Panangmatmat iti Lubong

Makadadael a Kinapintas

Ti water hyacinth ket mula nga agtubo iti danum a mangpataud iti napintas a lila a sabong. Nanipud idi damo a naipan idiay Lake Victoria sadi Africa sumagmamano a dekadan ti napalabas, nagbiit nga immadu ti hyacinth. Ita, napnon iti hyacinth ti 2,000 a kilometro kuadrado iti dan-aw. Gapu iti dayta, dakes ti epektona iti nagpateg nga industria ti panagkalap a pagbibiag ti minilion a tattao kadagiti pagilian iti keteganna a kas iti Kenya, Tanzania, ken Uganda. Nangpataud idiay Uganda kadagiti nakaro a parikut para iti danum ken planta ti koriente nga agtaud iti bileg ti danum babaen ti panangbarada kadagiti tubo a mangsuplay iti danum. Mangipaay pay iti nagsayaat a pagbiagan dagiti lamok, bisukol, ken uleg a nakaigapuan iti iyaadu dagiti nakagat iti uleg ken panagraira ti malaria ken schistosomiasis (bilharzia). Nupay addan dagiti naibulos a weevil nga agkaan a nangnangruna kadagiti hyacinth, agingga ita, saanda pay a naparmek ti nagbiit a panagadu ti mula. Kaykayaten ti adu a komunidad dagiti mangngalap a manomano nga ikkaten ti hyacinth, isu a rinibu a tonelada ti naikkatda. Ngem napaneknekan a temporario laeng a solusion daytoy. Timmulongen ti World Bank iti minilion a doliar a proyekto a mangdalus iti dan-aw.

Peke a Fossil nga Addaan Payak

Maysa a fossil a nasarakan idiay Probinsia ti Liaoning, China, ti impadamag ti National Geographic kas ti “pudno a mapukpukaw a kawing iti komplikado a kadena a manginaig kadagiti dinosaur kadagiti tumatayab.” Ti fossil, a napanaganan iti Archaeoraptor liaoningensis, ti naikuna nga addaan iti ipus ti dinosaur ken barukong ken abaga ti tumatayab. Ngem ita, mamatin dagiti sientista a “naallilawda iti peke a fossil,” kuna ti Science News. Nagduadua dagiti paleontologo a nangeksamen iti fossil kalpasan a nadlawda a napukaw dagiti tulang a mangikonektar ti ipus iti bagi ken nadlaw a naretoke ti tapi ti bato. Atapen ni Philip Currie, iti Royal Tyrrell Museum of Paleontology idiay Drumheller, Alberta, Canada, nga adda “nangpasayaat iti kinapateg ti Archaeoraptor babaen ti panangipigketna iti maysa a paset ti ipus ti dinosaur iti fossil ti tumatayab,” kuna ti damag.

Dagiti Nalaing nga Agpipinnaltog iti Uneg ti Danum

Kasla sine maipapan iti biag idiay makinlaud nga America: Nagsinnango ti aglinnaban, napno iti bala ti igamda sada nagpinnaturong. Immatras kalpasan a nagpaputok ti immuna, ipaturong ti sabali ti armasna sa nagpaputok. Ngem no aglaban dagiti nagtagipistol a pasayan, awan ti madangran, tangay kanayon a natalged ti distansiada iti tunggal maysa. Nupay kasta, kas naireport iti periodiko a Der Spiegel, dagiti maipugsit a danum nga aggapu iti makinkannawan a pannakakawwetda ket saan a kanayon a di makadangran. Ti danum a pannakapistol ket mausar met a pangimayeng ken pangpapatay kadagiti biktimada a kas iti igges, rasa, ken babassit nga ikan. Ti maipugso a danum, a mapataud babaen ti panangikaemda a dagus iti pannakakawwetda, ket umdas ti kapigsana a mangbuong iti sarming a sikigan ti maysa nga aquarium. No mapukol ti kannawan a pannakakawwet ti nagtagipistol a pasayan, agbalin a ‘nalaing a pumaltog,’ babaen ti kannigid a pannakakawwetna a tumanor manen kas baro a pistol, bayat a ti dati a pumaltog nga ima ket agtubo kas ti baro a regular a pannakakawwet.

