapaaduan dagiti tumatayab iti baybay iti Polynesia ken nalabit iti intero a Pacifico,” kuna ti magasin a Discover.

Mabalin a nangisangpet dagiti nangkolonia kadagiti manok ken masida nga utot, nga imbilangda a naimas a putahe, iti isla. Nangisangpetda pay kadagiti mula nga agserbi a taraon: aba, ubi, kamote, saba, ken unas. Nadam-eg ti daga, isu a dagus a dinalusanda sada minulaan​—maysa a proseso a nagtultuloy bayat nga immadu ti populasion. Ngem limitado ti kalawa ti daga ti Rapa Nui ket, nupay aduan iti kabakiran, limitado ti bilang dagiti kayo.

Ti Pakasaritaan ti Rapa Nui

Ti ammomi maipapan iti pakasaritaan ti Rapa Nui ket naibasar a nangnangruna iti tallo a benneg ti panagimbestigar: pananganalisar iti pollen wenno pulbo dagiti sabong, arkeolohia, ken paleontolohia. Ti pananganalisar iti pollen ramanenna ti panangala iti adu a sample ti pollen manipud kadagiti arinsaed dagiti ban-aw ken aluguog. Maammuan kadagitoy a sample ti nadumaduma a kita ti mula ken ti kinawadwad dagitoy iti unos ti ginasgasut a tawen. No naun-uneg ti panagarinsaed ti sample ti pollen, nabaybayag ti panawen nga irepresentarna.

Ipamaysa ti arkeolohia ken paleontolohia dagiti banag a kas kadagiti pagtaengan, remienta, moai, ken tulang dagiti masida idi nga animal. Tangay aniaman a rekord dagiti Rapa Nui ket adda iti hieroglyphic a porma, wenno kasla ladawan a porma ti panagsurat, ken narigat a tarusan, pattapatta laeng dagiti petsa sakbay ti isasangpet dagiti taga Europa, ket saan a mapasingkedan ti adu kadagiti pattapatta. Kanayonanna, ti sumagmamano a pasamak, kas ti naisalaysay iti baba, mabalin a sumaknib kadagiti asideg a panawen. Amin a petsa a makita kadagiti napatak a numero ket Kadawyan a Panawen.

400 Sumangpet ti nagbaetan ti 20 ken 50 nga umili a taga Polynesia, babaen iti nalabit 15 a metro wenno at-atiddog pay a nagariping a barangay. Makaawit ti tunggal maysa iti nasurok a 8,000 a kilo.

800 Bumassit dagiti pollen ti kayo kadagiti arinsaed, a mangipakita a madama ti pannakakalbo dagiti kabakiran. Umad-adu ti pollen ti ruot bayat a sumaksaknap ti ruot iti dadduma kadagiti nauma a lugar.

900-1300 Tulang dagiti dolphin ti agarup kakatlo iti tultulang dagiti animal a nakalap tapno masida kabayatan daytoy a panawen. Tapno makalap dagiti dolphin manipud iti taaw, agusar dagiti taga isla iti dadakkel a barangay a naaramid iti puon ti dadakkel a palma. Mangipaay met dagiti kayo kadagiti materiales a pagaramid iti alikamen a pangyakar ken pagpatakder kadagiti moai a madaman ti pannakaaramidda. Agtultuloy ti panangpalawa iti pagmulaan ken ti pannakasapul iti sungrod a kayo isu nga in-inut a makalkalbo dagiti kabakiran.

1200-1500 Katibuk ti panagaramid kadagiti estatua. Agusar dagiti Rapa Nui iti adu a materiales, ipakatda ti adu a pigsa, ken laingda nga agaramid kadagiti moai ken seremonial a plataporma a pakaisaadan dagitoy. Insurat ti arkeologo a ni Jo Anne Van Tilburg: “Talaga nga imparegta ti estruktura ti kagimongan dagiti Rapa Nui ti pannakaaramid ti ad-adu ken daddadakkel nga estatua.” Kinunana pay a “mapattapatta a 1,000 nga estatua ti naaramid iti unos ti nasurok a 800 agingga iti 1,300 a tawen . . . , maysa iti kada pito agingga iti siam a tattao sigun iti pattapatta a kangatuan a bilang ti populasion.”

Nabatad a saan a napagdaydayawan dagiti moai, nupay adda pasetda kadagiti ritual iti panangipumpon ken panagmula. Mabalin a naibilangda a pagtaengan dagiti espiritu. Agparang nga insimboloda met ti pannakabalin, estado, ken kapuonan dagiti nagaramid kadakuada.

