Ahrẹ

Ọmọtẹ Jẹfta ọ kpairoro vrẹ ọzae nọ ọ hai ti wo gbe emọ nọ ọ hai ti yẹ re ọ sae gọ Jihova. Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele ẹzi omarodheidhe riẹ na? Ileleikristi buobu evaọ oke mai na a be kpairoro vrẹ orọo hayo salọ nọ a rẹ siọ emọ ba eyẹ tao. Fikieme? Keme a gwọlọ tẹrovi egagọ Jihova ziezi. Ofariẹ, ezae-avọ-eyae Ileleikristi buobu nọ e kpako no a be kpairoro vrẹ oke nọ a hae te raha kugbe emọ rai hayo iruọmọ rai. Ukpoye, a be rọ oke gbe ẹgba rai gọ Jihova. Ejọ rai i bi ru iruo ebabọ hayo kpohọ Isukulu Rọkẹ Etausiuwoma Uvie Na, kẹsena a vẹ kwa kpohọ ẹkwotọ nọ a mae jọ gwọlọ iwhowho-uvie re a sai fiobọhọ kẹ ukoko nọ o rrọ etẹe. Efa e rẹ ma omaa epanọ a sae rọ jọ usiuwoma ota na wobọ vi epaọ anwẹdẹ. Omodawọ inievo nana re a sae rọ iruo Uvie na karo o te thọrọ Jihova ẹro vievie he. (Hib. 6:​10-12) Kọ owhẹ omara? Whọ te kpairoro vrẹ eware jọ re whọ sae jọ egagọ Jihova wobọ ziezi? w16.04 1:16, 17

Jesu ọ rehọ omariẹ dhesẹ othuru-igodẹ, ọ tẹ rehọ ilele riẹ dhesẹ uthuru igodẹ. Roro kpahe onana: Otẹrọnọ igodẹ ivẹ e rrọ ugbehru jọ, ivẹ efa e rrọ ukiekpotọ, yọ ọvo ọ rrọ oria ọfa jọ, kọ a sai se igodẹ isoi nana uthuru? Ijo, keme igodẹ nọ e rrọ uthuru e rẹ jọ kugbe, yọ i re lele othuru rai. Epọvo na re, u fo ho re ma hae siọ ewuhrẹ ba, jẹ rọ ere si oma no inievo mai. O gwọlọ nọ ma rẹ hai kuomagbe inievo mai, re ma ruẹse jọ “uthuru ọvo” nọ u bi lele “othuru-igodẹ ọvo.” Iwuhrẹ mai i re fiobọhọ kẹ omai jọ okugbe wọhọ uviuwou nọ uyoyou o rrọ. (Ol. 133:1) U wo inievo jọ evaọ ukoko na nọ esẹgbini hayo inievo rai a le no oma. Rekọ Jesu ọ ya eyaa kẹ ae nọ ọ te kẹ ae uviuwou nọ u ti you rai jẹ rẹrote ai. (Mak 10:​29, 30) Whọ tẹ be hai kpohọ ewuhrẹ ẹsikpobi, whọ te jọ wọhọ ọsẹ, oni, hayo oniọvo kẹ omọfa jọ evaọ ukoko na. Ma te roro kpahe onana, o te wọ omai dao ẹgba mai kpobi re ma hai kpohọ ewuhrẹ ẹsikpobi. w16.04 3:9, 10

Oma nọ ma be dawo evaọ egagọ Ọghẹnẹ, nọ u kugbe elẹ mai, iwuhrẹ enya, usiuwoma ota, gbe abọ ọfa iruẹru Uvie na, e rẹ jọ ofofe nọ ma gbe bi ru udhedhẹ kugbe amọfa ha. Ma rẹ sae jọ ogbẹnyusu Ọghẹnẹ hẹ ajokpanọ o be hai no omai eva ze re ma rọvrẹ amọfa nọ a ru omai thọ. (Luk 11:4; Ẹf. 4:32) O gwọlọ nọ Oleleikristi kpobi ọ rẹ romatotọ roro ziezi sọ ọ be hae ginẹ rọvrẹ jẹ daoma wo udhedhẹ kugbe amọfa. Kọ whọ be hae rọvrẹ ibe Ileleikristi ra neva ze? Kọ o be hae were owhẹ re wha kuomagbe evaọ egagọ Ọghẹnẹ? Jihova ọ gwọlọ nọ idibo riẹ a hae rọvrẹ ohwohwo. Otẹrọnọ obruoziẹ-iroro ra ọ be vuẹ owhẹ nọ o gwọlọ nọ whọ daoma viere evaọ ẹme nana, lẹ se Jihova kẹ obufihọ. Ọsẹ obọ odhiwu mai ọ te kuyo elẹ itieye na.​—1 Jọn 5:​14, 15. w16.05 1:6, 7

Ẹvẹ a te ta usiuwoma nọ Jesu ọ ruẹaro riẹ na krite? Jesu ọ ta nọ a ti ru iruo akpọ-soso nana evaọ etoke urere na kpobi, “kẹsena urere na o vẹ te ze.” Utu egagọ efa vẹ a be ruabọhọ iruo usiuwoma ota nana evaọ etoke urere nana kpobi? Ahwo jọ nọ ma rẹ nyaku evaọ usiuwoma ota a rẹ sae ta nọ: “Ma wo ẹzi ọfuafo na, rekọ whai wha bi ru iruo na.” Kọ ma gbe wo ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ hẹ, ma sai gine thihakọ evaọ iruo na? (Iruẹru 1:8; 1 Pita 4:14) Noke toke, itu egagọ efa jọ a daoma no re a ru iruo nana nọ Isẹri Jihova a bi ru ẹsikpobi na, rekọ a sai ru ai te oria ovo ho. Efa a re wobọ evaọ iruo nọ a se iruo imishọnare umutho oke, kẹsena a ve zihe kpohọ iruẹru uzuazọ ikẹdẹ kẹdẹ rai. Yọ efa e rẹ tubẹ ta usiuwoma no ẹthẹ ruọ ẹthẹ, rekọ eme a be ginẹ ta? Uyo onọ yena o kẹ imuẹro inọ orọnikọ iruo nọ Jesu ọ tohọ na a bi ru na ha. w16.05 2:13, 16

