Azeza

Ohwo ọ tẹ make ta ẹme nọ ọ dha omai eva dede, o rẹ sae wha emamọ iyẹrẹ ze nọ ma tẹ rọ edhere owowou kpahe kẹe. (Itẹ 15:1) Wọhọ oriruo, oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ ọyewọ ọvo o wo uzoge ọmọzae jọ nọ o je yeri uzuazọ agbava. Oniọvo-ọmọtẹ ọfa jọ nọ o wo ọdawẹ ọ tẹ ta kẹe nọ: “U yoma kẹhẹ inọ whọ sae yọrọ ọmọ na ha.” Oni na o te dhizu jẹ kpahe kẹe nọ: “Ginọ uzẹme inọ eware e be riẹ nya obọnana ha, rekọ mẹ gbẹ be dao utho ẹgba mẹ fihọ iẹe. Wariẹ nọ omẹ nọ Amagẹdọn ọ tẹ vrẹ no, oke yena ma te riẹ sọ mẹ sae yọrọ ọmọ na.” Uyo nọ ọ rehọ edhere owowou kpahe na u ru nọ udhedhẹ o rọ jọ udevie inievo ivẹ na, yọ o tuduhọ ọmọ na awọ re, keme ẹme na o fi ro ọmọ na ezọ. O vuhumu inọ oni riẹ ọ re te kpairoro vrẹe he. Onana u ru nọ ọ rọ siọ usu uyoma nọ ọ jẹ nya ba. U kri hi, ọ tẹ họ-ame, uwhremu na o te kpohọ iruo Ebẹtẹle. Ma tẹ rrọ kugbe inievo ukoko na, ahwo uviuwou mai, hayo erara, jọ ma hae daoma re eme mai e “jọ wowou ẹsikpobi, wọhọ ẹsenọ a fi uwhei họ ae.”​—Kọl. 4:6. w15 12/15 3:15, 17

Oware nọ o via na ọ rẹ thọrọ ilele na ẹro vievie he. Jihova o ru nọ a jẹ sae rọ jẹ evẹrẹ amọfa. Avro ọ jarai udu hu sọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi wholo ai. (Iruẹru 2:​6-12) Rekọ eware itienana e gbẹ be via kẹ Ileleikristi efa kpobi hi nọ a tẹ rọ ẹzi wholo ai. Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta ha inọ oware nọ o wọhọ erae o jọ ehru uzou ahwo buobu nọ a rọ ẹzi wholo uwhremu na evaọ Jerusalẹm ẹdẹ yena. Okenọ a họ-ame a rọ rehọ ẹzi wholo ai. (Iruẹru 2:38) U te no ere no, orọnikọ Ileleikristi kpobi a rọ ẹzi wholo ho evaọ oke ame-ọhọ rai. Nọ ahwo Sameria a họ-ame no, omoke jọ o ruemu taure Ọghẹnẹ ọ tẹ te rọ ẹzi wholo ai. (Iruẹru 8:​14-17) Rekọ orọ Kọniliọs avọ uviuwou riẹ o jọ oghẹrẹ sa, Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹzi wholo ai taure a tẹ te họ-ame.​—Iruẹru 10:​44-48. w16.01 3:​3, 5

Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo a re du roro nọ a woma vi amọfa ha. A riẹ nọ Jihova ọ rẹ rọ ẹzi riẹ kẹ enọ a rọ ẹzi wholo na vi idibo riẹ efa ha. Yọ a re du rri omarai nọ a rẹ sai wo otoriẹ Ebaibol na vi omọfa kpobi hi. A rẹ vuẹ omọfa nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi wholo iei no fikiere o mu ebrẹdi na họ ẹre je mu udi na họ ẹda vievie he. Ukpoye, a re wo omaurokpotọ jẹ riẹ nọ Jihova ọvo ọ rẹ sai ziezi ohwo kẹ uzuazọ obọ odhiwu. Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo a re rẹro nọ amọfa a ti rri rae ghare vi ibe Ileleikristi efa ha. (Ẹf. 1:​18, 19; Fil. 2:​2, 3) A riẹ re inọ okenọ Jihova ọ rọ ẹzi wholo ai, Jihova o ru amọfa riẹ onana ha. Fikiere, u re gbe ohwo nọ a rọ ẹzi wholo unu hu nọ amọfa a gbẹ kake rọwo ho inọ a rọ ẹzi wholo iei no. Ọ riẹ nọ Ebaibol ọ ta nọ ma du nwane rọwo ho, nọ ohwo jọ ọ tẹ ta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ obọdẹ owha-iruo jọ.​—Evia. 2:2. w16.01 4:​6, 7

Jihova ọ rọ edhere igbunu thọ Abraham avọ Sera, yọ orọnikọ ẹsiẹvo ọvo ho. (Emu. 12:​10-20; 20:​2-7, 10-12, 17, 18) Enana kpobi e bọ ẹrọwọ Abraham ga. Kọ ma sae jọ egbẹnyusu ekpekpe Ọghẹnẹ? Ee. Wọhọ Abraham, o gwọlọ nọ ma re wuhrẹ kpahe Jihova. Yọ mai omamai ma rẹ sai je wo eriariẹ Jihova jẹ ruẹ idhere sa-sa nọ o bi ro fiobọhọ kẹ omai. Eware nọ ma wo nẹnẹ nọ i re fiobọhọ kẹ omai jọ egbẹnyusu Ọghẹnẹ i bu vi enọ Abraham o wo. (Dan. 12:4) Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ evuẹ buobu kpahe “ọnọ ọ ma odhiwu gbe akpọ” na. Eware nọ ma jọ Ebaibol na se i re ru omai you Jihova je fiobọhọ kẹ omai wo adhẹẹ odidi kẹe. (Emu. 14:22) Uyoyou gbe adhẹẹ otiọna o rẹ wọ omai yoẹme kẹe. Ma te ru ere, ma te rọ ẹro ruẹ oghẹrẹ nọ ọ te rọ thọ jẹ ghale omai, yọ onana u ti ru ẹrọwọ mai ga. Ma tẹ rọ udu mai kpobi gọ Jihova, ma ti wo evevọwẹ, udhedhẹ, gbe oghọghọ. (Ol. 34:8; Itẹ 10:22) Epanọ ma wuhrẹ kpahe Jihova te jẹ rọ ẹro ruẹ obufihọ riẹ te, ere usu mai kugbei o te ga te. w16.02 1:​7, 8

