De Motor a Panagpatayab

SINIGSIGLO nga inar-arapaap dagiti tattao ti tumayab. Ngem ti tao ket awanan kadagiti masel a makabael a mangipatangatang kenkuana. Idi 1781, naimbento ni James Watt ti makina a paandaren ti sengngaw (steam) ken mangpatayyek iti motor. Idi 1876, pinasayaat dayta ni Nikolaus Otto babaen iti naimbentona a makina a paandaren ti gasolina wenno krudo. Ita, ti tao ket addaanen iti makina a mamagtayab iti lugan. Ngem siasino ti makaaramid iti kasta a lugan?

Sipud idi nasursuro ti agkabsat a Wilbur ken Orville Wright ti agpatayab iti ullaw, kayatda metten nga isuda a mismo ket makatayab. Idi agangay, nasursuroda ti paglaingan a nainaig iti inhenieria babaen iti panagaramidda kadagiti bisikleta. Naamirisda a ti kangrunaan a karit iti panagtayab ket ti panangdisenio iti lugan a makontrol. Ti eroplano a di makontrol iti tangatang ket awan serserbina a kas iti bisikleta a saan a maiturong. Pinalpaliiw ni Wilbur dagiti agtaytayab a kalapati ket nadlawna nga aglikkoda kas iti panagkurba ti agbisbisikleta. Napaliiwna nga uray no agkurba dagiti billit, balanse latta ti panagtayabda babaen iti panangtiritirda kadagiti murdong ti payakda. Napanunotna ngarud ti agaramid iti agtiritir a payak.

Idi 1900, nagaramid ti agkabsat a Wilbur ken Orville iti eroplano nga addaan kadagiti agtiritir a payak. Idi damo, pinatayabda dayta a kas iti ullaw sa idi agangay, kas glider a patayaben ti piloto. Natakuatanda nga agkasapulan dayta iti tallo a kangrunaan a kontrol para iti panagpangato wenno panagpababa, panaglikko, ken panaglikig. Ngem nadismayada ta kurang ti puersa dagiti payak tapno makatayab. Gapuna, nagaramidda iti usok a pakaipugsuan ti napigsa nga angin ken pinadasda ti ginasut a sukog ti payak agingga a natumponganda ti kasayaatan a sukog, kadakkel, ken anggulo. Idi 1902, babaen iti kaar-aramidda nga eroplano, nagbalinda a batido iti panangbalanse iti dayta bayat a patpatayabenda. Mabalinda ngatan a kabitan dayta iti makina?

Umuna, masapul nga isuda a mismo ti agaramid iti kasapulanda a makina. Babaen iti nasursuroda iti usok a pakaipugsuan ti napigsa nga angin, narisutda dagiti komplikado a parikut iti panangdisenio iti paligpalig. Kamaudiananna idi Disiembre 17, 1903, pinaandarda ti makina, nagtayyek dagiti paligpalig, ken timmayab ti luganda iti nakalamlamiis a tangatang. Kinuna ni Orville: “Pimmayson ti arapaapmi idi ubbingkami pay. Nasursuromin ti tumayab.” Ti agkabsat ket limmatak iti lubong. Ngem kasanoda a nabaelan ti agtayab? Wen, nakatulong kadakuada ti napaliiwda iti nakaparsuaan.

[Ladawan iti panid 4]

Ti “Flyer” da Wright, North Carolina, U.S.A., 1903 (nayakto manen a retrato)