O gwọlọ omodawọ mi omai noke toke re ma sae “kpọ iroro [mai] vi” je dhesẹ “uruemu okpokpọ na.” Pọl ọ kareghẹhọ ibe Ileleikristi riẹ nọ: “A wuhrẹ owhai nọ wha ba uruemu anwae na no oma, onọ o rọwokugbe oghẹrẹ uzuazọ nọ wha je yeri vẹre, onọ o be rọ ẹkwoma isiuru eviẹhọ riẹ su owhai thọ. Wha hai ru ẹzi nọ ọ be kpọ iroro rai kpokpọ, jẹ whẹ uruemu okpokpọ na họ oma, onọ a ma lele oreva Ọghẹnẹ evaọ uvi ẹrẹreokie gbe uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ.” (Ẹf. 4:​22-24) Ẹme na “wha hai ru . . . kpokpọ,” u dhesẹ nọ re ohwo ọ whẹ uruemu okpokpọ na họ oma, yọ oware nọ a rẹ ruabọhọ ru. Onana o rrọ oware uduotahawọ keme, u dhesẹ nọ ghelọ epanọ ma gọ Jihova kri te no kẹhẹ, ma rẹ sae gbẹ daoma wo emamọ iruemu Oleleikristi, koyehọ uruemu okpokpọ na. O rrọ vevẹ, Ebaibol na ọ rẹ sai gbe nwene uzuazọ mai. w16.05 4:8, 9

Ma re rri okegbe nọ Jihova ọ be jọ ma omai na wọhọ aparadase egagọ Ọghẹnẹ nọ u bi dhe ewewoma. (Aiz. 64:8) Ghelọ akpọ omuomu nọ ọ wariẹ omai họ na, ma wo omofọwẹ gbe udhedhẹ. Enẹna ma riẹ Jihova no yọ o bi dhesẹ uyoyou ọsọmọ kẹ omai. (Jem. 4:8) Evaọ akpọ ọkpokpọ na, ma te reawere eghale aparadase egagọ Ọghẹnẹ mai na ziezi. Otọakpọ na kpobi u ve ti je zihe ruọ aparadase dẹẹ evaọ otọ esuo Uvie Ọghẹnẹ. Yọ evaọ etoke yena, Jihova ọ te gbẹ ma ahwo-akpọ hayo fiobọhọ kẹ ai ru inwene je wuhrẹ ai ziezi. (Aiz. 11:9) Ofariẹ, Ọghẹnẹ ọ te kẹ omai iroro gbe oma ogbagba, re ma sai wo otoriẹ ewuhrẹ riẹ ziezi je ru oreva riẹ gbagba. Fikiere, joma gbaemu nọ ma rẹ gbẹ romakpotọ kẹ Jihova, rọ ere dhesẹ kẹe nọ ma rri ẹma nọ ọ be ma omai na wọhọ odhesẹvia uyoyou nọ o wo kẹ omai. w16.06 1:8, 9

Eme obe Iziewariẹ yena e jọ usu eme urere nọ Mosis ọ ta kẹ orẹwho Izrẹl okenọ a kokohọ otọ-opraprara Moab evaọ ukpe 1473 B.C.E. Oke yena yọ orẹwho na o jẹ gwọlọ fa ethẹ Jọdan vrẹ nyae reuku Ẹkwotọ Eyaa na. (Izie. 6:1) Mosis nọ o su rai te ikpe 40 no na ọ gwọlọ nọ ahwo na a kru udu ga evaọ ebẹbẹ nọ a te rẹriẹ ovao dhe. O gwọlọ nọ a re fievahọ Jihova Ọghẹnẹ rai je fi ẹrọwọ họ iẹe. Eme urere nọ Mosis ọ ta kẹ ahwo na i ti gine duobọte ai gaga. Nọ Mosis ọ fodẹ Izi Ikpe na gbe izi efa nọ Jihova ọ kẹ orẹwho na no, ọ tẹ ta eme nọ i wo ẹgba gaga nọ e rrọ obe Iziewariẹ 6:​4, 5 na. Kọ ahwo Izrẹl nọ a kokohọ etẹe kugbe Mosis ẹdẹ yena a gbẹ riẹ vẹre inọ Jihova Ọghẹnẹ rai na “ọvuọvo”? Ẹhẹ, a riẹ. Ọghẹnẹ ọvuọvo ahwo Izrẹl a riẹ yọ ọye a jẹ gọ, Ọghẹnẹ esẹ-ode rai Abraham, Aiziki, gbe Jekọp. w16.06 3:2, 3

Okenọ Jesu ọ jọ otọakpọ ọ rọ ta ẹme yena. Rekọ Jihova ọ kẹ Jesu ogaga no evaọ obọ odhiwu enẹna, onọ o ti ro fi akpọ Setan ẹmo. (Evia. 19:​11-16) Fikiere ma sae ta nọ Jesu ọ riẹ oke nọ Amagẹdọn o ti ro fi no enẹna. Rekọ mai omamai ma riẹ oke na ha. Fikiere u wuzou gaga re ma jaja aro vi bẹsenọ uye ulogbo na o rẹ ze. Jihova ọ riẹ ugogo oke na. Ọyomariẹ o fi oke na họ nọ urere na o te rọ ze. Oke nọ o fihọ na o be kẹle no, yọ o “te raha oke he.” (Hab. 2:​1-3) Ẹvẹ u ro mu omai ẹro nọ o te ginẹ raha oke he? No anwae ze, eruẹaruẹ Jihova kpobi i re rugba evaọ ẹruoke nọ o fihọ. Ma rẹ sai wo imuẹro re inọ eyaa nọ Jihova ọ ya inọ o ti siwi omai evaọ etoke uye ulogbo na e te seba erugba ha. Dede na, ma tẹ gwọlọ zọ evaọ okenọ a te raha akpọ omuomu nana, o gba omai họ nọ ma rẹ ruabọhọ erou. w16.07 2:4-6