1400-1600 Nagbaetan ti 7,000 ken 9,000 ti kangatuan a bilang ti populasion. Awanen dagiti maudi a paset ti kabakiran, maysa a makagapu ket naungawen dagiti katutubo a tumatayab, a nang-pollinate kadagiti kayo ken nagiwaras kadagiti bukel. “Naungaw ti amin a kita ti katutubo a tumatayab iti takdang,” kuna ti Discover. Adda met naaramidan dagiti utot iti pannakakalbo dagiti kabakiran; ipakita ti ebidensia a nagkaanda kadagiti niog.

Di nagbayag, nargaay ti daga, naatianan dagiti waig, ken kimmiddit ti danum. Awanen ti makita a tulang dagiti dolphin kadagiti natuontuon a pagbasuraan kalpasan ti tawen 1500. Ngamin posible nga awanen ti kaykayo nga umdas ti kadadakkelda a pagaramid kadagiti para taaw a barangay. Awanen ti aniaman a tsansa a mapanawan ti isla. Naungawen dagiti tumatayab iti baybay bayat nga agpakarigaten dagiti tattao nga agsapul iti taraonda. Ad-adu a manok ti masida.

1600-1722 Ti kinaawan dagiti kayo, nagagara a pannakausar ti daga, ken ti panagreggaay ti sumagmamano a makagapu a bimmassit ti apit. Nasaknap ti bisin. Mabingay dagiti Rapa Nui iti dua nga agbinnusor nga aliansa. Rumsua dagiti umuna a pagilasinan ti riribuk iti kagimongan, ken mabalin nga uray pay ti kanibalismo. Daytoy a panawen ti kakaruan ti rinnupak. Mangrugin nga agnaed dagiti tattao kadagiti kueba tapno natalgedda. Idi agarup tawen 1700, bimmassit ti populasion iti agarup 2,000.

1722 Ti Olandes a managsukisok a ni Jacob Roggeveen ti immuna a taga Europa a nakatakuat iti isla. Napasamak daytoy idi Easter, isu a pinanagananna dayta iti Easter Island. Insuratna ti damo nga impresionna: “No kitaem ti nalangalang a langa ti [Easter Island], kaawatan a napasamak ti nakaro a kinapanglaw ken panaglangalang.”

1770 Agarup iti daytoy a panawen, dagiti agbimbinnusor a pamilia dagiti nabatbati a Rapa Nui rugiandan a rippuogen dagiti estatua ti tunggal maysa. Idi simmarungkar ti Britano a managsukisok a ni Captain James Cook idi 1774, nakitana ti adu a narpuog nga estatua.

1804-63 Umad-adu ti umay a nadumaduma a tattao a naggapu iti sabasabali a sibilisasion. Adu ti matay gapu iti panangtagabo, ken sakit a gagangay itan iti Pacifico. Isu nga agpatinggan ti tradisional a kultura dagiti Rapa Nui.

1864 Narpuogen ti amin a moai, nga adu ti naigagara a napugotan.

1872 Ag-111 laeng a katutubo ti nabati iti isla.

Nagbalin ti Rapa Nui a probinsia ti Chile idi 1888. Kadagiti kallabes a tawen, addan populasion ti Rapa Nui a buklen ti nadumaduma nga umili nga agarup 2,100. Indeklaran ti Chile ti intero nga isla kas historikal a monumento. Tapno mataginayon ti nagpaiduma a pakasaritaan dagiti Rapa Nui, adu kadagiti estatua ti nabangon manen.

Leksion Para iti Kaaldawantayo

Apay a di naamiris dagiti Rapa Nui ti pagbanaganda ken dida inkagumaan a lapdan ti didigra? Usigenyo ti komento ti nadumaduma a managsirarak maipapan iti kasasaad.

“Ti kabakiran . . . saan a napukaw iti maysa nga aldaw​—in-inut a napukaw dayta, iti unos ti pinulpullo a tawen. . . . Saan a naikankano ti siasinoman a taga isla a nangpadas a namakdaar maipapan kadagiti peggad ti agtultuloy a panangkalbo kadagiti kabakiran gapu ta bin-ig a ti bukod la nga interes dagiti agkitikit, opisial ti gobierno, ken panguluen ti pinanunotda.”​—Discover.

“Ti naganabda iti inkeddengda a wagas a pangyebkas iti naespirituan ken napolitikaan a kapanunotanda isu ti maysa a kagimongan iti isla, nga iti nadumaduma a wagas, ket maysa laeng nga imperpekto a representasion ti dati a natural a kasasaadna.”​—Easter Island​—Archaeology, Ecology, and Culture.

“Ipasimudaag ti napasamak iti Rapa Nui a ti di mapengdan nga iyaadu unay ti tattao ken ti tarigagay a manggundaway iti aglawlaw ket saan laeng a basta aspeto ti industrialisado a lubong; gagangay dagitoy iti kababalin ti tao.”​—National Geographic.