Naitronon ti Sibibiag a Buddha

“Indauluan dagiti autoridad idiay China ti panangitrono iti 2 ti tawenna nga ubing a lalaki kas ti napateg a ‘sibibiag a Buddha’ iti relihion dagiti taga Tibet,” kuna ti The New York Times. Ti ubing a lalaki a ni Soinam Puncog ti napili kadagiti 670 nga ubbing a lallaki tapno agserbi kas ti maikapito a Reting Lama. Dagiti monghe a nangpili iti lama ti naipadamag a nagusar iti panagbuyon iti panangpilida kenkuana. “Ngem mapagduaduaan no akseptarento ti kaaduan nga umili ken monghe idiay Tibet ti kinaautentiko ti ubing a lalaki,” kuna ti periodiko. Apay? Agsipud ta immun-unan nga impakaammo ni Dalai Lama, ti kangatuan a panguluen iti relihion idiay Tibet, ti napilina nga agserbi kas ti Reting Lama. Iti napalpalabas a panawen, nagserbi dagiti Reting Lama kas agtuturay no awan dagiti Dalai Lama.

Mangrugit nga Idolo

Ti panangitaneb kadagiti idolo iti kaasitgan nga ayan ti adu a danum kalpasan ti seremonial a piesta ket gagangay nga ugali dagiti Hindu. Idi, saan a makadadael daytoy iti aglawlaw tangay dagiti idolo ket napintaan iti tina a naggapu iti sabong wenno mula. Ngem idi sinukatan dagiti agparpartuat ti pakabuklan dagiti tina babaen kadagiti pintura a buklen dagiti nasamay a metal ken makapakanser nga elemento, naapektaran iti nakaro a polusion iti danum ti dadduma a lugar idiay India kalpasan a rinibu nga idolo ti naipalladaw kadagiti waig ken dan-aw. Tapno malimitaran ti polusion iti danum, inurnong dagiti residente iti maysa nga ili ti ginasut nga idolo ket impanda dagitoy iti dakkel a lote a sadiay ti nangrumekanda kadagitoy. Isingasing ti magasin a Down to Earth a maaramid daytoy iti amin a lugar idiay India ket agusar manen dagiti agar-aramid iti idolo kadagiti tradisional a tina imbes a dagiti sintetiko a pintura. “Ta no saan,” kuna ti magasin, “dagiti karayan a pagdaydayawan dagiti Hindu ket mabalin a sabidongan dagiti idolo a daydayawenda.”

Sangalubongan a Surbey Kadagiti Agtutubo

Naammuan idi napagsaludsodan ti nasurok nga 4,300 nga agtutubo nga agtawen iti nagbaetan ti 12 ken 24 nga apresiaren dagiti agtutubo kadagitoy a panawen dagiti tradisional a prinsipio a kas iti kinamapagtalkan, kinadayaw, ken kinagaget, kuna ti The Globe and Mail. Sigun iti Angus Reid Group, a nangsaludsod kadagiti agtutubo manipud iti 11 a nadumaduma a pagilian, 95 a porsiento ti nangibaga a ti kapatgan a prinsipio ket ‘tungpalem ti imbagam.’ “Ti panangipakita iti kinadayaw kadagiti sabsabali” ti imbaga ti 92 a porsiento kas ti sumaganad a kapatgan a prinsipio, ket ti “kinagaget” ti impangpangruna ti 83 a porsiento kadagiti napagsaludsodan. Nupay “dandani walo iti kada 10 ti nangibilang a napateg ti maaddaan iti inggat’ tungpal biag a kapareha,” 56 a porsiento ti nangibilang a napateg ti pannakiasawa. Nakaskasdaaw ta 31 a porsiento laeng ti mamati a napateg ti “panagbalin nga agpayso a nabaknang.” Ipamatmat met dagiti nasirarakan nga 45 a porsiento laeng ti “napnuan namnama maipapan iti maika-21 a siglo.”

Dagiti Agpayso Maipapan Kadagiti Web-Site

Ti World Wide Web ket nasaknap a network ti computer a mamagkokonektar iti minilion a computer iti intero a lubong. Tapno maammuanna no kasano kasaknap dayta, uppat a bulan ti binusbos ti Inktomi, maysa a kompania ti software ti Internet, a nangeksamen ken nangklasipikar iti Web. Ania ti natakuatanna? Ti bilang dagiti saggaysa a page, wenno dakkel a subdibision iti memory ti computer, ket agdagup iti nasurok a maysa a bilion! Ti Ingles pay laeng ti kaaduan a gagangay a lenguahe a masarakan iti Web. Nasurok a 86 a porsiento iti panawen a maus-usar dayta. Adda ti Pranses iti nasurok bassit a 2 a porsiento iti amin a dokumento ti Web, ken Olandes ti agarup 0.5 a porsiento.