Ikọ Jesu a dhẹ siọ ẹe ba evaọ oke ẹbẹbẹ. Yọ taure oke yena u te ti te, Pita ọ ta nọ o tẹ make rọnọ ikọ nọ i kiọkọ a nyasiọ Jesu ba, ọyomariẹ ọ te jọ kugbei. (Mak 14:​27-31, 50) Ghele na, nọ a je mu Jesu vrẹ, ikọ riẹ kpobi a dhẹ siọ ẹe ba, te Pita re. Pita ọ tubẹ vro Jesu vrẹ ẹsiẹvo. (Mak 14:​53, 54, 66-72) Rekọ Pita o kurẹriẹ, yọ Jihova ọ gbẹ rehọ iẹe ru iruo buobu. O hae jọnọ whẹ yọ olele Jesu evaọ oke yena, kọ uruemu Pita na o hae te lẹliẹ owhẹ siọ Ọghẹnẹ ba ẹgọ? Kọ who ti vuhumu nọ Jihova ọ rẹ sae kẹ erahaizi omoke jọ re a sai kurẹriẹ jẹ kpọ eware vi evaọ edhere nọ o fo nẹnẹ? Evaọ abọdekọ riẹ, ahwo jọ nọ a thọ izi ilogbo no, a rẹ rọwo kurẹriẹ hẹ re Jihova ọ rọ vrẹ ae. O tẹ via ere, kọ u ti mu owhẹ ẹro nọ Jihova o ti gu ahwo otiọye ẹdhọ kẹle, ẹsejọhọ je si ai no ukoko riẹ? w16.06 4:8, 9

Obọdẹ oghale jọ nọ uwowou ulogbo Jihova u bi ru omai wo họ, omosasọ nọ ma re wo evaọ oke uweri. (Ol. 51:17) Pọl ukọ na o kere ẹme ikere okpẹdẹ na se Ileleikristi obọ Tẹsalonika nọ e jẹ rẹriẹ ovao dhe ukpokpoma. O rẹ kẹ omosasọ gaga nọ ma te muẹrohọ oghẹrẹ nọ Jihova ọ be rọ sẹro mai fiki uwowou ulogbo riẹ! Ma wo uvumọ ẹruore he nọ ma jọ irumuomu. (Ol. 49:​7, 8) Rekọ Jihova o ru omai wo obọdẹ ẹruore. Jesu ọ ya eyaa kẹ ilele riẹ nọ: “Onana họ oreva Ọsẹ mẹ, inọ ohwo kpobi nọ o vuhu Ọmọ na je fi ẹrọwọ họ iẹe o re wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ.” (Jọn 6:40) Ẹhẹ, ẹruore uzuazọ ebẹbẹ na yọ okẹ, obọdẹ odhesẹvia uwowou Ọghẹnẹ. Pọl ukọ na nọ ọ riẹ onana vuhumu ọ ta nọ: “Uwowou ulogbo Ọghẹnẹ u dhesẹ oma via no, be wha esiwo se oghẹrẹ ahwo kpobi.”​—Tait. 2:11. w16.07 3:14, 15

Nẹnẹ, a rẹ jọ udevie idibo Ọghẹnẹ kuvẹ kẹ ẹghẹ evaọ orọo ho. Kọ otẹrọnọ ọzae hayo aye uwou-orọo nọ ọ họ-ame no ọ dhẹ lele ọrivẹ-orọo omọfa vrẹ, kẹsena ọ jẹ fa orọo nọ ọ jọ vẹre jẹ rọo ohwo ọkpokpọ na? Ohwo otiọye o gbe kurẹriẹ hẹ, a re si ei no ukoko re ukoko na o sae jọ fuafo. (1 Kọr. 5:​11-13) Yọ ohwo otiọye na ọ rẹ “mọ ibi nọ i re dhesẹ ekurẹriẹ” taure a te ti zihẹ iei ziọ ukoko na. (Luk 3:8; 2 Kọr. 2:​5-10) Oware utiona o rẹ kake via evaọ ukoko na ha. O make rrọ ere na, a rẹ tehe ezọ di kẹ oghẹrẹ ẹghẹ otiọye vievie he. Dede na, o nwani wo ugogo oke nọ o rẹ ruemu taure a te ti zihe ohwo otiọye na ziọ ukoko ho. Re ohwo na ọ sai dhesẹ nọ o gine kurẹriẹ no, o sae rehọ oware wọhọ ukpe ovo hayo tubẹ vrẹ ere. O tẹ make rọnọ a zihe ohwo na ziọ ukoko, o ti gbe gu ẹkẹunu riẹ evaọ “aro akaba oziẹobro Ọghẹnẹ” sọ o gine kurẹriẹ nevaze.​—Rom 14:​10-12. w16.08 1:12, 13

Ẹme Griki nọ a fa “daoma re [a] te” na u dhesẹ epanọ ohwo o re nioma re ọ sae jobọ kru oware, ẹsejọhọ oware nọ obọ riẹ o rẹ sai te he nọ o gbe nioma ha. Ẹme Pọl yena u dhesẹ nọ o gwọlọ omodawọ re ohwo ọ sai wo ẹnyaharo evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Dae rehọ oriruo oniọvo-ọmọzae nọ o bi roro kpahe epanọ ọ te jọ nọ o te kri no evaọ ukoko na. O sae jọnọ ọ rrọ odibo oruiruo obọnana ha, rekọ o muẹrohọ nọ o gwọlọ nọ o re wo emamọ iruemu Oleleikristi. Fikiere, ọ tẹ daoma ziezi te epanọ o ro te odibo oruiruo. Nọ oke o be nyaharo na, o bi rẹro nọ o ti te ọkpako ukoko ẹdẹjọ. Oniọvo nana ọ daoma ru eware nọ i re fiobọhọ kẹe te kẹ owha-iruo ofa evaọ ukoko na. Epọvo na re, inievo emezae gbe emetẹ nọ e gwọlọ ru iruo ọkobaro, iruo Ebẹtẹle, hayo fialoma via kẹ ebabọ Egwa Uvie, a rẹ daoma gaga re a sae nyate itee nọ onana o gwọlọ. w16.08 3:3, 4

