Aria

Dae jọ iroro ra ruẹ ẹmo nọ Gidiọn obroziẹ na o su ahwo Izrẹl nyai lele ewegrẹ rai fi, ẹmo na ọ jọ gaga yọ oma o rrọ ahwo na no. Gidiọn avọ ahwo riẹ a le ahwo Midian gbe ahwo nọ a jẹ thae uke asohẹrioke, yọ a le rai te ugbo nọ u thabọ te oware wọhọ emaele 20. Ahwo Izrẹl a gwọlọ siọ ae ba ha. Onana u ru nọ Gidiọn avọ ahwo riẹ a rọ ruabọhọ le ewegrẹ na bẹsenọ a ro fi ai kparobọ. (Ibr. 7:22; 8:4, 10, 28) Mai omamai ma bi fi ẹmo jọ nọ ọ rrọ gaga, nọ ọ rẹ rrọ oma re. Setan, akpọ riẹ, gbe sebaẹgba mai họ ewegrẹ mai. U kri no nọ mai otu jọ ma bi ro lele ewegrẹ nana họre. Jihova o fiobọhọ kẹ omai fi ẹmo sa-sa kparobọ no. Dede na ma ri fi ẹmo urere kparobọ no ho. Ẹsejọ oma o rẹ sae rrọ omai no fiki ohọre na. Hayo o sae jọnọ ma hẹrẹ urere akpọ omuomu nana bẹ no. Jesu ọ vẹvẹ omai unu nọ ma te rẹriẹ ovao dhe edawọ gbe ikpokpoma evaọ edẹ urere na. Rekọ ọ ta re inọ ma te thihakọ, ma sai fi kparobọ.​—Luk 21:19. w16.04 2:1, 2

Ma rẹ jọ obọ ewuhrẹ wuhrẹ Ebaibol na, je wuhrẹ mi Jihova kpahe oware nọ u fo nọ ma re ru gbe oghẹrẹ nọ u fo nọ ma re yeri uzuazọ. (Aiz. 30:20, 21) Makọ ahwo nọ a be gọ Jihova ha a tẹ ziọ iwuhrẹ mai, a rẹ ruẹ nọ Ọghẹnẹ ọ be kpọ omai. (1 Kọr. 14:23-25) Jihova ọ be rọ ẹzi ọfuafo riẹ kpọ iwuhrẹ mai, yọ obọ riẹ eware nọ ma re wuhrẹ na i bi no ze. Fikiere nọ ma te kpohọ ewuhrẹ, ma rẹ gaviezọ kẹ oware nọ Jihova o bi wuhrẹ omai, ruẹ epanọ o you omai te, je si kẹle iẹe. Jesu nọ o Wuzou ukoko na ọ ta nọ: “Nọ imava hayo imasa a te kokohọ evaọ odẹ mẹ, mẹ rrọ udevie rai.” (Mat. 18:20) Ebaibol na ọ tẹ jẹ ta nọ, Jesu ọ “be nya” evaọ udevie ikoko na. (Evia. 1:20–2:1) O rrọ vevẹ, Jihova avọ Jesu a rrọ kugbe omai yọ a be rọ iwuhrẹ na bọ omai ga. Ẹvẹ who roro nọ o rẹ jọ Jihova oma nọ ọ tẹ ruẹ nọ whọ be dao ẹgba ra kpobi re who si kẹle iẹe avọ Ọmọ riẹ? w16.04 3:13, 14