Eme yena i dhesẹ nọ Meri ọ riẹ Ikereakere Hibru na ziezi. Ẹvẹ ma rọ ta ere? Eme riẹ e wọhọ eme nọ Hana oni Samuẹle ọ ta evaọ olẹ riẹ. (1 Sam. 2:​1-10) O wọhọ nọ Meri ọ wariẹ eme Ikereakere na oware wọhọ asia 20 evaọ ẹme riẹ. O rrọ vevẹ inọ o jẹ hae were iẹe re ọ ta kpahe eware nọ o wuhrẹ mi Jihova, Ogbẹnyusu riẹ nọ ọ mae rro na. Wọhọ Meri, ẹsejọ Jihova ọ rẹ kẹ omai iruo nọ ma re roro nọ e ga hrọ kẹ omai. Joma rọ aro kele oriruo riẹ, rọ omaurokpotọ jẹ iruo na rehọ, je fievahọ nọ Jihova o ti fiobọhọ kẹ omai. O rẹ sai je dhesẹ nọ ma be rọ aro kele Meri nọ ma tẹ be hae romatotọ gaviezọ kẹ Jihova je roro didi kpahe eware nọ ma wuhrẹ kpahe iẹe gbe ẹjiroro riẹ. Ẹsiẹe ma te sae rọ rehọ evawere vuẹ amọfa eware nọ ma wuhrẹ no.​—Ol. 77:​11, 12; Luk 8:18; Rom 10:15. w16.02 2:​17, 18

Izoge buobu e be họ-ame kukpe kukpe. (Ọtausi. 12:1) O gwọlọ nọ ekpako ukoko avọ esẹgbini nọ e rrọ ukoko na a rẹ ruẹ nọ izoge na ọvo a jiroro na kẹ omobọ rai inọ a be họ-ame, jẹ riẹ oware nọ u dhesẹ re ohwo ọ họ-ame. Omauromudhe gbe ame-ọhọ yọ emuhọ uzuazọ okpokpọ rọkẹ Oleleikristi. Uzuazọ okpokpọ nana o te wha eghale buobu se owhẹ, rekọ o te lẹliẹ Ẹdhọ wọsuọ owhẹ re. (Itẹ 10:22; 1 Pita 5:8) Fikioye u ro fo nọ esẹgbini Ileleikristi a re wuhrẹ emọ rai ziezi re a riẹ oware nọ u dhesẹ re a jọ olele Jesu. Nọ esẹgbini izoge itieye na a gbẹ rrọ ukoko na ha, o gwọlọ nọ ekpako ukoko a rọ edhere oyoyou fiobọhọ kẹ izoge nana wo otoriẹ oware nọ u dhesẹ re ohwo ọ rọ oma mudhe jẹ họ-ame. (Luk 14:​27-30) Wọhọ epanọ o gwọlọ oma oruẹrẹkpahe re ohwo ọ sae bọ uwou re na, ere o gwọlọ nọ izoge a rẹ ruẹrẹ oma kpahe re a tẹ te họ-ame, oyena o vẹ sai fiobọhọ kẹ ae gọ Jihova “te urere.”​—Mat. 24:13. w16.03 1:​1, 2

Jihova ọ kẹ ahwo Izrẹl oke anwae Uzi Mosis na re a riẹ epanọ a re yeri uzuazọ gbe oghẹrẹ nọ a rẹ gọe. Anwọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, orọnikọ ahwo orẹwho jọ ọvo a jọ idibo Ọghẹnẹ hẹ, rekọ ahwo erẹwho gbe uyẹ sa-sa, yọ a se rai Izrẹl Ọghẹnẹ. A ru lele “uzi Kristi na,” yọ idu rai a kere ehri-izi nọ a rehọ e riẹ no ze họ orọnikọ ẹwẹ-utho ho. Uzi nana o te kpọ Ileleikristi evaọ oria kpobi nọ a te rria yọ a ti wo erere noi ze. (Gal. 6:2) Ekpọvio nọ Jihova ọ rọ Jesu kẹ Izrẹl Ọghẹnẹ e wha erere ologbo se ai. Taure Jesu ọ tẹ te to ọvo ọkpokpọ na họ, ọ kẹ ijaje ivẹ jọ nọ i wuzou gaga. Ojọ o ta kpahe iruo usiuwoma ota na. Onọ u kiọkọ o tẹ ta kpahe uruemu nọ u fo nọ Ileleikristi a re wo gbe oghẹrẹ nọ a re yeri kugbe ohwohwo. Ileleikristi kpobi Jesu ọ kẹ ithubro nana, fikiere i kiekpahe omai nẹnẹ re, te ma wo ẹruore obọ odhiwu hayo ọrọ otọakpọ na. w16.03 4:​10, 11

O gwọlọ nọ ọkpako ọ rẹ kaki ru epanọ udu u re ro kie ohwo nọ ọ gwọlọ wuhrẹ vi, ọ vẹ jẹ daoma jọ ogbẹnyusu riẹ. Igogo eware nọ ọkpako o re ru e rẹ sai wo ohẹriẹ no orẹwho ruọ orẹwho. Dede na, ghelọ oria kpobi nọ whọ rrọ kẹhẹ, whẹ ọkpako nọ eware e da obọ fia whọ tẹ be hae ruẹrẹ oke jọ họ nọ who re ro wuhrẹ oniọvo, kiyọ whọ be ta kẹe nọ, “Whọ rrọ ghaghae kẹ omẹ.” Oniọvo kpobi nọ ọ gwọlọ riẹ oware, o ti wo otoriẹ je wo evawere kpahe ẹme yena nọ a rọ unu ta via ha na. Re ohwo ọ jọ emamọ owuhrẹ, orọnikọ o rẹ were iẹe re o wuhrẹ omọfa ọvo ho rekọ o re you ohwo nọ o bi wuhrẹ na. (Rri Jọn 5:20.) Ohwo nọ a bi wuhrẹ ọ rẹ kaki vuhu oware nana nọ u wuzou gaga na mu, yọ u re kpomahọ oghẹrẹ nọ ọ te jẹ oware nọ a bi wuhrẹ iẹe na rehọ te. Fikiere, whai ekpako na, nọ wha bi wuhrẹ amọfa na, wha jọ iwuhrẹ ọvo ho rekọ wha jọ egbẹnyusu re rọkẹ inievo nọ wha bi wuhrẹ na.​—Itẹ 17:17; Jọn 15:15. w15 4/15 1:​19, 20