Dai roro epanọ o kẹ Nehemaya uye te okenọ o kpobọ Jerusalẹm. Orẹwho na soso o jọ enwenọ ababọ ọthọwẹ, yọ udu u whrehe ibe ahwo Ju riẹ kpobi no. Idudu nọ ewegrẹ ahwo Ju a whẹ họ ae oma u ru abọ lọhọ ae, nọ a rọ siọ ugbẹhẹ Jerusalẹm nọ a jẹ bọ na ba. Kọ Nehemaya ọ kuvẹ re uyero yena u ru ei fi abọ hotọ hayo lẹliẹ udu whrehe iẹi re? Vievie! Wọhọ Mosis, Asa, gbe idibo Jihova efa, o rrọ uruemu Nehemaya no vẹre re ọ hae rẹroso Jihova jẹ lẹ sei. (Ọny. 17:​8-13; 2 Irv. 14:​8-13) Yọ ere o ru evaọ onana. Evaọ uyero nana nọ ahwo Ju a jọ roro nọ a te sae vabọ họ na, Jihova ọ kuyo olẹ nọ Nehemaya ọ lẹ no eva ze. Ọghẹnẹ ọ rehọ “ẹgba gbe ogaga obọ” riẹ kpare abọ ahwo Ju nọ ọ rrọ rai no na. (Neh. 2:​17-20; 6:9) Kọ whọ rọwo nọ Jihova ọ be rọ “ẹgba gbe ogaga obọ” riẹ tuduhọ idibo riẹ awọ nẹnẹ? w16.09 1:9

Obe-usi jọ evaọ obọ Dutch o niyẹrẹ kpahe ẹgwae jọ nọ ilorida ichọche a kpohọ inọ: “Whọ rẹ jọ oma rai buobu ruẹ iwu nọ a rẹ wha oke gheghe, maero evaọ okenọ ẹroro ọ jariẹ.” Kẹsena obe-usi na u te fibae nọ, “O rrọ ere he evaọ okokohọ Isẹri Jihova.” Evaọ uzẹme, ẹsibuobu amọfa a re jiri Isẹri Jihova fikinọ a rẹ “gọ ẹgọ nọ o kiehọ, nọ ọ rrọ owowa je dhesẹ iroro egbagba . . . evaọ oghẹrẹ nọ u fo [enọ] e ta nọ a be gọ Ọghẹnẹ.” (1 Tim. 2:​9, 10) Eyae na Pọl ukọ na ọ jẹ ta kpahe evaọ oria ikere nana, rekọ onana u kiekpahe ezae nọ e rrọ Ileleikristi re. U wuzou kẹ omai idibo Jihova re ma sẹ osẹ nọ u kiehọ, yọ ere ọvona osẹ mai u wuzou kẹ Ọghẹnẹ nọ ma be gọ. (Emu. 3:21) Oware nọ Ikereakere na e ta kpahe ẹgọ gbe osẹ u ru omai riẹ nọ Ọghẹnẹ Erumeru na o wo obọdẹ itee kpahe osẹ nọ u fo nọ idibo riẹ a rẹ wha. Fikiere, nọ ma tẹ be salọ ẹgọ hayo osẹ nọ ma rẹ wha, o gwọlọ nọ ma re roro kpahe onọ o rẹ were Jihova, Ọghẹnẹ Erumeru na. w16.09 3:1, 2

Ahwo jọ a salọ omaa uwuhrẹ Ebaibol nọ a rẹ jọ kiẹ kpahe epanọ Ebaibol na ọ rọ rrọ gbagba evaọ ẹme eruẹaruẹ hayo ikuigbe ahwo, otokiẹ eware anwae, gbe otokiẹ eriariẹ. Eruẹaruẹ jọ nọ i siuru gaga họ, onọ o rrọ obe Emuhọ 3:15. Owọ ikere yena o fodẹ ugogo ovuẹ Ebaibol na, koyehọ re a riẹ nọ Ọghẹnẹ họ ọnọ o wo udu-esuo nọ o mai kpehru gbe epanọ ọ te rọ rehọ Uvie na ru odẹ riẹ fo. Oria ikere ovo yena, o rehọ eme ẹwoho dhesẹ epanọ Jihova o ti ro si uye-oruẹ kpobi notọ, onọ ahwo-akpọ a be ruẹ no umuo oke Adamu ze. Edhere jọ vẹ whọ sai ro wuhrẹ obe Emuhọ 3:15 na? Whọ sai kere oria ikere efa sa-sa nọ e ta eware efa kpahe epanọ oria ikere nana u ti ro rugba fihotọ. Kẹsena who ve kere etoke sa-sa nọ a ro kere oria ikere itieye na fihotọ othotha. Whọ vẹ te riẹ nọ, ahwo nọ a kere Ebaibol na a ginẹ rria etoke sa-sa rekọ omomọvo rai o kere oware nọ u fi elo họ eruẹaruẹ nana. Nọ whọ be ruẹ epanọ ikere sa-sa nana e rọ rọwokugbe na, o te kẹ owhẹ imuẹro inọ “ẹzi ọfuafo na ọ kpọ” eruẹaro gbe amọfa nọ a kere Ebaibol na. w16.09 4:8

Evaọ etoke jọ soso, Pita ukọ na ọ jẹ dina wo omagbẹre kpahe ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu, rekọ ọ daoma rọ ẹmẹrera si ekpehre uruemu nana no udu. (Iruẹru 10:28, 34, 35; Gal. 2:​11-14) Epọvo na re, ma te muẹrohọ nọ ma be dina wo uruemu omagbẹre kpahe amọfa, u fo nọ ma rẹ daoma si onana no udu riẹriẹriẹ. (1 Pita 1:22) Ma sae kareghẹhọ uyero ohwo-akpọ kpobi, inọ mai ọvuọvo o fo kẹ esiwo ho; mai kpobi ma reuku sebaẹgba, ghelọ oria nọ ma no ze kẹhẹ. (Rom 3:​9, 10, 21-24) Nọ o rrọ ere na, kọ fikieme ma je roro nọ ma woma vi omọfa jọ? U fo nọ ma re wo ọkpọ eriwo Pọl ukọ na, ọnọ ọ hrẹ ibe Ileleikristi riẹ nọ a rọ ẹzi wholo re inọ a gbẹ “rrọ erara gbe ahwo orẹwho ofa vievie he, rekọ . . . ahwo uviuwou Ọghẹnẹ.” (Ẹf. 2:19) Nọ ma tẹ be daoma whaha oma nọ ma rẹ gbẹre kẹ ahwo nọ a no obọfa ze, u ti fiobọhọ kẹ omai whẹ uruemu okpokpọ na họ oma.​—Kọl. 3:​10, 11. w16.10 1:9

