Panangmatmat iti Lubong
Panagbiag Para iti Milenio
“Medio napaneknekanen a determinado nga agtalinaed a sibibiag dagiti tattao a nakaro ti sakitda tapno mapadasanda dagiti naisangsangayan a pasamak,” kuna ni Richard Suzman iti National Institute on Aging, idiay Bethesda, Maryland, E.U.A. “Misterio dagiti mekanismo ngem talaga nga agpayso ti karkarna a pasamak.” Tangay sibabatad a kayatda a makita ti tawen 2000, ad-adu ngem iti promedio a bilang dagiti tattao ti natay kabayatan iti immuna a lawas iti baro a tawen, kuna ti The Guardian ti London. Idiay Britania, 65 a porsiento nga ad-adu a tattao ti natay iti dayta a lawas, ket idiay New York City, immadu iti nasurok a 50 a porsiento dagiti natay iti immuna a lawas no idilig idi 1999. Imbaga ni Robert Butler, presidente ti International Longevity Center, a makita dagitoy a numero ti iyaadu iti intero a lubong. Imbagana pay: “Talaga a nabileg ti determinasion nga agbiag.”
Nabigasion Babaen ti Computer
Gapu iti elektroniko a teknolohia, mabalin a dinton kasapulan dagiti barko ti nagadu a papel a tsart tapno makapaglayagda, kuna ti The Daily Telegraph ti London. Idi Nobiembre 1999, ti International Maritime Organization, babaen ti kukua dagiti Aleman nga opisina a mangad-adal iti kasasaad dagiti lugar nga ayan ti danum a kas iti baybay, impalubosna iti damo a gundaway ti naibasar iti computer a sistema ti nabigasion dagiti barko. Imbes a dagiti papel a tsart, mangitukon ti computer iti dua nga elektroniko a bersion—ti na-scan a facsimile ti papel a tsart ken ti naibasar iti digit a bersion a pagaammo kas vector chart. Ti kangrunaan a pagimbagan ti elektroniko a tsart ket kanayon nga ipakitana ti pudno nga ayan ti barko. Ket babaen ti naisaad a radar a tsart iti iskrin ti computer, masukimat pay nga ad-adda dagiti nabigador dagiti masungadda a peggad. Tangay ti maysa a komander ti barko ket magagaran maipapan iti daytoy nga irarang-ay, kinunana: “Palag-anenna ti trabahomi . . . tapno ad-adda a maipamaysami ti agmaneho, mangammo iti turongen ti nadumaduma a barko, ket ammomi no ania ti ar-aramiden ti pilotomi no asidegkamin iti sangladan.”
Imposible nga Adda Dagiti Ekstraterestrial
“Iti napalabas a sumagmamano a dekada, impakaammo ti umad-adu a bilang dagiti astronomo ti panangmatmat a mabalin a masarakan dagiti sibilisasion ti ekstraterestrial iti ummong ti nadumaduma a bituen,” kuna ti The New York Times. “Daytoy a kredo maipapan kadagiti ekstraterestrial ti nangparegta iti pannakapartuat ti nagadu a libro, sine ken programa iti telebision . . . agraman ti napaut a nasientipikuan a panagsirarak a mangusar iti dadakkel a maiturturong nga antena a mangusig iti langit no adda dagiti nakapuy a signal ti radio manipud kadagiti intelihente nga ekstraterestrial.” Posible a mapaayto dayta a panagbirok, kuna ti dua nga agdindinamag a sientista a da Dr. Peter D. Ward ken Dr. Donald C. Brownlee, dagiti autor ti libro a Rare Earth. Kunada a dagiti baro a nasirarakan iti astronomia, paleontolohia, ken geolohia ti mangipakita “a nagpaiduma ti pakabuklan ken kinatalged ti Daga” ket saan a maitutop dagiti kasasaad iti sabali a lugar kadagiti komplikado a kita ti biag. “Naipakaammomi met laengen ti nabayagen nga impagarup ti adu—nga uray kaskasano ket manmano dagiti komplikado a biag,” kinuna ni Dr. Ward. Kastoy ti impasarunson ni Dr. Brownlee: “Kuna dagiti tattao a ti Init ket maysa a gagangay a bituen. Saan nga agpayso dayta. Dandani amin nga aglawlaw iti uniberso ket saan a maitutop a pagbiagan. Dagiti laeng Hardin ti Eden a lugar a kas iti Daga ti mabalin a pagbiagan.”