Oniọvo-ọmọtẹ jọ o yere inievo-emezae ivẹ jọ evaọ oghẹrẹ nọ ọjọ o roro nọ u fo ho. Okenọ inievo-emezae ivẹ na ọvo a jọ oria, ọnọ eva e dha na ọ tẹ be ta nọ oghẹrẹ nọ oniọvo-ọmọtẹ na o ro yere ai na u kiehọ vievie he. Rekọ, oniọvo nọ o kiọkọ na ọ tẹ kareghẹhọ ọnọ eva e dha na inọ u te ikpe 40 no nọ oniọvo-ọmọtẹ nana ọ be rọ gọ Jihova avọ ebẹbẹ sa-sa nọ o thihakọ rai no; fikiere u mu rie ẹro nọ emamọ eva oniọvo-ọmọtẹ na o ro yere ai na. Nọ oniọvo ọsosuọ na ọ rehọ omoke jọ roro kpahe ẹme na, ọ tẹ ta kẹ oniọvo avivẹ na nọ: “Whọ ta gba.” Onana u ru nọ ẹme na o ro kuhọ. Eme oware nana nọ o via na u dhesẹ? Oghẹrẹ nọ ma re ru kpahe eware nọ e rẹ sai ru eva dha omai o rrọ omai obọ. Ohwo nọ ọ rrọ yoyou ọ rẹ kpairoro vrẹ iruthọ nọ i tulo ho. (Itẹ 10:12; 1 Pita 4:8) Ma te “ri oruthọ jọ vo,” Jihova o re rri rie nọ “oro” hayo erru evaọ omamai. (Itẹ 19:11) Fikiere, ohwo jọ o te ru oware jọ nọ who roro nọ u fo ho, kake nọ omara nọ: ‘Kọ mẹ sae kpairoro vrẹ oware nana? Kọ u gine te oware nọ ẹme o re no ze?’ w16.05 1:8, 9

Kọ amono a be ginẹ ta usi uwoma Uvie na nẹnẹ? Ma sae ta ududu nọ: “Isẹri Jihova.” Eme ọ kẹ omai imuẹro itieye? Fikinọ mai ma bi whowho ovuẹ nọ Jesu ọ ta na, usi uwoma Uvie na. Ma be rọ edhere nọ o fo ta usiuwoma na, keme ma be nyabru ahwo. Ma be rehọ ẹjiroro nọ o fo ta usiuwoma na, oye họ uyoyou, orọnikọ fiki erere ugho ho. Iruo usiuwoma ota mai e mae kẹre, keme ma be ta usiuwoma na kẹ ahwo erẹwho gbe evẹrẹ kpobi. Yọ ma te ruabọhọ iruo nana nukpe tukpe, rite ekuhọ akpọ na. Eware nọ idibo Ọghẹnẹ a bi ru evaọ oke mai na u bi gine gbe omai unu. Kọ ẹvẹ a be sai ro ru eware nana kpobi? Pọl ukọ na ọ kẹ uyo na evaọ ikere okpẹdẹ na. Ajọ Ọghẹnẹ, Ọsẹ oyoyou mai na ọ gbẹ kẹ omai ẹgba nọ ma be daoma mai kpobi re ma ru iruo odibọgba mai ziezi na.—2 Tim. 4:5. w16.05 2:17, 18

Ma tẹ salọ nọ ma re ru oreva Ọghẹnẹ jẹ be dao ẹgba mai kpobi re ma ru ere, u re dhesẹ nọ ma wo uyoyou udidi kẹ Jihova jẹ gwọlọ ru oreva riẹ. U re je dhesẹ nọ ma rrọ abọ esuo okpehru riẹ. Setan o fi avro họ udu-esuo Jihova, fikiere o rẹ were Ọsẹ oyoyou obọ odhiwu mai na gaga nọ ma tẹ rọ unevaze avọ ọwhọ tha udu-esuo riẹ uke. (Job 2:3-5; Itẹ 27:11) Fikiere nọ Jihova ọ tẹ rọ edhere igbunu jọ ru omai whaha eyoma oruo re ma sai ru eva were iẹe, ma sae ginẹ ta ha inọ mai ọvo ma salọ nọ ma rẹ jọ abọ riẹ. Onana u ru nọ Jihova ọ rọ vuẹ omai nọ ma “dawo ẹgba” mai re ma sai wo iruemu ezi Oleleikristi. (2 Pita 1:5-7; Kọl. 3:12) O rẹro nọ ma rẹ daoma gaga re ma sae kpọ iroro mai. (Rom 8:5) Nọ ma tẹ be daoma ziezi evaọ abọ nana, o te kẹ omai evawere inọ Ebaibol na o gbe bi nwene uzuazọ mai. w16.05 4:12, 13