Jihova ọ kẹ omai Ẹme riẹ, Ebaibol na re o ruẹsi fiobọhọ kẹ omai ru ẹrọwọ mai ga. Ma tẹ be hai se Ebaibol na kẹdẹ kẹdẹ nọ o tẹ lọhọ, ma ti wo evawere, yọ u ti woma kẹ omai. (Ol. 1:​1-3; Iruẹru 17:11) Wọhọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae, o gwọlọ nọ ma rẹ hai roro didi kpahe eyaa Ọghẹnẹ je koko izi ikiẹrẹe riẹ. Ofariẹ, Jihova ọ rọ emu iwuhrẹ riẹ nọ “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” ọ be kẹ omai noke toke nẹnẹ ghale omai no. (Mat. 24:45) Fikiere, nọ ma tẹ be hai rri eware nọ ukoko Jihova u bi wuhrẹ omai nẹnẹ ghaghae, ma te jọ wọhọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae nọ i wo “imuẹro” kpahe eyaa Ọghẹnẹ. (Hib. 11:1) Olẹ u fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ oke anwae wo ẹrọwọ ọgaga re. O jẹ hae bọ ẹrọwọ rai ga nọ a tẹ ruẹ epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ kuyo elẹ rai.​—Neh. 1:​4, 11; Ol. 34:​4, 15, 17; Dan. 9:​19-21. w16.10 3:7, 8

Jesu o dhesẹ nọ uyoyou nọ ma re wo kẹ Ọghẹnẹ họ okwakwa-aghae nọ o mae rro evaọ okenọ ọ kuyo onọ nọ a nọ riẹ inọ: “Ujaje vẹ o mae rro evaọ Uzi na?” (Mat. 22:​35-40) Fiki epanọ ẹrọwọ gbe uyoyou i wuzou te, idibo Ọghẹnẹ nọ i kere Ikereakere Griki Ileleikristi na a kere eme ivẹ nana lele ohwohwo ẹsibuobu evaọ uhie-ẹme hayo edhe-ẹme. Pọl ọ ta kẹ ibe Ileleikristi riẹ nọ, a “whẹ ẹgọ-ẹroo igbama ọrọ ẹrọwọ gbe uyoyou họ.” (1 Tẹs. 5:8) Jọn o kere nọ: “Onana họ ujaje [Ọghẹnẹ]: inọ ma fi ẹrọwọ họ odẹ Ọmọ riẹ Jesu Kristi je you ohwohwo, wọhọ epanọ o jie uzi kẹ omai.” (1 Jọn 3:23) Dede nọ ẹrọwọ o wuzou gaga, abọjọ riẹ ọ te gbẹ jariẹ hẹ evaọ okenọ Ileleikristi a tẹ ruẹ orugba eyaa nọ Ọghẹnẹ ọ ya kẹ ae no. Rekọ uyoyou nọ ma re gbe wo kẹ Ọghẹnẹ gbe erivẹ mai u ti serihọ vievie he. Oye o soriẹ nọ Pọl o ro kere nọ: “Rekọ eware esa nana e te gbẹ jariẹ: ẹrọwọ, ẹruore, uyoyou; rekọ onọ o mae rro evaọ usu rai họ uyoyou.”​—1 Kọr. 13:13. w16.10 4:​15-17

Inievo-emezae nọ utu ẹruorote na u vi a jẹ hai kpohọ ikoko sa-sa jẹ vuẹ ae “izi nọ ikọ na gbe ekpako na evaọ obọ Jerusalẹm a rọwo fihọ.” (Iruẹru 16:4) Nọ ikoko na a bi koko izi na, a tẹ jẹ hae “jọ gaga evaọ ẹrọwọ na je bi vihọ no ẹdẹ te ẹdẹ.” Eme u fo nọ ma re ru nọ ekpọvio i te no obọ ukoko Jihova ze te omai obọ nẹnẹ? Ebaibol na ọ vuẹ omai kpobi nọ ma hai yoẹme jẹ hae romakpotọ. (Izie. 30:16; Hib. 13:​7, 17) Ma rẹ jọ ukoko Jihova veghe uzou hayo dhesẹ ẹzi ọwọsuọ họ, keme uruemu utiona o rẹ sae raha uyoyou, udhedhẹ, gbe okugbe nọ ọ rrọ ukoko na. Oleleikristi ọvuọvo ọ gwọlọ jọ wọhọ Diọtrẹfis hi, ọnọ o wo adhẹẹ gbe omaurokpotọ họ. (3 Jọn 9, 10) Ma sae nọ omamai nọ: ‘Kọ mẹ be hai fiobọhọ kẹ ahwo nọ a wariẹ omẹ họ bọ usu rai kugbe Jihova ga? Kọ mẹ be hai ru lele ekpọvio nọ inievo nọ e be kobaro evaọ ukoko na a be hae kẹ ababọ oke-oraha?’ w16.11 2:10, 11

Uzuazọ o dina kiehọ kẹ ahwo Ju nọ a ru lele oreva Ọghẹnẹ evaọ obonọ a jọ kpohọ igbo na. Ahwo Babilọn a kẹ rai uvẹ nọ a re ro ru eware jọ kẹ omarai. Ahwo Ju na a tube wo uvẹ nọ a jẹ sai ro no oria ruọ oria evaọ orẹwho na. Ahwo a jẹ hai no eria sa-sa ziọ Babilọn kẹ eki-ọthuọ evaọ oke anwae, yọ ebe nọ a kiẹ via no i dhesẹ nọ ahwo Ju buobu a wuhrẹ kpahe eki-ọthuọ te epanọ a jẹ hae rọ dẹ jẹ zẹ evaọ okpẹwho na, yọ efa i zihe ruọ ewena nọ i wo onaa ziezi. Ahwo Ju jọ dede a tube fe. O rrọ vevẹ, igbo Babilọn u wo ohẹriẹ gaga no igbo Ijipti nọ ahwo Izrẹl a jọ ikpe buobu nọ i kpemu. (Ọny. 2:​23-25) Kọ ahwo Izrẹl na a te wariẹ wo uvẹ nọ a rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ evaọ edhere nọ ọ jẹrehọ ziezi? O jọ rọkẹ ae wọhọ ẹsenọ onana o te sae via ha. Ahwo Babilọn a re siobọno ahwo nọ a mu kpohọ igbo vievie he. Ghele na, Ọghẹnẹ ọ ya eyaa nọ o re ti si idibo riẹ no igbo, yọ ere o ginẹ via. Eyaa Ọghẹnẹ kpobi e rẹ seba erugba ha.​—Aiz. 55:11. w16.11 4:3, 5