Kọ ogbẹrọnọ eware efa e rrọ Ikereakere na nọ i fiobọhọ kẹ omai wo otoriẹ ikuigbe Azaraya ovie (Uzaya ovie) na ha, wọhọ epanọ o be hae jọ ẹsejọ evaọ ikuigbe ekpẹkpẹ jọ nọ e rrọ Ebaibol na? (2 Iv. 15:​7, 32; 2 Irv. 26:​3-5, 16-21) Kọ oyena o hai ti ru owhẹ wo avro kpahe ẹrẹreokie Ọghẹnẹ? Manikọ o hai ti mu owhẹ ẹro ghele nọ evuẹ nọ e rrọ Ebaibol na i te epanọ i re ro ru omai riẹ nọ Jihova o re ru oware nọ o gba ẹsikpobi, gbe inọ ọye ọ rẹ vuẹ omai oware nọ u woma gbe onọ u yoma? (Izie. 32:4) Nọ ma be daoma riẹ Jihova na, ma ti wo uyoyou kẹe jẹ riẹ oghẹrẹ nọ o re ru eware ziezi te epanọ ma gbẹ te rọ gwọlọ nọ kpahe ẹjiroro nọ o ro ru oware kpobi hi. Nọ Jihova ọ be rọ ẹkwoma Ebaibol na ta ẹme kẹ owhẹ na, jọ u mu owhẹ ẹro nọ epanọ whọ daoma wuhrẹ Ebaibol na je roro didi kpahe eware nọ who wuhrẹ te, ere whọ te riẹ Jihova te re evaọ oghẹrẹ nọ o re ru eware. (Ol. 77:​12, 13) Onana o vẹ te bọ usu ra kugbe Jihova ga je ru ei kpekpe vi epaọ anwẹdẹ kpobi. w15 4/15 3:​8, 10

Ikọ-odhiwu yọ “egba.” Emama ẹzi a rrọ, fikiere a wo areghẹ gbe ẹgba vi ahwo-akpọ. Uzẹme o rrọ inọ ikọ-odhiwu ikiẹrẹe a be rọ ẹgba rai ru ewoma. Wọhọ oriruo, evaọ okejọ nọ u kpemu ukọ-odhiwu ọvo o kpe egbaẹmo Asiria nọ i bu te idu udhe-uzii gbe isoi (185,000). Oware nọ omọvo ọ rẹ sai ru hu makọ ogbaẹmo soso dede. (2 Iv. 19:35) Evaọ oke ofa jọ, ukọ-odhiwu jọ ọ rehọ ogaga ulogbo riẹ si ikọ Jesu no uwou-odi. Omama ẹzi yena ọ rehọ ogaga oghẹrẹsa rovie ẹthẹ nọ a kare je si ikọ na no uwou-odi kẹsena ọ tẹ kare ẹthẹ na zihe, yọ iroiro na a jọ iruo rai evaọ etẹe. (Iruẹru 5:​18-23) Nọ ikọ-odhiwu nọ i kiẹrẹe a be rọ ogaga rai ru ewoma, yọ Setan ọ be rọ ogaga riẹ ru eyoma. Setan o wo ogaga ulogbo. Ebaibol na o se Setan “osu akpọ nana.”​—Jọn 12:31. w15 5/15 1:​5, 6

O tẹ make rọnọ ma rọo no hayo ma re te rọo ho, o gwọlọ nọ ma rẹ daoma whaha oghẹrẹ ọfariẹ-ogbe kpobi. Kọ ohọre nana o lọhọ? Vievie. Wọhọ oriruo, whọ tẹ rrọ uzoge whọ sai yo nọ ibe emọ-eklase ra a be ya-oma fikinọ a lele ahwo jọ wezẹ no, hayo rehọ ifonu vi evuẹ nọ e rẹ kpare isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye se amọfa no. Evaọ eria jọ, a re se uruemu nana odhesẹvia igberẹ-ibro emaha. Ebaibol ọ ta nọ: “Ohwo kpobi nọ o bi gbe-ọfariẹ ọ be raha uzi wọso oma obọriẹ.” (1 Kọr. 6:18) Eyao nọ i re no ọfariẹ-ogbe ze e wha uye gbe uwhu se ahwo buobu no. Yọ ibuobu izoge nọ e jọ ọkọkọ vẹre nọ i kie ruọ ọfariẹ-ogbe yọ a re te rọo ho a vioja oware nọ a ru na uwhremu na. Oware nọ u re no ọfariẹ-ogbe ze u wo ohẹriẹ gaga no oghẹrẹ nọ a re dhesẹ iẹe evaọ etẹlivisiọne hayo ekwakwa ẹkeriotọ efa, enọ a rẹ jọ gwọlọ ru omai roro nọ enwoma evo e riẹ hẹ nọ ma tẹ thọ izi Ọghẹnẹ. Eriwo otiọna o re ru ahwo kie kẹ “ogaga eviẹhọ uzioraha.” w15 5/15 2:14

Uzẹme riẹ họ Jesu ọ rehọ aro kele ẹwo Jihova. Kọ eme o fiobọhọ kẹ Jesu ru onana? Ọ jẹ rọ ẹwo lele ahwo kpobi yeri fikinọ ọ jẹ hai roro kpahe epanọ ẹme gbe uruemu riẹ o rẹ sai kpomahọ amọfa. Wọhọ oriruo, aye jọ nọ ahwo kpobi a riẹ nọ yọ ọrahauzi ọ nya bru Jesu ze, be viẹ je bi su iruo-oviẹ riẹ fihọ awọ Jesu. Jesu o muẹrohọ nọ aye na o kurẹriẹ no, yọ ọ riẹ oghẹrẹ nọ o te kẹ aye na uye te nọ o te lei vrẹ ababọ ẹwo nọ o dhesẹ kẹe. Ukpoye, o jiri rie jẹ rọ izieraha riẹ vrẹe. Nọ Jesu o muẹrohọ nọ oware nana nọ o via na u kiehọ ohwo Farisi jọ oma ha, ọ rehọ ẹwo lele iei ta ẹme. (Luk 7:​36-48) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele ẹwo Ọghẹnẹ? Pọl ukọ na o kere nọ: “O gwọlọ nọ odibo Olori na ọ rẹ họre he, rekọ ọ rẹ jọ wolẹ kugbe ahwo kpobi.” (2 Tim. 2:24) Nọ ma tẹ be hai fi omamai họ uyero amọfa je roro kpahe epanọ ẹme mai ọ rẹ sai kpomahọ ai, u ti fiobọhọ kẹ omai ta ẹme hayo ru eware evaọ oghẹrẹ nọ u re dhesẹ nọ ma be rọ aro kele Jihova dhesẹ ẹwo.​—Itẹ 15:28. w15 5/15 4:​8, 9