Jihova ọ riẹ oghẹrẹ “ọviẹ” nọ ma rrọ, yọ ere ọ rẹ rọ ma omai. (Ol. 103:10-14) Oghẹrẹ nọ mai idibo riẹ ma rrọ o re ro yerikugbe omai, ọ riẹ elọhoma gbe ọnyaba omomọvo, ọ tẹ jẹ riẹ epanọ omomọvo o wo ẹnyaharo te no evaọ egagọ riẹ. Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o re ro yerikugbe idibo riẹ nọ e gba ha u dhesẹ oma via evaọ oma Jesu. Roro kpahe epanọ o ro yerikugbe ikọ riẹ, maero kọ evaọ okenọ a wo avro kpahe ohwo nọ ọ mae rro. O hae jọnọ whọ ruẹ ikọ na evaọ okenọ a jẹ rọ vravro na, kọ whọ hai ti rri rai wọhọ ahwo nọ a wo omaurokpotọ, nọ a rẹ sai wuhrẹ lọlọhọ? Jesu ọ rọ ekpehre ubiẹro rri rai hi. Ọ riẹ nọ oriruo omaurokpotọ ọyomariẹ gbe ohrẹ nọ ọ rẹ rehọ edhere owowou avọ odiri kẹ ae, o rẹ sai ru ikọ riẹ yena nọ i wo ẹrọwọ na nwene. (Mak 9:33-37; 10:37, 41-45; Luk 22:24-27) Nọ Jesu ọ kparoma kpobọ odhiwu no, nọ a je ku ẹzi ọfuafo ku ikọ na no, a tẹrovi iruo nọ Jesu ọ kẹ rai orọnikọ ọkwa hayo okpodẹ hẹ.​—Iruẹru 5:42. w16.06 1:10

Jihova ọvo họ Ọghẹnẹ nọ ọ ginẹ rrọ, ọye họ Ọghẹnẹ uzẹme na, ọghẹnẹ ọfa ọ riẹ nọ ọ wọhọ e riẹ hẹ. (2 Sam. 7:22) Fikiere, Mosis ọ jẹ rọ onana kareghẹhọ ahwo Izrẹl nọ Jihova ọvo họ Ọghẹnẹ nọ a rẹ gọ. A rẹ rọ aro kele erẹwho nọ e wariẹ e rai họ họ, enọ e jẹ gọ eghẹnẹ-ezae gbe eghẹnẹ-eyae sa-sa. A rri nọ edhọ nana jọ e be kpọ emama jọ evaọ akpọ na. Yọ ejọ e riẹ nọ e rrọ otọ edhọ efa nọ i kpehru vi ai. Wọhọ oriruo, ahwo Ijipti a jẹ gọ Ra ọghẹnẹ-ọre, Nut ọghẹnẹ-aye idadeghe, Geb ọghẹnẹ-otọakpọ, Hapi ọghẹnẹ-Naele, gbe erao agheghọ efa buobu. Jihova o dhesẹ oware kẹ edhọ nana evaọ okenọ ọ rehọ Iye Ikpe tehe Ijipti. Ẹdhọ ahwo Kenan nọ ọ mae viodẹ họ Ebale, ọghẹnẹ ẹvi nọ a jẹ hai je se ọghẹnẹ idadeghe, oso, gbe ọwhibo. Evaọ eria buobu, Ebale ọ jọ ẹdhọ nọ ahwo a jẹ gọ re. (Ik. 25:3) O gwọlọ nọ ahwo Izrẹl a rẹ kareghẹhọ nọ Jihova Ọghẹnẹ rai, ọnọ ọ rrọ Ọghẹnẹ uzẹme na “ọvuọvo.”​—Izie. 4:35, 39. w16.06 3:4, 5