Ileleikristi yena a gbẹ jọ uzuazọ evaọ otọakpọ oke yena, kọ ẹvẹ oria ikere yena u ro kie kpahe ae? Pọl avọ Ileleikristi efa nọ e jọ uzuazọ evaọ oke riẹ a wo erere no ẹtanigbo na ze. U ru nọ Jihova ọ rọ rehọ izieraha rai rọvrẹ rai, rọ ẹzi ọfuafo riẹ wholo ai, je se ai re a jọ emọ riẹ. Enẹ a ro wo ẹruore uzuazọ obọ odhiwu. A te kru ẹrọwọ rai rite urere, a te zọ je lele Kristi su evaọ obọ odhiwu. Rekọ dedenọ Ileleikristi yena a gbẹ jọ uzuazọ evaọ oke yena, yọ a gbẹ jẹ gọ Ọghẹnẹ evaọ otọakpọ na, Pọl ọ sae ta kpahe ae nọ a “no igbo uzioraha” hayo whu kẹ uzioraha no. Ọ rehọ oriruo Jesu dhesẹ onana, ọnọ o whu avọ ugboma ohwo-akpọ rekinọ Ọghẹnẹ ọ kpare kpobọ odhiwu avọ oma ẹzi nọ u re whu hu. Uwhu o gbẹ jọ olori kẹ Jesu hu. Epọvo na o jọ re rọkẹ Ileleikristi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi riẹ wholo, enọ Pọl ọ vuẹ nọ, “wha whu kẹ uzioraha no rekọ wha be rria uzuazọ re wha ru oreva Ọghẹnẹ ẹkwoma Kristi Jesu.” (Rom 6:​9, 11) Uzuazọ uyero rai o gbẹ jọ epanọ o jọ vẹre he. A gbe je ru lele isiuru ugboma sebaẹgba rai hi. A whu rọkẹ uzuazọ uyero anwae rai yena no. w16.12 1:9, 10

Onana u dhesẹ hẹ inọ u te no Ebaibol na no, uyoyou riẹ kẹ Ọghẹnẹ, gbe ẹruore nọ o wo kpahe obaro no, ohwo o re roro hayo ta ẹme kpahe oware ofa ha. Ajọ ma kareghẹhọ nọ Pọl gbe idibo Ọghẹnẹ efa nọ i ru eva were Ọghẹnẹ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, a yeri uzuazọ ikẹdẹ kẹdẹ nọ amọfa a je yeri. A jẹ reawere emu gbe udi. Ibuobu rai a rọo je wo uviuwou, yọ a ru iruo rọ rẹrote omarai. (Mak 6:3; 1 Tẹs. 2:9) Dede na, idibo Ọghẹnẹ yena a kuvẹ hẹ re eware nọ a je ru na e jọ enọ e mai wuzou kẹ ae evaọ uzuazọ. Nọ Ebaibol na ọ ta nọ Pọl o je ru iwou-owhre no, o te gbe dhesẹ nọ orọnikọ oyena ọ tẹrovi evaọ uzuazọ họ, ukpoye iruo usiuwoma ota na gbe ewuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ ọ roma kẹ. (Iruẹru 18:​2-4; 20:​20, 21, 34, 35) Yọ iruo yena ọ tuduhọ ibe Ileleikristi riẹ awọ evaọ Rom inọ a ru. Ẹhẹ, usu nọ Pọl o wo kugbe Jihova gbe iruẹru Uvie na e mae jariẹe oja. O gwọlọ nọ Ileleikristi nọ e jọ Rom a rẹ rọ aro kele Pọl, yọ ere o rrọ kẹ omai nẹnẹ re.​—Rom 15:​15, 16. w16.12 2:5, 15, 16

Ma rẹ sai wo imuẹro inọ oware kpobi nọ ma bi ru evaọ egagọ Jihova o be dae ẹro. Ọ riẹ nọ ẹsejọ ma rẹ sae jọ udu mai ruawa, je roro nọ ma bi ru te he evaọ egagọ riẹ. O re dhesẹ ọdawẹ kẹ omai nọ ẹbẹbẹ ugho, ẹyao, hayo iroro i te bi ru nọ ma gbẹ be sai ru te epanọ ma gwọlọ họ evaọ egagọ riẹ. Yọ ma riẹ nọ Jihova ọ be hae kareghẹhọ epanọ idibo riẹ a be daoma te re a sai kru ẹrọwọ rai. (Hib. 6:​10, 11) Ajọ o thọrọ omai ẹro gbe he inọ ma rẹ sai bo se “Ọnọ o re yo elẹ” na, avọ evaifihọ inọ o ti ru ojọ kpahe eware nọ ma be lẹ kpahe na. (Ol. 65:2) “Ọsẹ nọ o wo ohrọ-oriọ gbe Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ kẹ omosasọ” na ọ te kẹ omai obufihọ nọ ma gwọlọ, onọ ọ rẹ rehọ ibe Ileleikristi mai ru ẹsejọ. (2 Kọr. 1:3) U re duobọte Jihova nọ ma te dhesẹ ọdawẹ kẹ amọfa. (Mat. 6:​3, 4) Yọ ọ ya eyaa nọ ọ te hwosa iruo iwoma itieye na. w16.12 4:13, 14

