Nabibineg ti Dati a Naut-ot
SAKBAY ti dekada 1840, saan a madanagan dagiti pasiente a mapan iti siled a pagoperaan. Mabutbutengda! Apay? Agsipud ta awan pay idi ti anesthesia wenno pangbibineg. Kuna ni Dennis Fradin iti librona a “We Have Conquered Pain”: “Naipadamag a sumrek idi dagiti siruhano iti siled a pagoperaan a siiiggem ti agsumbangir nga imada iti sangabote nga arak—maysa para iti pasiente ket maysa para iti doktor tapno maibturanna ti panagikkis ti pasientena.”
Panangbartek Wenno “Panangdroga” iti Pasiente!
Dandani amin a banag ket pinadasen dagiti doktor, dentista, ken pasiente tapno maep-ep ti ut-ot ti pannakaopera. Nagusar dagiti Tsino ken Indian a doktor iti marihuana ken hashish. Nasaknap met ti pannakausar ti apiang iti nadumaduma a paset ti lubong, agraman ti naingel nga inumen. Ti Griego a mangngagas idi un-unana a ni Dioscorides—ti kaunaan a tao a nagdinamag a nangusar iti sao nga “anesthesia”—ti nangibaga a makabibineg ti naglalaok a ramut ti mandragora ken arak. Idi agangay, pinadas payen dagiti doktor ti hipnotismo.
Kaskasdi a saan a naep-ep ti ut-ot. Inkagumaan ngarud dagiti siruhano ken dentista ti nagtrabaho a sipapartak; kinapudnona, namarkaan ti kinalaingda sigun iti kapartakda. Ngem ti kapartakan ket kaskasdi a nakaipaay iti nakaro a panagsagaba. Kas resultana, gagangay a kaykayat idi dagiti tattao nga ibturan laengen ti amin a kita ti an-annayenda, manipud tumor agingga iti ngiwat a rinukab dagiti ngipenna, imbes nga ibturanda ti ut-ot ti panagpaopera wenno panagpapag-ut iti ngipen.
“Sweet Vitriol” ken “Laughing Gas”
Idi 1275, bayat a nageksperimento ti Español a mangngagas a ni Raymond Lullus kadagiti kemikal, isut’ nangaramid iti nalaka a sumngaw, sumged a likido nga inawaganna a sweet vitriol. Idi maika-16 a siglo, ti Sueko a mangngagas nga am-ammo ti kaaduan kas Paracelsus ti nangipaangot iti sweet vitriol kadagiti manok ket nadlawna a saanda laeng a naturog no di ket dida pay narikna ti aniaman nga ut-ot. Kas iti immun-una kenkuana a ni Lullus, saan a tattao ti nageksperimentuanna. Idi 1730, ti naganna ita nga ether, a “nailangitan” ti kayuloganna iti Griego, ti impanagan ti Aleman a kemiko a ni Frobenius iti daytoy a likido. Ngem 112 pay a tawen ti limmabas sakbay a naan-anay a naapresiar ti birtud ti ether a mangbibineg.
Kabayatanna, idi 1772, natakuatan ti Ingles a sientista a ni Joseph Priestley ti gas a nitrous oxide. Idi damo, impagarup dagiti tattao a makapatay daytoy a gas, uray no bassit a dosis laeng. Nupay kasta, idi 1799, inkeddeng ti Britano a kemiko ken imbentor a ni Humphry Davy nga ammuen babaen ti panageksperimento iti mismo a bagina. Nasdaaw a nakatakuat a ti nitrous oxide ti namagkatawa kenkuana, isu a binirngasanna dayta iti laughing gas, wenno mangpakatawa a gas. Nagsurat ni Davy maipapan iti potensial a birtud ti nitrous oxide a mangbibineg, ngem awanen ti sabali pay a naginteres idi iti dayta.
Dagiti Pasken a Nakausaran ti Ether ken Laughing-Gas
Nagdinamag ti pannakaray-aw ni Davy bayat a nakalang-ab iti laughing gas—a temporario a nakaadiktuanna. Di nagbayag, limmatak ti pananglang-ab iti dayta kas pagraragsakan. Uray dagiti agbibiahe a manglinglingay, kas paset iti programada, nagawisda kadagiti boluntario manipud iti tallaong nga umuli iti entablado tapno lang-abenda met ti nitrous oxide. Ti gas ti nangpukaw iti panagteppel, ket di nagbayag, nagpapaggaak ti tallaong gapu iti di mapengdan a pannakaray-aw dagiti boluntario.