Jesu o fievahọ Jihova avọ idibo riẹ thọ họ, yọ ere o gbẹ rrọ nẹnẹ. Uzẹme na họ, ma te roro kpahe eware nọ Jihova ọ be rọ idibo riẹ ru evaọ edẹ urere nana, ma rẹ ruẹ nọ i gine gbunu gaga. Amọfa a riẹ hẹ nọ a be ta usiuwoma na evaọ akpọ na soso, keme Jihova ọ be kpọ ai hi wọhọ epanọ ọ be kpọ ukoko riẹ nẹnẹ. Obe Aizaya 65:14 u dhesẹ epanọ eware e te jọ kẹ idibo Ọghẹnẹ, inọ: “keme ri, idibo mẹ e rẹte so ile ghọghọ evaọ eva rai.” Eva e be were idibo Jihova nẹnẹ fiki emamọ eware buobu nọ o bi fiobọhọ kẹ ai ru. Evaọ abọdekọ riẹ, akpọ Setan o bi bruenu keme eware i bi dhe ẹgẹga kẹ ae. O gwọlọ nọ ma rẹ daji usu mai kugbe Jihova je ru lele ekpọvio riẹ. w16.06 4:10-12

Ma te roro kpahe epanọ eware e jọ evaọ oke anwae, o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai riẹ epanọ u wuzou te re ma rou hayo jaja aro vi. Evaọ oke yena, a jẹ hai di ogba nọ u kpehru gaga wariẹ ikpewho họ, oriruo jọ họ okpẹwho Jerusalẹm. Ogba na o jọ ọthọwẹ kẹ ikpewho itieye, u te je wo oria ukpehru nọ a rẹ jọ ruẹ okegbe nọ ọ wariẹ okpẹwho na họ. Taso tuvo, iroiro e jẹ hae jọ ehru igbẹhẹ gbe inuethẹ okpẹwho na. Iroiro na a re ru okpẹwho na riẹ kpata kpata nọ a tẹ ruẹ nọ ẹbẹbẹ ọ be tha. (Aiz. 62:6) O gwọlọ nọ oroiro ọ rẹ jaja aro vi ẹsikpobi evaọ oria iruo riẹ, onana yọ ẹme uwhu gbe azọ. (Izik. 33:6) Ogbiku ahwo Ju nọ a re se Josephus ọ ta nọ evaọ ukpe 70 C.E., egbaẹmo ahwo Rom a sae ruọ uwou iroiro ukpehru nọ a re se Tower of Antonia nọ o jọ ugbẹhẹ Jerusalẹm, keme iroiro na a jọ owezẹ. Ahwo Rom a te no etẹe vẹruọ etẹmpol na je tu erae họ iẹe, onọ u su kpohọ uye nọ o mae rro nọ u te Jerusalẹm gbe ahwo Ju no. w16.07 2:2, 7, 8

Dede nọ uwowou ulogbo Jihova u bi ru omai wo eghale buobu, ma du roro nọ oghẹrẹ uruemu kpobi ọ rẹ jẹrehọ họ. U wo otujọ evaọ usu Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ a jẹ “rẹriẹ uwowou ulogbo Ọghẹnẹ . . . fihọ uvẹ nọ a bi ro duomahọ uruemu nọ u fo ho nọ a re ru ababọ omovuọ.” (Jud 4) Ileleikristi nana nọ e kare ẹrọwọ na a je roro nọ a rẹ sai keke aro fihọ raha uzi, kẹsena Jihova ọ vẹ te rọvrẹ ae keme o wo uwowou ulogbo. Mai yoma na, a jẹ lẹliẹ ibe Ileleikristi rai họ kuomagbe ai ru ekpehre uruemu omovuọ nana. Makọ nẹnẹ, ohwo kpobi nọ o bi ru oware utioye yọ ọ be “wha ekela se ẹzi na nọ Ọghẹnẹ ọ be rọ ẹkwoma riẹ dhesẹ uwowou ulogbo riẹ via” na. (Hib. 10:29) Nẹnẹ, Setan o bi ru Ileleikristi jọ roro nọ a sae thọ izi Ọghẹnẹ epanọ u je rai, inọ Ọghẹnẹ ọ te rọ vrẹ ae keme o wo ohrọ. Rekọ u fo re ma kareghẹhọ inọ dede nọ Jihova ọ rẹ rọvrẹ ọrahauzi nọ o kurẹriẹ, o rẹro nọ ma rẹ daoma gaga re ma siọ uzi ba ẹraha. w16.07 3:16, 17

