Ti Panangpasiarko iti “Naungawen” a Tumatayab

Ti Panangpasiarko iti “Naungawen” a Tumatayab

KAAY-AYOK ti nadumaduma a kita ken kinapintas dagiti tumatayab. Idi agsagsaganaak nga agpasiar idiay Bermuda, nasarakak ti maysa a libro maipapan iti manmano a tumatayab a maawagan iti cahow. “Ti nagbassit a bilang dagiti sibibiag iti daytoy a kita,” kinuna ti giya a libro ket “masarakan laeng iti grupo dagiti isla iti Castle Harbour, ti kasulinekan a paset ti Bermuda. Ditoy a siiinget a sipsiputan ken salsalakniban ida ti agay-aywan.”

Ad-adda a naallukoyak! Gapu ta determinadoak a makakita iti daytoy karkarna a tumatayab, nakiumanak ken Dr. David Wingate, ti opisial a dati a mangsalsalaknib iti Bermuda. Retirado itan, ngem idi nakiumanak kenkuana, isu ti agay-aywan iti grupo dagiti isla iti Castle Harbour. Siaasi a pinalubosannak ni Dr. Wingate a kumuyog kenkuana iti lugar a pagum-umokan ti cahow.

Maysa a “Natural a Museo”

Adda ti Castle Harbour Nature Reserve iti asideg ti kangrunaan nga isla ti Bermuda, a masarakan iti Taaw Atlantico, nga agarup 900 a kilometro iti daya ti North Carolina, E.U.A. Ti Nonsuch Island ti kadakkelan kadagiti siam nga isla a mangbukel iti pagitalimengan. Agarup 6 nga ektaria ti kadakkel ti Nonsuch ken adda dayta iti makindaya a pungto ti Bermuda. Babaen ti panangtarawidwid ni Dr. Wingate, ti isla ket nagbalin a “natural a museo” tapno maisubli manen dagiti nabatbati a katutubo a mula ken kita dagiti animal iti Bermuda.

Naariwanas ken napintas ti aldaw idi nagrubuatkami iti Nonsuch a mapan iti asideg laeng a bassit nga isla babaen iti bassit a de motor a bangka ni Dr. Wingate. Maysa a kali a maawagan iti osprey ti mangsawsawar iti natalinaay a baybay, ken iyanninaw dagiti puraw a dutdot iti sirok ti payakna ti nalitnaw a bumerde nga asul a danum. Dagiti napipintas a tumatayab iti tropiko a maawagan longtail ti Bermuda, ti maragragsakan nga agtaytayab a mangipabuya iti panaginnaremda, a mangipaypayapay iti dadakkel a dutdot ti ipusda. Nupay kadawyan a makaparagsak kaniak daytoy a buya, ti cahow laeng ti mapanunotko iti dayta a kanito.

Agparang Manen ti “Naungaw” a Cahow

Inlawlawag ni Dr. Wingate: “Adda tumatayab iti baybay nga impadamag dagiti nagkauna nga umili nga agsubli laeng iti daga no rabii ken no agum-umokda. Dagitoy ket agpada a kababalin ti cahow. Iti daydi a tiempo, pinullo a ribu dagiti cahow, ngem bimmassitda. Idi agarup tawen 1560, dagiti Espaniol insangpetda dagiti baboy iti Bermuda. Makadangran daytoy kadagiti cahow ta kanen dagiti baboy ti itlog dagiti cahow ken nalabit uray dagiti sibong ken dagiti pay dadakkelen a cahow. Dagiti cahow ket sidaen met dagiti nagnaed sadiay. Idi aksidente a naisangpet dagiti utot iti Bermuda idi 1614, ad-adu pay a cahow ti natay. Aglangoy dagiti utot a mapan iti bassit nga isla a pagum-umokan dagiti cahow ket kanenda dagiti itlog ken sibongda. Isu nga idi 1630, bimmassit dagiti cahow manipud iti bilang a rinibu agingga a maipagarup a naan-anayen a naungaw.”

Nagimtuodak uray nakaung-ungor ti motor: “Kasano a nasarakan manen dagiti cahow?”