Nọ okpẹtu o te te inievo mai, ma rẹ sae tuduhọ ae awọ, rọ eware nọ ma wo thae uke, je ru epanọ a sae rọ wariẹ kruga evaọ egagọ Jihova. (Itẹ 17:17) Wọhọ oriruo, ma sai fiobọhọ kẹ ae wariẹ mu akpọ họ nọ okpẹtu nọ a robọ so ho ọ tẹ romavia. Nọ aye-uku jọ o je yere ukoko na kẹ obufihọ nọ a kẹ riẹ okenọ ofou-ọwhibo ọ raha uwou riẹ, ọ ta nọ: “Eva e be were omẹ gaga inọ mẹ rrọ ukoko Jihova, orọnikọ fiki ogbo obufihọ nọ a dhẹ bru omẹ ze ọvo ho rekọ te oghẹrẹ nọ a ro fiobọhọ kẹ omẹ wariẹ kruga ziezi evaọ ukoko na.” Oniọvo-ọmọtẹ ọfa jọ nọ ọ re te rọo ho o je roro nọ akpọ o re kẹe no okenọ ofou-ọwhibo ọ raha uwou riẹ. Nọ ukoko na o dhogbo obufihọ bru ei ọ ta nọ: “A rẹ ruẹ obọ oware nọ a ru hu, mẹ be sae ruẹ unu ta epanọ o rrọ omẹ oma ha . . . Jihova whẹ kobiruo!” Eva e be were omai gaga nọ ma rọ rrọ usu inievo akpọ soso nọ i wo ọdawẹ je bi fiobọhọ kẹ amọfa. Rekọ oware nọ o be mae kẹ omai evawere họ, ọdawẹ nọ Jihova avọ Jesu Kristi a wo kẹ idibo Ọghẹnẹ. w15 6/15 1:17

Ebaibol na o bi fiobọhọ kẹ omai whaha ekpehre isiuru ẹkwoma ohrẹ nọ o be kẹ omai kpahe epanọ u fo nọ ọmọtẹ avọ ọmọzae a re lele ohwohwo yeri. Ohrẹ nana o kuvẹ kẹ isiuru obẹlẹ nọ imava a re mu dhesẹ kẹ ohwohwo ho. Ahwo jọ a re roro nọ enwoma evo e riẹ hẹ nọ ohwo ọ tẹ be rọ oma gbe ibiaro dhesẹ isiuru obẹlẹ kẹ amọfa ababọ oma rai nọ u te ohwohwo. Rekọ isiuru obẹlẹ nọ a re mu dhesẹ kẹ amọfa, hayo evawere nọ a re wo kpahe isiuru itieye e rẹ sae fi iroro iyoma họ ohwo udu, onọ o rẹ sai su kpohọ ọfariẹ-ogbe. O via ere no vẹre, yọ o rẹ sae wariẹ via. Josẹf ọ jowọ nọ u dhesẹ areghẹ evaọ ẹme nana. Okenọ aye olori riẹ Pọtifa ọ jẹ gwọlọ lẹliẹe, Josẹf ọ se. Rekọ aye na o no etẹe serihọ họ. Kẹdẹ kẹdẹ ọ jẹ hai zizie Josẹf inọ ọ jọ kugbei. (Emu. 39:​7, 8, 10) Rekọ Josẹf ọ gba riẹ mu inọ o re kie kẹ aye na vievie he. Onana u ru nọ ọ sae rọ whaha urusio ọfariẹ kpobi nọ o hae te dowọ muotọ evaọ udu riẹ. w15 6/15 3:​10, 11

Jihova ọ gwọlọ nọ ma roro kpahe ẹgwọlọ amọfa evaọ egagọ riẹ orọnikọ ẹgwọlọ mai ọvo ho, makọ te ẹgwọlọ ahwo nọ a ru omai thọ. Ẹsibuobu eware nọ ahwo nana a ru omai thọ i re tulo ho, yọ onana o rẹ kẹ omai uvẹ dhesẹ nọ ma gine you ibe ileleikristi mai yọ ma gwọlọ rọvrẹ ae wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ be rọvrẹ omai na. (Kọl. 3:13) U yoma kẹhẹ, fikinọ ma gba ha ma re fi ẹgo heva ẹsejọ kpahe omọfa. (Izerẹ 19:18) Ma tẹ be vuẹ amọfa ẹme na, a rẹ sae jọ abọ mai je ru nọ ohẹriẹ o rẹ rọ jọ ukoko na. Ma gbẹ daoma si ẹgo no eva ha, u re dhesẹ nọ ma wo edẹro kẹ ohrọ-oriọ Ọghẹnẹ gbe ẹtanigbo na ha. Ma gbẹ be rọvrẹ amọfa ha, ma te sai wo erere no erọvrẹ Ọsẹ obọ odhiwu mai na ze he, onọ idhe ẹtanigbo Ọmọ riẹ u ru lọhọ na. (Mat. 18:35) Jesu ọ ta kpahe onana nọ ọ nwani ku ẹme riẹ họ kpahe olẹ oriruo na no. (Mat. 6:​14, 15) Ofariẹ, re ma sai wo erere no erọvrẹ Ọghẹnẹ ze o gwọlọ nọ ma rẹ daoma whaha izieraha ilogbo.​—1 Jọn 3:​4, 6. w15 6/15 5:​9-11