Ohwo ọ tẹ make fa orọo riẹ lele uzi ẹwho hayo egọmeti, yọ orọnikọ ọrivẹ-orọo riẹ o bruẹnwae he, ohwo na o wo uvẹ nọ ọ rẹ rọ rọo omọfa ha. O make rrọ ere na, ohwo ọ rẹ sae rọvrẹ ọrivẹ-orọo riẹ nọ o bruẹnwae rekinọ o kurẹriẹ, wọhọ epanọ Hosia ọ rọvrẹ Goma, aye riẹ nọ o je gbe-ọfariẹ. Epọvo na re, Jihova ọ re ohrọ ahwo Izrẹl nọ e jẹ gọ edhọ efa nọ i kurẹriẹ uwhremu na. (Hos. 3:1-5) Ma sae jẹ ta nọ, ohwo ọ tẹ riẹ nọ ọrivẹ-orọo riẹ o bruẹnwae, rekọ ọ tẹ wariẹ lele iei wezẹ ghele kiyọ u dhesẹ nọ ọ rọvrẹ riẹ no. U gbe wo ẹjiroro nọ o rọwokugbe Ikereakere na nọ ọ rẹ rọ fa orọo na ha. Nọ Jesu ọ ta ọ ta ẹme oria ikere inẹnẹ na no, ọ tẹ ta kpahe “enọ i wo okẹ” uzuazọ seba-ẹrọo. O fibae nọ: “Jọ ọnọ ọ rẹ sai ru ere o ru ere.” (Mat. 19:10-12) Ahwo buobu a salọ nọ a rẹ rọo ho re a sae tẹrovi egagọ Jihova ziezi ababọ oware ovo nọ o rẹ rehọ iroro rai. Ma yere inievo itiena gaga kẹ owojẹ yena. w16.08 1:15, 16

Izoge a wo ẹgba nọ a sai ro ru eware buobu evaọ egagọ Jihova. (Itẹ 20:29) Inievo-emezae jọ nọ e rrọ izoge evaọ Ebẹtẹle a bi ruiruo evaọ oria nọ a rẹ jọ printi Ebaibol gbe ebe efa. Izoge efa buobu, te emetẹ te emezae a bi wobọ evaọ ebabọ gbe ẹruorote Egwa Uvie. Nọ okpẹtu ọ tẹ romavia, izoge buobu a be hai kuomagbe inievo nọ i wo onaa ziezi dhogbo obufihọ bru inievo nọ okpẹtu o te oma na. Yọ ekobaro buobu nọ e rrọ izoge a be rọ ọwhọ ta usiuwoma na evaọ ẹkwotọ rai gbe ekwotọ nọ a be jọ ta evẹrẹ efa. Ọso-ilezi na ọ so nọ: “Ahwo nọ a be gwọlọ ỌNOWO oware uwoma ovo, o rẹ kare ae he.” (Ol. 34:10) Uzẹme, Jihova o re ru oma vo idibo riẹ nọ e be rọ ajọwha gọe he. Nọ ma bi ru utho ẹgba mai evaọ egagọ riẹ na, ma be ‘jawo, jẹ ruẹ nọ ỌNOWO na o woma.’ Yọ ma tẹ rọ eva mai kpobi gọ Jihova, ma re wo evawere nọ a rẹ ruẹ obọ riẹ hẹ. w16.08 3:5, 8