Kinuna ni Dr. Wingate: “Idi 1906, ti naturalista a ni Louis Mowbray ket nakakita iti nabiag ngem karkarna ti langana a tumatayab iti baybay iti maysa nga isla ti Castle Harbour. Idi agangay, nailasin dayta a maysa a cahow. Kalpasanna, idi 1935, adda sibong a cahow a nakadungpar iti parola ket natay. Sa idi 1945, adda nataenganen a cahow a nayanud iti aplaya ti Cooper’s Island, Bermuda. Umdasen dagitoy tapno maiwayat ti ekspedision nga agbirok iti ad-adu pay a tumatayab iti daytoy ‘naungawen’ a kita. Ti ekspedision ket indauluan da Dr. Robert Cushman Murphy iti American Museum of Natural History, ken ni Louis S. Mowbray, a mangay-aywan iti Bermuda Government Aquarium—anak ni Louis Mowbray a nakasarak iti cahow in 1906.”

Makaisem ni Dr. Wingate bayat ti pananglagipna: “Anian a nagdakkel a pribilehiok ta kiniddawda a makikaduaak iti dayta nga ekspedision, nangruna ta maysaak pay la idi nga estudiante nga agtawen iti 15 nga interesado kadagiti tumatayab! Dayta a Domingo, Enero 28, 1951, ti aldaw a nangapektar unay iti natda pay a panagbiagko. Diakto malipatan ti ragsak da Dr. Murphy idi nagballigida ken ni Mowbray a nangtiliw iti sibibiag a cahow a nasarakanda iti nauneg a rengngat! Dagus nga indeklara ti gobierno a ti bassit nga isla iti Castle Harbour ket agbalin a lugar a pakasalakniban dagiti cahow. Nainayon ti isla ti Nonsuch iti dayta idi 1961, ket iti simmaganad a tawen, immakarkami nga agassawa sadiay tapno makapagserbiak kas manangaywan.”

“Mano a cahow ti nasarakanyo iti umuna nga ekspedision?” inimtuodko idi umas-asidegkamin iti lugar a pakasalsalakniban ti nadumaduma a parsua.

“Walo laeng a paris nga agum-umok ti nasarakan iti umuna a tawen,” kunana. “Nakarigrigat ti mangbirok kadagiti umok ta immabut iti sangapulo a tawen ti panagbirok iti amin a cahow, nga idi ket 18 laeng nga agum-umok a paris. Kalpasan ti 35 pay a tawen a panangsalaknib, immadudan agingga iti 52 a paris.”

Tulong ti Tattao

“Agumok dagiti cahow kadagiti kurbado nga abut a dua inggat’ tallo ket kagudua a metro ti kaatiddogda, tapno di mastrek ti lawag ti umok,” kuna ni Dr. Wingate. “Tapno ad-adu ti pagumokanda, rinugianmi ti agaramid kadagiti artipisial nga abut. Kanal dagitoy a nakali sa naatepan iti semento. Ti umok nga adda iti pungto ti abut ket addaan iti kalub a mabalin a maikkat. Iti kasta, makitami dagiti umok no adda itlog wenno kappessa wenno ibbong. No nabaybay-an ti ibbong, mabalinmi nga ikkaten dayta tapno maeksamen ket maadalmi no ania ti napasamak. Idi ngalay ti dekada 1960, dagiti tedda ti DDT ti nangpaingpis kadagiti ukis ti itlog isu a nalakada a mabuong. Ita maseknankami a mabalin a kasta met ti epekto dagiti kemikal a PCB [polychlorinated biphenyl]. Nupay impariten ti Amianan nga America ken Europa dagiti PCB, adu a napanglaw a pagilian ti saan pay a nangiparit.”

Adda pay kanayonan a karit. Kuna ni Dr. Wingate: “Adda madama a panaginnagaw ti umok kadagiti cahow ken dagiti nauy-uyong a tumatayab iti tropiko. Mabalin a pilien ti maysa a cahow ti umok iti likud ti narabaw nga abut, sa agnaed ti maysa a tumatayab iti tropiko iti mismo a pagserkan! Ti nauyong a tumatayab iti tropiko dadaelenna ti itlog ti cahow wenno patayenna ti sibong. Agpada dagitoy a kita nga agsubli iti isu met la nga umok, isu nga agtultuloy ti parikut iti kada tawen. Tapno maispal ti cahow, nangikabilkami iti simple a kayo a bangen kadagiti pagserkan iti abut ti cahow. Dagiti bangen ket addaan iti kasla sukog itlog nga abut nga apag-isu laeng ti kadakkelna tapno makastrek ti cahow ngem di makastrek ti dakdakkel la bassit a tumatayab. Iti kasta, nakapatpateg ti tallo a milimetro a pagdumaan ta kaipapananna ti biag ken ipapatay.”