Okenọ Jesu ọ ziọ otọakpọ, ọ rọ ufuoma iroro-ejẹ riẹ salọ inọ o re mugba kẹ edawọ ọwegrẹ Ologbo na, yọ ere o gine ru. (Mat. 4:10) Nọ Jesu ọ jẹ lẹ olẹ ogaga evaọ aso urere taure o te ti whu, ọ wariẹ ọtamuo riẹ inọ oreva Ọghẹnẹ ọvo o re ru. Ọ ta nọ: “Ọsẹ, o tẹ ruọ owhẹ, si egho nana no omẹ uzou. Ghele na, jọ oreva ra u rugba orọnọ omẹ hẹ.” (Luk 22:42) Ajọ ma rọ aro kele Jesu, re ma hae rọ ufuoma iroro-ejẹ mai jiri Jihova je ru oreva riẹ! Kọ oyena o sae ginẹ lọhọ? Ẹhẹ, ma rẹ sae rọ aro kele Jesu keme uwoho Ọghẹnẹ a rọ ma omai re. (Emu. 1:26) Rekọ ma wo ọnyaba. Ma wo udu nọ ma re ro ru oware kpobi hi, wọhọ epanọ Jihova o wo na. Ebaibol na o ru omai riẹ nọ ufuoma mai u wo ọnyaba, yọ o gba omai họ nọ ma rẹ nyaba umuo nọ Jihova o fihọ kẹ omai. Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta nọ eyae e rẹ romakpotọ kẹ ezae rai, emọ e vẹ romakpotọ kẹ esẹgbini rai.​—Ẹf. 5:22; 6:1. w17.01 2:4, 5

Evaọ oke mai na, abọ ukoko Jihova nọ ọ rrọ otọakpọ ọ be rro haro, yọ onana o be wha inwene buobu ze. Nọ inwene nana i bi kpomahọ omai omomọvo na, ajọ ma hai dhesẹ omaurokpotọ, rọ ẹgwọlọ Jihova karo viukpọ ọmai. Onana o rẹ wha okugbe ze. Pọl ukọ na o kere se Ileleikristi obọ Rom nọ: “Wọhọ epanọ ma wo ekwakwa sa-sa evaọ ugboma ovona, rekọ aikpobi a wo iruo evona ha na, ere ọvona, dede nọ ma rrọ buobu, mai yọ ugboma ọvo evaọ usu kugbe Kristi.” (Rom 12:​4, 5) Fikiere, ghelọ uyero nọ ma rrọ kpobi kẹhẹ, ajọ mai kpobi ma daoma epanọ iruo Uvie Ọghẹnẹ e rẹ rọ nyaharo. Whai inievo nọ e kpako no, wha wuhrẹ enọ e gbẹ maha re a sai ru iruo nọ wha bi ru na. Whai inievo nọ e gbẹ maha, wha jẹ ewha-iruo rehọ, dhesẹ omaurokpotọ, jẹ rọ adhẹẹ kẹ inievo nọ e kpako no. Whai eyae na, wha rọ aro kele Prisila aye Akwila, ọnọ ọ jọ kugbe ọzae riẹ jẹ tha ae uke evaọ okenọ eware i nwene kẹ ae.​—Iruẹru 18:2. w17.01 5:15, 16

Gidiọn ọ ta nọ uviuwou nọ o mae yẹlẹ hayo kawo o noze yọ ọyomariẹ o te ahwo ho. Nọ ọ jẹ iruo nọ Jihova ọ kẹ riẹ rehọ no, Gidiọn ọ gba riẹ mu nọ o re wo otoriẹ oware nọ onana o te gwọlọ mi ei, ọ rẹroso Jihova kẹ ọkpọvio. (Ibr. 6:​36-40) Gidiọn o wo udu. Ghele na, o ru eware avọ omoyọrọ gbe areghẹ. (Ibr. 6:​11, 27) Ọ jẹ rọ uvẹ iruo riẹ na dhogbo epanọ o re ro wo okpodẹ hẹ. Ukpoye, o zihe kpohọ oria ọsosuọ riẹ nọ ọ nwani ru iruo nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ riẹ na re no. (Ibr. 8:​22, 23, 29) Re ohwo o wo omaurokpotọ, u dhesẹ hẹ inọ ọ rẹ daoma te kẹ hayo jẹ ewha-iruo efa rehọ evaọ ukoko na ha. Ebaibol na ọ tuduhọ omai kpobi awọ nọ ma hae daoma wo ẹnyaharo. (1 Tim. 4:​13-15) Dede na, kọ onana u dhesẹ nọ owha-iruo ohwo u re nwene hrọ? O nwane rrọ ere he. Avọ obufihọ Jihova, mai kpobi ma rẹ sai wo ẹnyaharo evaọ oware kpobi nọ ma bi ru enẹna. Ma rẹ sae ruabọhọ wo ẹnyaharo evaọ onaa nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai gbe evaọ iruo iwoma iruo. w17.01 3:15, 16

Okolo oware ẹtanigbo na o rehọ mi Jihova ha. (1 Pita 1:19) Ọghẹnẹ o rri ahwo-akpọ ghaghae gaga, te epanọ o ro siobọno Ọmọvo riẹ re o whu fiki mai. Ma sae ta nọ Jesu ọ rehọ ẹta Adamu, ọsẹ ọsosuọ mai. (1 Kọr. 15:45) Enẹ Jesu o ro ru nọ ma rọ wariẹ wo uzuazọ nọ Adamu o kufiẹ, je ru omai wo uvẹ nọ ma rẹ rọ wariẹ zihe ziọ uviuwou Ọghẹnẹ. O rrọ vevẹ, fiki idhe ẹtanigbo Jesu, Jihova ọ rẹ sae wariẹ jẹ ahwo-akpọ rehọ ziọ uviuwou riẹ ababọ izi ikiẹrẹe riẹ nọ o re gbabọkẹ. O rẹ kẹ evawere gaga nọ ma te roro kpahe okenọ ahwo-akpọ nọ a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ a te rọ wariẹ jọ gbagba. Abọ uviuwou Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ obọ odhiwu gbe ọnọ ọ rrọ otọakpọ a ti wo okugbe ọvo. Mai kpobi ma vẹ te ginẹ jọ emọ Ọghẹnẹ gbagba. (Rom 8:21) U fo nọ edẹro mai kẹ idhe ẹtanigbo na e rẹ wọ omai dao ẹgba mai kpobi fiobọhọ kẹ amọfa riẹ inọ a rẹ sai wo erere no okẹ oghaghae nana ze. w17.02 1:17, 19