Naipatarusen ti Biblia iti Ad-adu Pay a Lenguahe
“Agtultuloy a ti Biblia ti libro iti lubong a naipatarusen iti kaaduan a lenguahe,” kuna ti periodiko idiay Mexico nga Excelsior. Sigun iti German Bible Society, naipatarusen ti Biblia iti 21 pay a lenguahe idi 1999, isu a magun-odanen ti sumagmamano a pasetna iti 2,233 a lenguahe. Kadagitoy, “naipatarusen ti intero a Daan ken Baro a Tulag iti 371 a lenguahe, 5 nga ad-adu ngem idi 1998.” Pakasarakan kadagitoy amin a lenguahe? “Ti kaaduan a nadumaduma a patarus ket masarakan idiay Africa, nga addaan iti 627, sarunuen ti Asia, nga addaan iti 553, Australia/Pasipico, nga addaan iti 396, Latin America/Caribbean, nga addaan iti 384, Europa, nga addaan iti 197, ken ti Estados Unidos, nga addaan iti 73,” kuna ti periodiko. Kaskasdi a “saan pay a naipatarus ti Biblia iti uray kagudua la koma kadagiti maus-usar a lenguahe ditoy daga.” Apay a di naipatarus? Agsipud ta manmano a tattao ti agus-usar kadagidiay a lenguahe, ket maysa a karit ti panangipatarus iti Biblia kadagita a lenguahe. Kasta met nga adu a tattao ti makasao iti dua a lenguahe, ket no saan a nayimprenta ti Biblia iti maysa kadagiti lenguaheda, mabasada dayta iti sabali a lenguahe.
Naibasura nga Armas
Itay nabiit, nakakalap dagiti Italiano a mangngalap iti dida kayat a makalap—dagiti kemikal nga igam. Sigun ken Valerio Calzolaio, ti under secretary iti Ministry of the Environment idiay Italia, “nanipud 1946 agingga iti dekada ’70 . . . , ti kanayon nga ugali a panangibelleng kadagiti saanen a mausar nga armas isu ti panangibasura kadagitoy iti baybay.” Mapattapatta nga adda 20,000 a bomba a nabaybay-an iti tukok ti Adriatic, iti baybay ti makindaya a kosta ti Italia. Idi 1997, 5 nga Italiano a mangngalap ti natay ket 236 ti kasapulan a mayospital gapu kadagiti epekto ti adu a makapapatay a kemikal a naggapu kadagiti naglati nga armas a nakalapda kadagiti iketda. Ti nangpakaro iti problema ket dagiti di naibaga a bilang dagiti bomba nga intinnag dagiti jet iti isu met la a baybay kabayatan ti nabiit pay a rinnupak idiay Balkan, ket dadduma kadagitoy ti “nakalapen” dagiti iket. Saan laeng a dagiti baybay idiay Italia ti naapektaran. Mapattapatta a 100,000 a tonelada kadagiti kemikal nga igam ti nabaybay-an iti tukok ti Baltic Sea, ket dagiti umasping a pagibasuraan ti naammuan nga adda kadagiti baybay ti Japan, ti Estados Unidos, ken Gran Britania.
Dagiti Karkarna ti Kaaduna a Numero
“Saanmo a kanayon a patien ti mabasam kadagiti periodiko,” kuna ti The Economist. Dagiti periodista “ket mabalin nga agkamali met.” Pudno daytoy nangnangruna no numero ti nairaman, nangnangruna dagidiay nainaig kadagiti didigra. Apay? “Iti kinariribuk ti gubat, wenno kadagiti didigra no panawen ti talna, siempre, imposible nga ammuen no mano a tattao ti natay wenno nadangran,” kuna ti artikulo. Tapno mapennek ti kinausioso dagiti tattao, pattapatta ti ipadamag dagiti periodista, masansan a dagiti aglablabes a pattapatta, ket “manmano a kissayanda dagiti pattapattada bayat ti panaglabas ti panawen.” Apay? “Kayat nga ipablaak ti adu a periodista dagiti estoriada, kayat ti adu nga editor nga ilako dagiti periodikoda, kayat ti adu a mangsarsaranay a paglataken dagiti ahensiada. Uray dagiti opisial iti gobierno mabalin nga agkiddawda iti simpatia.” Isingasing ti magasin a dagiti agbasbasa ket “agannad—kadagiti makaallilaw a kinaumiso, iti nabatad nga implasion, ken ti kanayon a pagannayasan dagiti periodista nga agsao iti nalablabes ngem iti kinapudno.” Innayonna pay: “Kasanoman kabileg dagiti pagiwarnak, iti pangkaaduan, no maipapan iti panangpapatay kadagiti tattao, talaga a nabilbileg dagiti pagiwarnak ngem iti literal a panangpapatay.”