Iti Pagtaraknan

Dimtengkami met laengen iti bassit nga isla. Nupay naallon, siaannad a dimsaagkami iti bilog sakami nagturong iti natadem a kabatbatuan. Tapno makagtengkami kadagiti umok, masapul nga umulikami iti rangkis ken natadem a batbato. Maysa nga umok ti mabalin a madanon laeng babaen iti agdan. Mabalin a kadawyanen daytoy ken Dr. Wingate, ngem para kaniak naisangsangayan ken makaparagsak!

Sinukimat ni Dr. Wingate ti aglawlaw ti kada umok, ket tiningitingna dagiti ebidensia. Sarsarungkaran pay la aya dagiti paris ti umokda? Adda aya tugotda a simrek ken rimmuar kadagiti abut? Adda kadi ibbong? Nakasarakkami iti maysa nga ibbong, ngem agsipud ta di pay binaybay-an dagiti nagannak dayta, imbati ni Dr. Wingate ti itlog. Masansan nga ukopan pay dagiti cahow ti ibbong, ta dida kayat a baybay-an. Saan met a ninamnama ni Dr. Wingate ti makasarak iti maysa a sibong, ta dina impagarup nga adda nagitlog sadiay! Nasulnitan ti pannakaupayna iti ibbong idi nakasarak iti sibong.

Nakapatpateg ti kasta a panangikagumaan ta idi inikkat ni Dr. Wingate ti kalub ti abut, nakitak ti bassit a kasla bola a nalamuyot a dutdot—maysa a sibong ti cahow. Agkutikuti ti sibong ta masisirap. Iti dadduma pay nga abut, simmiripak ket nakitak ti maysa a nataengan nga aguk-ukop.

Inalaw ni Dr. Wingate ti adu a sibong nga agpegpeggad. Maysa a tumatayab iti tropiko ti nangraut iti maysa a sibong ket naputed ti sippit ti sibong. Nupay naupay, impigket ni Wingate ti naputed a sippit. Anian a siddaaw ken ragsakna idi nagbiag ti sibong! Iti naminsan pay, innalana ti agkakapuy a sibong a nasapa a binaybay-an dagiti nagannakna. Inaywananna iti maysa a kahon ket pinakanna iti pasayan ken pusit, lana ti bakalaw, ken bitamina. Idi agangay, nakatayaben a napan iti baybay. In-inut a makitan dagiti resulta ti panangikagumaanna a mangpaadu iti cahow. Kinapudnona, naawagan ti cahow a simbolo ti namnama kadagiti mangsalsalaknib kadagiti kinabaknang ti nakaparsuaan iti intero a lubong. Ti kalat ni Dr. Wingate ket adda koma 1,000 a paris a cahow a mataraken inton agangay idiay Nonsuch. Panawen laeng ti makaibaga no matungpalto ti arapaapna.

Pinagpanunotnak ti panangpasiarko iti “naungawen” a cahow. Sigurado a no madlaw ti Namarsua ti gagangay a billit-tuleng a matnag iti daga, dina kadi madlaw no agpeggad ti intero a kita ti parsua? (Mateo 10:29) Makaliwliwa a maammuan a dumtengto ti tiempo a dinton pagpeggaden ti tao ti panagbiag ti aniaman a kita ti parsua ditoy daga!—Isaias 11:6-9.—Naipatulod.

[Dagiti Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

BERMUDA

Nonsuch Island

[Ladawan iti panid 18]

Maysa a cahow iti uneg ti abut

[Credit Line]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

[Ladawan iti panid 18]

Ti pagserkan iti abut ti cahow

[Ladawan iti panid 18]

Itudtudo ni Dr. Wingate ti bangen iti pagserkan ti abut ti cahow

[Picture Credit Lines iti panid 16]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Jeremy Madeiros, Conservation Officer, Bermuda