Makapapatay a Panangagas?

Iti sadinoman, matay ti manipud 44,000 agingga iti 98,000 kadagiti nayospital nga Americano iti kada tawen gapu iti kamali a panangagas, kuna ti Institute of Medicine. Ti problema kano ket gapu kadagiti kamali iti wagas ti panangtaming dagiti ospital, klinika, ken botika. Kas pagarigan, marigatan dagiti parmasiutika a mangted kadagiti naireseta gapu ta saan unay a nalawag ti insurat dagiti doktor. Ti ngata inreseta ti doktor ket sangapulo a miligramo wenno sangapulo a mikrogramo? Ti mangdegdeg pay iti problema ket ti adu nga agas nga agpapada ti pannakaibalikas dagiti etiketada, a pakariruan agpadpada dagiti doktor, nars, parmasiutika, ken pasiente. Imbilin ti Institute of Medicine a makissayan iti 50 a porsiento dagiti kamali iti panangagas iti las-ud ti lima a tawen.

Ti Internet ken Dagiti Lallakay ken Babbaket

Ti electronic mail ket napaneknekan a makagunggona kadagiti lallakay ken babbaket nga ay-aywanan ti maysa nga institusion. “Sigun kadagiti eksperto, dagiti agnanaed kadagiti balay a pagtaraknan, uray dagidiay nakapuyen, magusgustuanda ti ag-computer a dagus ket mabalinda a mapaganaygay ti biagda babaen ti e-mail ken ti Internet,” kuna ti The New York Times. “Makapatanor iti panagkompiansa dagiti tattao a makabesadoda ti teknolohia a mangapektar iti dadduma pay nga aspeto ti biagda, ket adu ti maragsakan a tumulong a mangisuro kadagiti paglaingan kadagiti padada nga agnanaed iti pagtaraknan.” Saan laeng a matulongan ti E-mail dagiti lallakay ken babbaket a makikomunikar kadagiti miembro ti pamiliada iti adayo a lugar, dagiti mangay-aywan iti salun-atda, ken nabayagen a gagayyemda no di ket dakkel unay ti maitulongna tapno madaeranda ti nakakaasi a kasasaadda, panagsikor, ken kinaliday a mapaspasaran dagidiay agnanaed kadagiti balay a pagtaraknan ken naka-wheelchair laengen gapu iti sakit ken kinalakay ken kinabaket. Gumanaygayda, ken saanda met a maldaang. Dadduma a lallakay ken babbaket ti makipaspaset payen kadagiti makaisuro a programa iti on-line, isu a mairanudda dagiti naurnong a pannakaammo ken siribda kadagiti masakbayan a kaputotan. Nupay kasta, kasapulan a maaramid ti dadduma a panagbalbaliw. Karaman kadagitoy dagiti keyboard a nalaklaka nga usaren ken ti kombiniente a pamay-an a panangpadakkel kadagiti letrada.

Gapuanan-Tao a Kinakirang ti Taraon

“Dagiti pinartuat ti tao a didigra kas kadagiti gerra sibil ken krisis iti ekonomia ket addaan iti ad-adu nga epekto iti kinakirang ti taraon ngem kadagiti krisis a pinartuat ti natural a didigra,” kuna ti Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Kinuna ni Dr. Hartwig de Haen, assistant director-general ti FAO: “Idi 1984, dagiti pinartuat ti tao a didigra ti nakaigapuan ti agarup sangapulo laeng a porsiento iti dagup dagiti kinakirang ti taraon. Ita, nasuroken a 50 a porsiento.” Mapattapatta a 52 a milion a tattao manipud iti 35 a pagilian ti makurkurangan iti taraon. Kuna pay ti report: “Dayta ti kadakkelan a bilang dagiti tattao a makapaspasar iti nakaro a kinakirang ti taraon nanipud idi inapektaran ti tikag ti sub-Saharan Africa idi 1984.”