Uvẹ-ọghọ o rrọ nọ Jihova ọ rọ kẹ omai uvẹ re ma wobọ evaọ iruo nọ e rẹ whẹ erru họ aparadase egagọ riẹ. Ma bi ru onana ẹkwoma usiuwoma Uvie na nọ ma be rọ ajọwha ta gbe obọ nọ ma bi fihọ kẹ ahwo zihe ruọ ilele Jesu. Oke kpobi nọ ma fiobọhọ kẹ ohwo rọ roma mudhe jẹ họ-ame, kiyọ iwhru aparadase egagọ Ọghẹnẹ na ma ru kẹre no na. (Aiz. 26:15; 54:2) Ma rẹ sai je ru aparadase egagọ Ọghẹnẹ mai na wo erru vi epanọ ọ jọ nọ ma tẹ be daoma ru iruemu-aghae Oleleikristi mai woma vi epaọ anwẹdẹ. Onana u re ru nọ aparadase nọ ma be reawere riẹ nẹnẹ na o jẹ mai si amọfa urru. Ẹsibuobu, oware nọ o rẹ mai si ahwo ziọ ukoko na je si ai kẹle Ọghẹnẹ gbe Kristi họ, uruemu ẹfuọ mai gbe udhedhẹ nọ o rrọ udevie mai orọnikọ eriariẹ Ebaibol nọ ma wo ọvo ho. O be kẹ Jihova avọ Jesu evawere gaga nọ a be ruẹ erru nọ ọ rrọ aparadase egagọ Ọghẹnẹ mai na, koyehọ udhedhẹ gbe okugbe nọ ma be reawere riẹ evaọ ukoko na nẹnẹ. Omawere nọ ma bi wo nẹnẹ evaọ iruo nọ ma be rọ zọhọ fihọ erru aparadase egagọ Ọghẹnẹ na yọ ẹmẹvo oghọghọ nọ ma ti wo evaọ obaro, okenọ ma ti ru iruo nọ i ti zihe otọakpọ na ruọ aparadase dẹe. w15 7/15 1:​18-20

Nẹnẹ, o gba ohwo kpobi họ nọ ọ rẹ salọ abọ nọ ọ gwọlọ jọ, sọ edhere nọ Ọghẹnẹ o bi ro ru eware ọ mai woma, hayo ọrọ Setan. Kọ who bi gine ru lele izi Jihova viukpọ orọ obọra, be rọ ere dhesẹ nọ whọ salọ nọ whọ rẹ jọ abọ riẹ? Kọ who bi rri Uvie Ọghẹnẹ inọ oye ọvo họ ifue rọkẹ ebẹbẹ ohwo-akpọ? Manikọ who fievahọ nọ ahwo-akpọ a te epanọ a sai ro su omobọ rai? Uyo ra kẹ enọ nana u re dhesẹ oware nọ whọ te ta nọ amọfa a tẹ nọ owhẹ kpahe ẹme avro kpobi nọ ọ romavia. Egba esuo-ohrowo, gbe otu nọ ọ rẹ họre kẹ inwene a daoma kri no re a ruẹsi ku ebẹbẹ nọ e be hẹriẹ ahwo họ. O sae ginẹ jọnọ emamọ eva e be wọ ai ru onana. Rekọ Ileleikristi a riẹ nọ Uvie Ọghẹnẹ ọvo o rẹ sai ku ebẹbẹ ahwo-akpọ họ jẹ wha uvi oziẹ ze. Ma rẹ nyasiọ onana ba obọ Jihova. O gbẹ rrọ ere he, nọ Oleleikristi kpobi ọ tẹ ta nọ ọ riẹ onaa jọ sa nọ ọ sai ro ku ebẹbẹ họ, kọ ukoko Ileleikristi na o gbẹ te hẹriẹ? w15 7/15 3:​7, 8

Kọ ma sae jọ eware nọ Jihova ọ ma ruẹ nọ o wo uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ kẹ omai? Ee, keme uyoyou họ oware nọ o tubẹ wọ Ọghẹnẹ ma eware. (Rom 1:20) Ọ ma otọakpọ na gbe eware nọ e riẹ evaọ oghẹrẹ nọ ma sae rọ rriae avọ ufuoma. Dede na, orọnikọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ma jọ uzuazọ ọvo ho. Ọ gwọlọ nọ ma reawere uzuazọ. Jihova ọ ma akpọ na evaọ oghẹrẹ nọ ma sae rọ jariẹ wo ekakọ sa-sa nọ ma re ro there oghoghẹrẹ emu. Ọ tẹ jẹ ma omai evaọ oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ reawere emu. (Ọtausi. 9:7) Jihova ọ ma omai evaọ oghẹrẹ nọ ma sai ro ru emamọ iruo nọ i re fiba evawere mai evaọ uzuazọ. (Ọtausi. 2:24) Ẹjiroro Jihova họ, re ahwo a vọ otọakpọ na, rẹrotei, je wuzou iyei, evra, gbe emama efa kpobi nọ e rrọ uzuazọ evaọ otọakpọ na. (Emu. 1:​26-28) Jihova o te je dhesẹ uyoyou ulogbo kẹ omai nọ o ro ru omai wo iruemu-aghae sa-sa nọ ma sae rọ rehọ aro kele iei.​—Ẹf. 5:1. w15 8/15 1:​4, 5

Eware nọ e rrọ akpọ na via enẹna i dhesẹ nọ eruẹaruẹ Ebaibol i bi rugba na, gbe inọ urere akpọ omuomu nana o kẹle gaga no. Fikiere, ajọ ma roro ho inọ oke lelehie o te ruemu taure eware i te ti yoma te epanọ “izei ikpe” gbe “arao ojihẹ” nọ a fodẹ evaọ obe Eviavia 17:16 na e tẹ te raha Babilọn Ologbo na, koyehọ egagọ erue akpọ soso. Joma kareghẹhọ nọ Ọghẹnẹ họ Ọnọ o ti “fi iroro na họ udu rai” re a jowọ yena, yọ onana o rẹ sae romavia kpregede evaọ oke kpobi. (Evia. 17:17) Ekuhọ akpọ omuomu nana o gbe thabọ họ. Fikiere u wo obọdẹ ẹjiroro nọ ma rẹ rọ gaviezọ kẹ unuovẹvẹ Jesu nọ o rrọ ikere okpẹdẹ inẹnẹ na. (Evia. 16:15) Ajọ o jọ ọtamuo mai inọ ma rẹ gọ Jihova avọ iroro inọ ekuhọ akpọ na o te re no, avọ imuẹro nọ Jihova o ti “ru iruo rọ [thọ] enọ e be hẹrẹ iẹe.”​—Aiz. 64:4. w15 8/15 2:17