Dandani maigiddato a limmatak ti panagusar iti ether tapno pagraragsakan. Ngem maysa nga aldaw, nadlaw ti maysa nga agkabannuag nga Americano a mangngagas nga agnagan Crawford W. Long nga awan ut-ot a narikna ti gagayyemna idi nasugat ti bagida bayat nga agdiwerdiwerda gapu iti birtud ti ether. Dagus a napanunotna ti maitulong ti ether iti panagopera. Mayanatup ta ti maysa a nakipaset iti maysa kadagidiay a “padaya a nainaig iti ether” ket maysa nga estudiante nga agnagan James Venable nga addaan iti dua a babassit a tumor a kayatna nga ipaopera. Ngem gapu ta kabutengna ti ut-ot ti pannakaopera, kanayon idi nga itantan ni Venable ti operasion. Gapuna, insingasing ni Long nga operaenna bayat a malanglang-abna ti ether. Immanamong ni Venable, ket idi Marso 30, 1842, naopera nga awan nariknana nga ut-ot. Nupay kasta, idi laeng 1849 nga impakaammo ni Long ti natakuatanna.
Natakuatan Met Dagiti Dentista ti Anesthesia
Idi Disiembre 1844, timmabuno ti taga E.U. a dentista nga agnagan Horace Wells iti pabuya dagiti agbibiahe a manglinglingay. Impabuya ni Gardner Colton ti maaramidan ti nitrous oxide. Nagboluntario ni Wells a padasenna a lang-aben ti gas ngem tinaginayonna ti kinalimbong ti panunotna tapno makitana ti maysa pay a nakipaset a nangikugtar iti sakana iti natangken a bangko ngem awan nariknana nga ut-ot, uray no agdardaran ti sakana. Iti daydi a rabii, inkeddeng ni Wells a padasenna nga usaren ti nitrous oxide iti kinadentistana—ngem kalpasan a pinadasna nga umuna dayta iti bagina. Inyurnosna a ni Colton ti mangipalang-ab kenkuana iti gas ket ti padana a dentista a ni John Riggs ti mangpag-ut iti naut-ot a sangina. Nagballigi ti panangpag-ut.
Inkeddeng ni Wells nga ipakaammo ti natakuatanna iti publiko babaen ti panangidemostrana kadagiti kapatadanna. Nupay kasta, napalalo ti nerbiosna ken kurang ti impalang-abna a gas, isu a nagikkis ti pasiente idi napag-ut ti ngipenna. Ni Wells ket dagus nga inumsi ti tallaong. Ngem sinaludsodanda koma ti pasiente, tangay impudnona idi agangay ken ni Wells a nupay nagikkis, awan unay ti ut-ot a nariknana.
Idi Setiembre 30, 1846, awanan ut-ot a pinag-ut ti padana nga Americano a dentista a ni William Morton ti ngipen ti pasiente a nanglang-ab iti ether—ti isu met la a compound nga inusar ni Long idi 1842. Insagana ni Morton ti ether-na babaen ti tulong ti nalatak a kemiko a ni Charles Thomas Jackson. Saan a kas ken Long, inyurnos ni Morton nga ipabuyana iti publiko ti birtud ti ether a mangbibineg iti maysa a pasiente a maop-opera idi. Idiay Boston, Massachusetts idi Oktubre 16, 1846, binibineg ni Morton ti pasiente. Kalpasanna, ti siruhano nga agnagan Dr. Warren ti nangopera—inikkatna ti maysa a bukol iti uneg ti pangal ti pasiente. Naisalsalumina ti panagballigi ti operasion. Di nagbayag, nagbiit a nagwaras ti damag iti intero nga Estados Unidos ken Europa.
Dadduma Pay a Natakuatan
Gapu kadagitoy a makapagagar a natakuatan, nagtultuloy ti panageksperimento iti nadumaduma a gas. Sibaballigi a nausar idi 1847 ti chloroform a natakuatan idi 1831. Iti dadduma a lugar, dagus a nagbalin dayta kas matarigagayan a pangbibineg. Idi agangay, naitudoken ti chloroform kadagiti agpasngay, a nakairamanan ni Queen Victoria ti England, idi Abril 1853.
