Dagiti Makaakar a Sakit—Makadidigra Ngem Malapdan
NUPAY agbalin a paulo ti damdamag dagiti makadidigra a ginggined ken layus, manmano nga agbalin a paulo ti warnakan ti di madmadlaw a panagraira dagiti makaakar a sakit. Nupay kasta, “namin-160 nga ad-adu dagiti natay gapu kadagiti makaakar a sakit (a kas iti AIDS, malaria, saksakit iti aangsan ken diarrhea) ngem iti bilang dagiti natay gapu kadagiti natural a didigra iti napalabas a tawen,” sigun iti impadamag ti Red Cross/Red Crescent idi Hunio 2000. “Ket kumarkaro ti kasasaad.”
Dua kano ti makagapu iti daytoy makapakigtot unay a bilang. Ti maysa isut’ agtultuloy a panagsaknap ti AIDS, a mangkeltay iti biag ti 300 a tattao iti kada oras. Ti AIDS “ket saanen a sakit, no di ket maysan a didigra,” kuna ni Peter Walker, ti direktor ti tulagan iti pannakataming ti didigra para iti International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies. “Ti kasta a panagsaknap ti sakit ti mangpapatay kadagiti trabahador ken mangpakapuy iti ekonomia.” Ti sabali pay a makagapu isut’ dumakdakes a sistema iti pannakaaywan ti salun-at ti publiko, isu a kellaat ti panagraira manen dagiti nabayagen a sakit a kas iti sarut, syphilis, ken malaria. Kas pagarigan, iti maysa a pagilian iti Asia, naipadamag nga 40,000 dagiti baro nga agsarut iti kada tawen. Iti maysa a pagilian iti Makindaya nga Europa, namin-40 a daras ti iyaadu dagiti nakaptan iti syphilis iti napalabas a dekada.
Nupay kasta, ti nakalkaldaang a kasupadina ket, nupay nagbalinen a didigra dagiti makaakar a sakit, kinaagpaysuanna, karaman dagita kadagiti kangrunaan a malapdan a didigra. Kinapudnona, sigun iti damag, kaaduan kadagiti 13 a milion a natay gapu iti makaakar a saksakit a rimsua idi 1999 “ket mabalin koma a nalapdan no nausar ti gatad nga US$ 5 para iti kada tao.” No situtulok koma dagiti gobierno iti lubong a naggasto iti $5 para iti kada tao tapno maaywanan ti salun-atda—agdagup iti $30 a bilion—agasem no mano koman ti naispal kadagiti nasapa a natay!
Nupay dakkel daytoy a gatad, bassit laeng dayta no idilig iti gasgastuen ti lubong iti dadduma pay a serbisio. Kas pagarigan, iti nabiit pay a tawen, immabut iti $864 a bilion—$144 iti kada tao—ti nagastos ti militar. Panunotem man no kasano nga ad-adu nga amang ti magastos iti panagsagana a makigubat ngem iti pananglapped iti panagsaknap dagiti sakit! Nalabit talaga a saan a kabaelan ti sangatauan a pasardengen ti panagsaknap dagiti makaakar a sakit—saan a gapu ta kurang ti pondo, no di ket gapu kadagiti naun-uneg pay a rason. Ngamin, saan pay ketdi a maikeddeng dagiti natauan a gobierno dagiti rumbeng nga ipangpangrunada.
[Picture Credit Lines iti panid 31]
X ray: New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center
Retrato ti lalaki nga aguy-uyek: WHO/Thierry Falise