Dede nọ ma re dhesẹ ẹwo kẹ ahwo kpobi, te enọ i bi koko izi Ọghẹnẹ hẹ, onana u dhesẹ nọ ma re mu usu okpekpe kugbe ai hi. Fikiere o te jọ oware othọthọ re Osẹri Jihova o lele ohwo nọ ọ roma mudhe kẹ Jihova ha je bi koko izi riẹ hẹ nyusu orọo. Ẹgbakiete mai nọ ma re kru u wuzou vi ọjẹrehọ ahwo nọ a bi koko izi Ọghẹnẹ hẹ nọ ma re wo. U fo nọ ahwo nọ a bi koko izi Ọghẹnẹ a rẹ jọ egbẹnyusu ekpekpe mai. Emọ Izrẹl a rọ ẹro ruẹ enwoma nọ i re no ekpehre usu ze. (Ọny. 23:​24, 25; Ol. 106:​35-39) Fikinọ a fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ hẹ, Jesu ọ ta kẹ ae uwhremu na nọ: “Rri! A siọ uwou rai ba kẹ owhai no.” (Mat. 23:38) Jihova ọ siọ emotọ Izrẹl, o te kpeze eghale riẹ se ukoko Ileleikristi okpokpọ nọ a tohọ na.​—Iruẹru 2:​1-4. w15 8/15 4:​7, 8

Jihova Ọghẹnẹ ọ ma ohwo-akpọ avọ ufuoma iroro-ejẹ, koyehọ uvẹ nọ ọ rẹ rọ salọ ovo jọ, nọ eware sa-sa e tẹ rrọ otọ. Ọghẹnẹ ọ kẹ ọzae avọ aye ọsosuọ gbe emọ nọ a ti yẹ obọdẹ oware jọ nọ o rẹ kpọ ae, oyehọ obruoziẹ-iroro. Ma tẹ rọ obruoziẹ-iroro mai ru iruo ziezi, o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ru ewoma jẹ whaha eyoma. Ọghẹnẹ ọ kẹ omai obruoziẹ-iroro nana fiki uyoyou nọ o wo kẹ omai gbe inọ ọ gwọlọ nọ ahwo-akpọ kpobi a re ru ewoma. Nẹnẹ, ahwo-akpọ a gbe wo obruoziẹ-iroro nọ o bi ru iruo. (Rom 2:​14, 15) Dede nọ ahwo buobu a gbe bi koko izi Ọghẹnẹ hẹ, ma ruẹ nọ ahwo jọ a gbe bi ru eware iwoma jẹ whaha eyoma. Obruoziẹ-iroro ahwo buobu u bi fiobọhọ kẹ ae whaha emuemu nọ o thesiwa. Dai roro epanọ akpọ na ọ hai ti yoma te o hae jọnọ uvumọ ohwo o wo obruoziẹ-iroro ho. Ma re yere Ọghẹnẹ gaga inọ ọ ma ohwo-akpọ avọ obruoziẹ-iroro. w15 9/15 2:​1, 2

Ẹme Jọn ukọ nana u fo ẹme nọ ma re roro didi kpahe. Nọ Jọn ọ ta nọ “rri epanọ uyoyou nọ Ọsẹ na o dhesẹ kẹ omai o rro te,” ọ jẹ tuduhọ Ileleikristi awọ re a roro kpahe oghẹrẹ uyoyou nọ Ọghẹnẹ o wo kẹ ae gbe epanọ uyoyou na u diwi te. Ma tẹ rọ ẹme Jọn na roro kpahe epanọ uyoyou Ọghẹnẹ o ginẹ rrọ, u ti ru uyoyou mai kẹ Ọghẹnẹ diwi vi epaọ anwẹdẹ je ru usu mai kugbei ga. Dede na, ahwo jọ a roro nọ Ọghẹnẹ ọ sai you omai hi. A rri Ọghẹnẹ fihọ ohwo nọ ọ gwọlọ nọ a rẹ dhozọ riẹ je yoẹme riẹ ọvo. Yọ ẹsejọhọ fiki iwuhrẹ erue jọ nọ a riẹ notọ ze, a re roro nọ Ọghẹnẹ o you omai hi, yọ ma sai you rie gbe he. Evaọ abọdekọ riẹ, u wo amọfa nọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ o you rai ghelọ oware kpobi nọ a ru kẹhẹ, te u woma hayo u yoma. Ewuhrẹ Ebaibol na o fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ no inọ uyoyou o karo evaọ usu iruemu-aghae Jihova, gbe inọ uyoyou o wọ riẹ siobọno Ọmọ ọvo riẹ re o whu fiki izieraha mai.​—Jọn 3:16; 1 Jọn 4:8. w15 9/15 4:​1, 2

Dede na, orọnikọ Pọl ukọ na ọ jẹ rọ ẹme riẹ na dhesẹ orivo kẹ ọwhọkuo ho, keme o fibae nọ: “Rekọ uwhremu na, o re ru ahwo nọ o wuhrẹ no mọ ubi udhedhẹ orọ ẹrẹreokie.” Ma te you Jihova, ma re muofu hayo tehe ezọ di kẹ ọwhọkuo nọ o no obọ riẹ ze he. Evaọ akpọ nana nọ ahwo a be jọ roro kpahe ẹgwọlọ obọrai ọvo na, ahwo a gwọlọ rọ ezọ yo kpahe uthubro ho, kabikọ re a jẹe rehọ. Makọ enọ o wọhọ nọ a jẹ uthubro rehọ dede, ẹsibuobu a be hai ru onana avọ ẹgo. Rekọ Ikereakere na e hrẹ Ileleikristi nọ, “wha gbẹ kuvẹ re uyero-akpọ nana o kpọ owhai hi.” Ukpoye, o gwọlọ nọ ma rẹ riẹ je ru lele “oreva Ọghẹnẹ nọ [o] rrọ gbagba.” (Rom 12:2) Jihova ọ be rọ ukoko riẹ kẹ omai uthubro ẹruoke kpahe abọ sa-sa uzuazọ mai wọhọ, epanọ u fo nọ ọmọtẹ avọ ọmọzae a re lele ohwohwo yeri, oghẹrẹ usu nọ ma rẹ nya, gbe eware ẹkeriotọ nọ ma rẹ salọ. Ma tẹ be hae rọ unevaze jẹ ekpọvio itiena rehọ je fi ai họ iruo, u re dhesẹ nọ ma wo edẹro je gine you Jihova no udu mai ze.​—Jọn 14:31; Rom 6:17. w15 9/15 5:​13, 15