Nakalkaldaang ta medio natulawan ti pakasaritaan ti general anesthesia wenno pangbibineg a mangawan iti puot. Bimtak ti nabara a supiat no siasino—ni Long, Wells, Morton, wenno ni Jackson, ti nalatak a kemiko a timmulong ken ni Morton—ti kangrunaan a mapadayawan iti pannakatakuat ti pangbibineg (siempre saan a dagiti kemikal a compound a mismo). Awan ti nagaanamonganda, ngem sitatanang nga inawat ti adu dagiti naitulong ti amin nga uppat a lallaki.
Kabayatanna, napasayaat ti tay-ak ti local anesthesia, a masansan a matukoy kas regional anesthesia. Nausar dagiti pangbibineg a mamagtalinaed a sipupuot kadagiti pasiente bayat a nabibineg, di makarikna ti maysa a paset ti bagida. Kadagitoy nga aldaw, local anesthesia ti gagangay nga us-usaren dagiti dentista a siruhano no tamingenda dagiti ngipen ken gugot, ken usaren dagiti mangngagas dagitoy para kadagiti saan a delikado nga operasion ken panangagas kadagiti sugat. Gagangay a local anesthesia ti usaren dagiti anesthesiologist kadagiti agpasngay.
Iti panaglabas ti panawen, rimmang-ay ti anesthesiology kas espesialidad iti medisina. Makipaspaset dagiti anesthesiologist iti kaaldawantayo iti panangisagana iti pannakaopera dagiti pasiente. Mangitudokda iti pangbibineg babaen ti panagusarda kadagiti sopistikado nga alikamen ken komplikado a pangbibineg a naglalaok nga adu a kemikal a substansia, agraman ti oksihena. Kinapudnona, mabalin a saan pay ketdi nga ammo ti adu a pasiente a nangusar ti doktorda iti pangbibineg a gas agsipud ta masansan a maipaayda kalpasan laeng a nayineksion ti damo a pangbibineg. Tumultulong met ti anesthesiologist a mangep-ep iti ut-ot kalpasan ti operasion.
Isu a no agpaoperakanto, saanka unay a madanagan. Panunotem a nakaiddaka iti simple a lamisaan a pagoperaan agarup dua a siglon ti napalabas. Aglukat ti ridaw ken sumrek ti siruhano nga iggemna ti dua a bote ti arak. Saan kadi a medio nasaysayaat nga amang ti sopistikado nga alikamen ti anesthesiologist iti kaaldawantayo?
[Kahon iti panid 22]
ACUPUNCTURE—Pangbang-ar iti Ut-ot a Naggapu iti Daya
Ti acupuncture ket maysa a kadaanan a pangagas dagiti Tsino a mangbang-ar iti ut-ot. Mangitudok dagiti acupuncturist iti dagum kadagiti espesipiko a paset ti bagi a masansan nga adayo iti paset a maag-agasan. Apaman a naitudok, mabalin a maikonektar dagiti dagum iti nababa ti boltahena a koriente. Sigun iti Encyclopædia Britannica, ti acupuncture “ket kanayon a mausar idiay China kas pangbibineg kabayatan ti operasion. Nakitan dagiti sangaili a taga Laud ti komplikado (ken gagangay a naut-ot) a pannakaopera dagiti sipupuot a pasiente a Tsino a pakausaran laeng ti local anesthesia babaen ti acupuncture.”
Dagiti nalaing ken nasanay iti medisina a therapist ti mangagas la koma babaen ti acupuncture. Sigun iti Encyclopedia Americana, “rimsua dagiti nakaro nga aksidente idi natudok iti dagum a pag-acupuncture ti puso wenno bará, ken mabalin a makaptanka iti hepatitis, lokal nga impeksion, ken dagiti umasping a komplikasion no mausar dagiti di naesterilisado a dagum.” Siempre, kas iti operasion a mismo, adda met peggad ti pannakausar ti general anesthesia—aniaman a kita ti anesthesia ti mausar.
[Ladawan iti panid 23]
Nagbalinen ti anesthesiology nga espesialidad iti medisina
[Credit Line]
Impaay ti Departments of Anesthesia and Bloodless Medicine and Surgery, Bridgeport Hospital-CT
[Picture Credit Line iti panid 21]
Panid 2 ken 21: Nakopia manipud iti Medicine and the Artist (Ars Medica) babaen ti pammalubos ti Philadelphia Museum of Art/Carl Zigrosser/Dover Publications, Inc.