Agannadka Kadagiti Tarakenmo
Sigun iti Pranses a pagiwarnak a Le Monde, adda taraken ti 52 a porsiento kadagiti sangakabbalayan idiay Francia. Ngem ipakita ti nabiit pay a panagadal ti maysa a grupo dagiti beterinario idiay Institute of Comparative Animal Immunology, sadi Maisons-Alfort, Francia, a dagiti fungus ken parasito nga adda kadagiti 8.4 a milion a pusa idiay Francia ken 7.9 a milion nga aso ti makagapu iti nadumaduma a sakit dagiti makintaraken. Nairaman kadagitoy ti kurikong, ariet, gaddil, leishmaniasis, ken toxoplasmosis. Ti naud-udi ket mabalin a pakaigapuan dagiti pannakaalis wenno kinaabnormal dagiti sikog. Dakamaten met ti report ti adu a panag-allergic gapu iti taraken dagiti sangakabbalayan ken dagiti impeksion gapu iti panagkagat ti aso—agarup 100,000 iti kada tawen idiay Francia.
Sistema ti Ekolohia iti Ngiwat
“Natakuatan dagiti sientista idiay Stanford University ti 37 a baro ken karkarna nga organismo iti maysa kadagiti naidumduma a sistema ti ekolohia ditoy daga: ti ngiwat ti tao,” kuna ti The Toronto Star. Gapu iti daytoy, immadun iti nasurok a 500 dagiti naammuan a kita ti bakteria iti ngiwat, “nakaad-adu nga agsasabali a kita ti organismo a mangartap kadagiti masarakan iti adu a kabakiran iti tropiko a masansan a maibilang kas ti kaaduan iti biolohikal a kinabaknang.” Makadangran kadi dagiti bakteria? Kalpasan ti pannakatakuatna kadagiti baro nga organismo iti plaque iti ngiwat, kinuna ti microbiologist a ni Dr. David Relman: “Talaga a mangipanamnama ti kasta a kinaadu ti agsasabali a kita ti organismo ta mangipaay iti biolohikal a kinatalged ken proteksion.” Kuna pay ti Star a ti kaaduan a kita dagiti bakteria “ket maipagarup a makatulong, makasalaknib ken mangbiag.” Manmano laeng ti pakaigapuan dagiti parikut a kas iti panagrukab, panagsakit ti gugot, ken nabangsit a sang-aw.
Umad-adu ti Gubat
“Immadu ti bilang dagiti gubat” idi 1999, kuna ti Aleman a periodiko a Siegener Zeitung. Ti Agad-adal a Grupo Agpaay iti Panagsirarak Kadagiti Pakaigapuan ti Gubat, idiay University of Hamburg, nabilangna a 35 ti armado a rinnupak idi 1999, ad-adu iti 3 ngem iti napalabas a tawen. Kadagitoy, 14 ti napasamak idiay Africa, 12 idiay Asia, maysa idiay Europa, ken idiay Makintengnga a Daya ken Latin America ti dadduma. Awan pay ti makita a panagpatingga ti gubat iti masakbayan, kinuna ti agad-adal a grupo. Kinapudnona, “walo a gubat ti nagparang iti listaan ita a tawen iti damo a gundaway, ket karaman kadagitoy dagiti naranggas a rinnupak idiay Chechnya, Nepal, Kyrgyzstan, ken Nigeria.” Maysa a makagapu ket mabalin a mangrubrob iti napaut a panawen ti dadduma kadagiti makagapu iti rinnupak sakbay nga agbalin dagitoy kas armado a rinnupak wenno naan-anay a gubat.