Ma sae rọ ẹgba obọmai wo ẹrọwọ họ. Ẹrọwọ yọ abọjọ ubi ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ. (Gal. 5:22) Fikiere, u fo nọ ma re ru lele uthubro Jesu re ma hae lẹ nọ Ọghẹnẹ ọ gbẹ kẹ omai ẹzi riẹ, keme Jesu ọ kẹ omai imuẹro nọ Ọsẹ na ọ te rọ “ẹzi ọfuafo kẹ enọ e be yare iẹe.” (Luk 11:13) Nọ ma te wo ẹrọwọ no, o gwọlọ nọ ma rẹ bọe ga noke toke. Ẹrọwọ mai ọ wọhọ erae nọ a rọ ire kokohọ. Nọ a te koko erae na họ obọ, e rẹ ware gidi gidi. Rekọ a gbe ru oware ovo kpahe erae na ha, nọ oke o be nyaharo na e vẹ te to zihe ruọ iwowo-erae, yọ a tẹ nyasiọ ae ba vi ere, i ve zihe ruọ enwo gheghe nọ o dhẹ no. Evaọ abọdekọ riẹ, a tẹ be hai fi ire họ erae na noke toke, o rẹ sai ru nọ erae na i gbe ro fu hu. Epọvo na re, ma tẹ be hai wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ noke toke, ẹrọwọ mai ọ rẹ sae jọ gaga ẹsikpobi. Ma tẹ be hai wuhrẹ Ebaibol na kokodo, o rẹ sai ru omai wo uyoyou ulogbo kẹ Jihova nọ o wo eme nọ e rrọ eva riẹ, onana u ve ti fiobọhọ tua ẹrọwọ mai. w15 10/15 2:​6, 7

Ekiakiẹ nọ ekiotọ-eriariẹ a ru i dhesẹ nọ ohwo ọ rẹ mae kareghẹhọ oware nọ o bi se nọ o te bi sei do via. Ọghẹnẹ nọ Ọ ma ẹvori mai na ọ riẹ onana. Oyejabọ nọ ọ rọ vuẹ Joshua nọ o “se” obe Uzi Riẹ na. Ẹme Hibru nọ a rọ kaki kere etenẹ Ebaibol na u dhesẹ isase nọ a rẹ rọ unu kpotọ se. (Jos. 1:8) Whọ te ruẹ nọ Ebaibol na nọ whọ rẹ rọ unu kpotọ se hayo eme na nọ whọ rẹ dina se do via, u ti fiobọhọ nọ e te rọ dọmu owhẹ iroro. Onana o sae je fiobọhọ kẹ owhẹ fi iroro họ isase na ziezi. Obe-use o rrọ lọlọhọ, rekọ o gwọlọ nọ ohwo o re fi iroro riẹ họ oware nọ o bi se re ọ sai roro didi kpahe iẹe. Ẹvori mai ahwo-akpọ nọ a gba ha na ọ rẹ gwọlọ kpohọ eware nọ e mae lọhọ, enọ e gwọlọ omodawọ họ. Fikiere, oke nọ o mai woma nọ u fo nọ who re ro roro didi họ, okenọ who serihọ no nọ whọ rrọ oria nọ o foma. Ọso-ilezi na ọ ruẹ nọ okenọ o mai woma nọ o re ro roro didi họ, nọ ọ tẹ rrọ ehwa evaọ aso. (Ol. 63:6) Makọ Jesu nọ ọ jọ ohwo ọgbagba na ọ riẹ epanọ u wuzou te re ohwo ọ jọ oria nọ o foma roro didi jẹ lẹ.​—Luk 6:12. w15 10/15 4:​4, 6, 7

Evaọ okejọ, ahwo jọ nọ a gaviezọ kẹ Jesu evaọ Galili a je lele iei wọhọ ẹsenọ a gwọlọ gbẹ gaviezọ. (Jọn 6:​22-24) Rekọ Jesu nọ ọ rẹ sae riẹ oware nọ o rrọ ohwo udu na, o muẹrohọ nọ ahwo na a je lele iei fiki emu, orọnikọ fiki iwuhrẹ riẹ hẹ. Jesu ọ ruẹ ethobọ rai, ọ rọ ithihakọ kpọ ae họ jẹ vuẹ ae oware nọ u fo nọ a re ru. (Jọn 6:​25-27) Dede nọ whọ rẹ sae riẹ oware nọ o rrọ omọfa udu hu, whọ sai dhesẹ orimuo jẹ riẹ epanọ ọmọ ra o rri iruo usiuwoma ota na. Esẹgbini buobu a rẹ rọ omoke jọ serihọ nọ a tẹ rrọ usiuwoma ota, re emọ rai a somahọ jẹ re omoware. Dede na, whọ sai dhesẹ orimuo nọ whọ tẹ nọ omara nọ, ‘Kọ usiuwoma ota na o be hae were ọmọ mẹ manikọ oke eriosehọ na ọvo?’ Who te muẹrohọ nọ emọ ra a be reawere usiuwoma ota na tere he hayo wo erere noi ze tere he, lele ai fi itee jọ họ. Kẹ ai uvẹ nọ a re ro wobọ evaọ usiuwoma ota na, onana u ti ru ai riẹ nọ a gine wo iruo. w15 11/15 1:​10, 11

Ọghẹnẹ oyoyou mai na o re ru oware nọ o mai woma kẹ idibo ikiẹrẹe riẹ ẹsikpobi. Ebaibol na ọ vuẹ omai nọ: “O ti ririe irui-oviẹ kpobi no aro rai, uwhu o gbẹ te jọ ofa ha, yọ uweri hayo oviẹ hayo edada e gbẹ te jọ ofa ha.” A rẹ ruẹ unu gbiku eghale nọ ma ti wo evaọ obaro ho, mai enọ i bi dhesẹ ovuhumuo kẹ uyoyou Jihova je bi yoẹme kẹe nọ ọ rrọ Osu mai na! Ẹme Ọghẹnẹ ọ ta nọ: “Fiẹrohọ ohwo nọ okiete, jẹ nabi ri ọrọ uzẹme, urere ohwo ọyena udhedhẹ. Erahaizi a rẹ te raha ai kpobi, urere oru-umuomu kọ ẹnyawo kufiẹ.” (Ol. 37:​37, 38) “Ohwo nọ okiete” ọ rẹ riẹ Jihova gbe Ọmọ riẹ, ọ vẹ jẹ rọ eva riẹ kpobi ru oreva Ọghẹnẹ. (Jọn 17:3) Ohwo otiọye na o re se ẹme nọ ọ rrọ obe 1 Jọn 2:17 na gboja gaga, nọ o ta nọ: “Akpọ na ọ be vrẹ yọ ere isiuru riẹ re, rekọ ohwo nọ o bi ru oreva Ọghẹnẹ ọ rẹ jọ bẹdẹ bẹdẹ.” Nọ ekuhọ akpọ nana o bi si kẹle na, enẹna o mae gwọlọ nọ ma “hẹrẹ ỌNOWO [jẹ] nya edhere riẹ.”​—Ol. 37:34. w15 11/15 3:​11, 12