Uwou-Eroro Na orọ Ahrẹ 15, 2013 o ta nọ, umutho inievo-emezae jọ evaọ usu enọ a rọ ẹzi wholo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na họ, ‘ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na.’ Inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na a re kuomagbe nọ a tẹ be jiroro nọ i wuzou. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Ẹsiẹvo ẹkpoka a re kuomagbe jiroro, yọ onana u re fiobọhọ kẹ ae ta ẹme kugbe ziezi jẹ jọ okugbe ọvo. (Itẹ 20:18) Nọ o rọnọ inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na a rri nọ ọjọ o wuzou vi ọjọ họ na, kukpe kukpe a rẹ jọ udevie rai nwene oniọvo nọ ọ rẹ jọ ohwo agbara. (1 Pita 5:1) Epọvo na egbẹgwae ezeza nọ e rrọ otọ Utu Ẹruorote na a re nwene oniọvo nọ ọ rẹ jọ ohwo agbara re. Yọ omomọvo inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na a rri omarai wọhọ nọ a bi su ibe Ileleikristi rai hi, rekọ wọhọ omọvo “erigbo uwou” nọ ọrigbo nọ a re fievahọ na ọ be ko, yọ a rẹ jẹ romakpotọ kẹe. Ọghẹnẹ ọ be rọ edhere igbunu jọ dhesẹ eware nọ Utu Ẹruorote na u re kere hayo wuhrẹ kẹ ae he, yọ oware o rẹ sae thọ ae obọ. Fikiere, a rẹ sai rri uwuhrẹ thọ hayo kẹ ọkpọvio nọ ọ gba tere he. w17.02 4:10-12

Obọdẹ edhere jọ nọ ma sai ro dhesẹ edẹro mai kẹ ẹtanigbo na họ, oma nọ ma re ro mudhe kẹ Jihova fiki ẹrọwọ nọ ma fihọ ẹtanigbo na jẹ họ-ame. Ame-ọhọ mai u re dhesẹ nọ “Jihova o wo omai.” (Rom 14:8) Nọ orọnọ uyoyou o rẹ wọ Jihova ru oware kpobi na, o rrọ oreva riẹ inọ idibo riẹ kpobi a hai dhesẹ uyoyou ẹsikpobi. (1 Jọn 4:​8-11) U re dhesẹ nọ ma gwọlọ jọ “emọ Ọsẹ [mai] nọ ọ rrọ obọ odhiwu” nọ ma tẹ be hai dhesẹ uyoyou kẹ erivẹ mai. (Mat. 5:​43-48) U te no Jihova nọ ma re you no, erivẹ mai nọ ma re you họ uzi avivẹ nọ o mae rro. (Mat. 22: 37-40) Ma rẹ sai dhesẹ uyoyou nana nọ ma te bi koko ujaje Jesu nọ o ta nọ ma ta usiuwoma Uvie Ọghẹnẹ. Ma te bi dhesẹ uyoyou kẹ erivẹ mai, yọ ma bi dhesẹ oruaro Ọghẹnẹ via. Uzẹme na họ, ma te bi you erivẹ mai maero kọ ibe Ileleikristi mai, u re dhesẹ nọ ma gine you Ọghẹnẹ.​—1 Jọn 4:12, 20. w17.02 2:13, 14

Whọ sai roro nọ iroro nana e bẹ ẹjẹ gbe he, keme re a gọ Jihova họ oware nọ u dhesẹ areghẹ, yọ oye ewoma o re no ze. Uzẹme riẹ họ, u fo nọ ohwo ọvo nọ o wo areghẹ ọ rẹ gọ Ebale he. Ghele na, emọ Izrẹl yena a “wo eko iroro [ivẹ].” Agbẹta nọ Elaeja ọ rọ tuduhọ ae awọ nọ a salọ egagọ Jihova, keme oye o mai woma. Eme o rẹ sae jọnọ u ru rie bẹbẹ kẹ emọ Izrẹl yena re a jẹ emamọ iroro? Orọ ọsosuọ, a gbe fi ẹrọwọ họ Jihova ha, yọ a gbẹ jẹ gaviezọ kẹe he. A jẹ raha oke wuhrẹ kpahe Jihova re a wo eriariẹ egbagba kpahe iẹe he, yọ a fievahọ iẹe gbe he. O hae jọnọ a ru ere, a hae te jẹ emamọ iroro. (Ol. 25:12) Ofariẹ, ahwo Izrẹl a jẹ rọ aro kele ahwo Kenan nọ a jẹ gọ Jihova ha, o tẹ whae ze nọ a jẹ rọ gọ edhọ. Jihova ọ vẹvẹ rai unu anwẹdẹ vẹre nọ a gbẹ yọroma ha, oware utioye o sae via kẹ ae.​—Ọny. 23:2. w17.03 2:6, 7

Ma te roro kpahe oriruo Hẹzikaya, ma te ruẹ nọ u fo re ma whaha oware kpobi nọ o rẹ sae raha usu mai kugbe Jihova hayo reghe omai no egagọ uzẹme. Ma rẹ rọ aro kele ahwo obọ akpọ vievie he, enọ i re ru ahwo-akpọ nọ a be ruẹ evaọ itanẹte gbe etẹlẹvishọno wọhọ ẹsenọ a rrọ eghẹnẹ. Avro ọ riẹ hẹ, o rẹ were Ileleikristi jọ re a rọ itanẹte lele ahwo uviuwou gbe egbẹnyusu ekpekpe rai ta ẹme. Rekọ ahwo buobu evaọ akpọ na a be rọ onana ruiruo vrẹta, a be jọ itanẹte mu usu kugbe ezae hayo eyae nọ a riẹ hẹ. Hayo a rẹ raha oke buobu rri iwoho ahwo nọ a fihọ itanẹte je se kpahe ahwo otiọye na. O rrọ lọlọhọ gaga re eware nọ i te oware ovo ho e rehọ oke mai kpobi no. Oleleikristi ọ rẹ sai wo omorro nọ ahwo buobu a te bi dhesẹ nọ iwoho nọ o fihọ itanẹte e were rai, hayo tube muofu nọ ohwo ọvo ọ gbẹ kpunu fihọ iwoho na ha. Ma rẹ sae nọ omamai nọ, ‘Kọ me bi rri ohwo jọ wọhọ ọghẹnẹ hayo raha oke mẹ kpobi fihọ eware nọ i wuzou tere he?’​—Ẹf. 5:15, 16. w17.03 3:14, 17