Ania ti ibungana ita no di agbalbaliw ti maaw-awagan a kababalin ti tao? Kasano ngay no itultuloy latta ti sangatauan ti agbiag iti wagas a makadadael iti sistema ti ekolohia ti dagatayo​—ti islatayo iti tangatang? Sigun iti maysa a mannurat, adda dakkel a pangatiwantayo kadagiti Rapa Nui. Addaantayo kadagiti mamakdaar a pagarigan “dagiti pakasaritaan ti dadduma a nadadael a kagimongan.”

Ngem nalabit mayimtuod, Agpayso kadi nga ut-utoben ti sangatauan dagitoy a pakasaritaan? Ti nasaknap a panangkalbo iti kabakiran ken ti agtultuloy a pannakaungaw dagiti sibibiag a banag ditoy daga iti makapadanag a kapartak ti mangipakita a saan. Iti Zoo Book, insurat ni Linda Koebner: “Ditay maipakpakauna dagiti epekto ti pannakapukaw ti maysa wenno dua wenno limapulo a kita dagiti sibibiag a parsua. Addan dagiti panagbalbaliw gapu iti pannakaungaw sakbay pay a maawatantayo dagiti ibungada.”

Di ammo ti maysa a manangdadael a saggaysa a mangikkat kadagiti tornilio ti maysa nga eroplano no ania a tornilio ti pakaigapuanto ti pannaka-kras ti eroplano; ngem no awanen dayta a nagpateg a tornilio, din malapdan ti dakes a mapagteng iti eroplano, nupay saan a ma-kras iti sumaganad unay a panagtayabna. Umasping iti dayta, ik-ikkaten ti tattao dagiti sibibiag a “tornilio” ditoy daga iti kapartak a nasurok a 20,000 a kita iti kada tawen, ket awan ti pagilasinan nga isardengda dayta! Iti ania a kasasaad nga awanen ti aniaman a namnama a matarimaan pay? Ket adda aya pagimbagan ti kasta a nasakbay a pannakaammo iti kababalin ti tao?

Kastoy ti naisangsangayan a komento ti libro nga Easter Island​—Earth Island: “Ti tao a nangpukan iti kaudian a kayo [idiay Rapa Nui] mabalin a nakitana a daydin ti maudi a kayo. Ngem kaskasdi a pinukanna.”

“Masapul a Balbaliwantayo ti Relihiontayo”

“No adda aniaman a pangnamnamaan,” kuna pay ti Easter Island​—Earth Island, “sigurado a dayta ti ideya a masapul a balbaliwantayo ti relihiontayo. Dagiti agdama a diostayo nga isuda ti irarang-ay ti ekonomia, siensia ken teknolohia, agtultuloy nga ingangato dagiti estandarte ti panagbiag, ken ti kompetision​—dagiti didiosen nga ibilangtayo a mannakabalin-amin​—ket kaasping ti dadakkel nga estatua kadagiti plataporma idiay Easter Island. Nagkikinnompetensia ti tunggal purok iti kabangibangna a purok tapno maipatakder ti kadakkelan nga estatua. . . . Ad-adu a bannog ti naipakat iti mangibus-kinabaknang . . . , ngem ubbaw a panagkitikit, panagakar ken panagibangon.”

Kinuna naminsan ti maysa a masirib a tao: “Saan a kukua ti naindagaan a tao ti dalanna. Saan a kukua ti tao a magmagna uray ti panangiturong iti addangna.” (Jeremias 10:23, NW) Ti Namarsua kadatayo ti kakaisuna a makaisuro kadatayo no kasano nga ‘iturong dagiti addangtayo.’ Kasta met nga isu laeng ti makaalaw kadatayo iti nakalkaldaang a kasasaad. Inkarina nga aramidennanto daytoy sigun iti Saona a ti Biblia​—maysa a libro a nakailanadan met ti adu a nasayaat ken dakes nga ehemplo dagiti napalabas a sibilisasion. Kinapudnona, makapagserbi daytoy a libro a ‘silaw iti danatayo’ kadagitoy nasipnget a panawen.​—Salmo 119:105, NW.

Inton agangay, dayta a dana ti mangiturong kadagiti natulnog a tattao iti paraiso ti kinatalna ken kinaaglaplapusanan​—maysa a baro a lubong a pakairamanan dayta a nagbassit nga isla iti Abagatan a Pacifico a maawagan a Rapa Nui.​—2 Pedro 3:13.

[Footnote]

[Mapa iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Easter Island

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 23]

“Agarup 1,000 nga estatua ti naaramid”

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Agbalinto a paraiso ti intero a daga agraman dagiti adayo nga isla