Idibo Ọghẹnẹ a rọ idhere sa-sa ruiruo no re a sae wha usi uwoma na te ahwo buobu oma. Idhere nana i fiobọhọ gaga maero evaọ okenọ ‘iruiruo na e rọ jọ kakao’ na. Evaọ emuhọ etoke ikpe 1900, ebe-usi ma jẹ rọ wha ovuẹ Uvie na te ahwo buobu oma evaọ eria nọ idibo Jihova a jọ tere he. Koka koka, Brọda Charles Taze Russell ọ jẹ hae rọ etẹligrafo vi ovuẹ Ebaibol se otu nọ o re koko eme nọ a re kere fihọ ebe-usi họ. Kẹsena utu ahwo nana a vẹ wariẹ rọ etẹligrafo vi ovuẹ na kpohọ obọ America, Canada, gbe Europe nọ a rẹ jọ fi ei họ ebe-usi. Evaọ ukpe 1913, ebe-usi nọ i bu te idu ivẹ (2,000) e jẹ wha ovuẹ Brọda Russell te ahwo nọ a bu te ima ikpegbisoi (15,000,000) oma evaọ eria sa-sa. Nọ Brọda Russell o whu no, inievo na a tẹ jẹ rehọ edhere ọfa nọ o fiobọhọ gaga whowho usi uwoma Uvie na. Evaọ Ane 16, 1922, Brọda Joseph F. Rutherford ọ tẹ kẹ ovuẹ jọ nọ o jọ usu evuẹ irediyo ọsosuọ riẹ, ahwo nọ a gaviezọ a bu te idu udhuvẹ gbikpe (50,000). Kẹsena evaọ Ava 24, 1924, ukoko na u te ru oria iredio obọrai nọ a se WBBR, a te mu ei họ eroruiruo. w15 11/15 5:​10, 11

Jihova o re je ru emama riẹ zihe ruọ oghẹrẹ kpobi nọ ọyomariẹ ọ gwọlọ. Wọhọ oriruo, re Ọghẹnẹ o ru otofa odẹ riẹ gba, o ru nọ Noa ọ rọ jọ oku-okọ, o ru nọ Bẹzalẹl ọ rọ jọ ọwena ologbo, o ru nọ Gidiọn ọ rọ jọ ọgbaẹmo nọ o wo obokparọ, o te je ru nọ Pọl ọ rọ jọ ukọ rọkẹ erẹwho na. O rrọ vevẹ inọ odẹ Ọghẹnẹ u wo otofa ulogbo rọkẹ idibo riẹ. Ogbẹgwae Efafa Ebaibol Akpọ Ọkpokpọ na a rri odẹ na vo vievie he, a si rie no Ebaibol na ha. Evẹrẹ nọ i bu vi udhozeza gbe ikpe (130) nọ e fa Ebaibol New World Translation of the Holy Scriptures na a fi odẹ Ọghẹnẹ họ oria nọ u fo nọ o rẹ jọ evaọ efafa rai, jẹ rọ enẹ kẹ odẹ Ọghẹnẹ orro. (Mal. 3:16) Wo ohẹriẹ, efefafa Ebaibol ọgbọna buobu a bi si odẹ Ọghẹnẹ no Ebaibol na jẹ be rehọ odẹ-ova wọhọ “Olori” hayo odẹ ẹdhọ rai jọ nwene iei. Onana yọ ugogo ẹjiroro jọ nọ Utu Ẹruorote Iruẹru Isẹri Jihova u ro sei gboja inọ a re ru Ebaibol nọ ọ rehọ adhẹẹ kẹ odẹ Ọghẹnẹ te ahwo buobu obọ. w15 12/15 2:​7-9

Avro ọ riẹ hẹ inọ Ọghẹnẹ o wo ogaga nọ ọ sai ro ru oma ohwo ga, hayo ru ohwo mọ. Ebaibol na o dhesẹ onana via. U wo okejọ nọ ọ rehọ ẹyao kẹ ahwo jọ uye, wọhọ oriruo, ọ rehọ ẹyao kẹ Fẹro jọ uye evaọ oke Abraham. Evaọ oke ofa jọ, ọ rehọ ẹyao kẹ Miriam oniọvo Mosis uye. (Emu. 12:17; Ik. 12:​9, 10; 2 Sam. 24:15) Ọghẹnẹ ọ vẹvẹ emọ Izrẹl unu nọ a gbe yoẹme kẹe he, ọ te rehọ “eyao kpobi gbe uye kpobi” ro te ai. (Izie. 28:​58-61) Evaọ abọdekọ riẹ, Jihova ọ sai si ẹyao notọ hayo whaha iẹe. (Ọny. 23:25; Izie. 7:15) Ọ rẹ sai je siwi ahwo nọ a be mọ. Okenọ okpẹyao o kie Job, nọ ọ jẹ tubẹ yare nọ uwhu u kpei, Ọghẹnẹ o siwi rie. (Job 2:7; 3:​11-13; 42:​10, 16) Ọghẹnẹ o gine wo ogaga nọ ọ sai ro siwi ohwo nọ ọ be mọ. Ere Ọmọ riẹ re. Ma jọ Ebaibol na se nọ Jesu o siwi ahwo nọ a jẹ mọ oti, enọ i je kie ewawa, emo gbe ituaro. (Mat. 4:​23, 24; Jọn 9:​1-7) O be kẹ omai uduotahawọ gaga nọ ma rọ riẹ nọ ahwo nọ o siwi evaọ oke yena yọ odhesẹvia eware itieye buobu nọ o ti ru evaọ akpọ ọkpokpọ na. w15 12/15 4:​3, 4