Jihova ọ rẹ sae rọ ẹzi ọfuafo riẹ kẹ omai ẹgba, yọ o rrọ isiuru riẹ re o ru ere. (1 Irv. 29:12) U wuzou gaga re ma wo ẹgba nọ ẹzi ọfuafo na ọ rẹ kẹ re ma sai fi edawọ kpobi kparobọ, enọ Setan avọ akpọ omuomu riẹ a bi ro te omai. (Ol. 18:39; 1 Kọr. 10:13) Ofariẹ, ma yere Ọghẹnẹ gaga nọ ọ rọ kẹ omai Ebaibol na, onọ a rọ ẹzi ọfuafo riẹ kere. Who je roro kpahe emu iwuhrẹ Ọghẹnẹ nọ a rehọ no Ebaibol na ze nọ ma bi wo kamara kamara. A ta eme nọ e rrọ obe Zekaraya 8:9, 13 evaọ okenọ a jẹ wariẹ bọ etẹmpol Jerusalẹm na, yọ eme yena i fo kẹ omai gaga nẹnẹ. Ewuhrẹ nọ ma bi wo evaọ iwuhrẹ ukoko, ikokohọ esese gbe ilogbo, gbe isukulu ukoko na sa-sa e be jẹ bọ omai ga re. Iwuhrẹ yena e sai fiobọhọ kẹ omai wo emamọ iroro, fi itee họ evaọ egagọ Ọghẹnẹ, je ru ewha-iruo Oleleikristi mai gba. (Ol. 119:32) Kọ o be hae were owhẹ re who wo uduotahawọ no iwuhrẹ nana ze? w16.09 1:10, 11

Ọghẹnẹ ọ jọ Uzi Mosis na dhesẹ vevẹ nọ o mukpahe osẹ nọ ọzae ọ rẹ jọ wha oghẹrẹ ewu aye hayo nọ aye ọ rẹ jọ wha oghẹrẹ ewu ọzae. Osẹ nọ a gbe ro vuhu ohwo sọ ọzae hayo aye he. (Izie. 22:5) Ma jọ uzi nọ Ọghẹnẹ o jie kpahe osẹ ruẹ vevẹ inọ o rẹ were iẹe he nọ ohwo ọ tẹ be wha oghẹrẹ osẹ nọ u re ru ọzae fihọ aye, ru aye fihọ ọzae, hayo nọ u re ru ei bẹbẹ re a riẹ sọ ohwo yọ ọzae hayo aye. Ehri-izi sa-sa e rrọ Ebaibol na nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ Ileleikristi jẹ emamọ iroro kpahe osẹ. A re ru lele ehri-izi nana makọ oria nọ a be rria, uruemu ẹwho rai, gbe oghẹrẹ nọ ẹkwotọ rai o dhẹ hayo roro te kẹhẹ. U du gwọlọ nọ a kele izi buobu kẹ omai hi kpahe oghẹrẹ ugogo osẹ nọ ma rẹ wha gbe onọ ma rẹ wha ha. Ukpoye, ehri-izi Ebaibol e be kpọ omai, onọ o be kẹ omai uvẹ jiroro kẹ omamai kpahe ugogo osẹ nọ u fo jẹ were omai. w16.09 3:3, 4

Roro kpahe ẹruọga gbe oruọzewọ ahwo nọ a kere Ebaibol na. Ahwo buobu nọ a jẹ hai kere ebe evaọ oke anwae, a jẹ hai jiri isu rai ujiro igbenu gheghe jẹ rọ orro kẹ ekwotọ esuo rai. Rekọ eruẹaro Jihova a jẹ hae ta uzẹme na ẹsikpobi. A jẹ fodẹ ethobọ ahwo ekwotọ rai, makọ erọ ivie rai dede. (2 Irv. 16:9, 10; 24:18-22) Yọ a tubẹ ta kpahe ethobọ obọrai gbe erọ idibo Ọghẹnẹ efa. (2 Sam. 12:1-14) Fiki epanọ ehri-izi Ebaibol na i woma te, u ru ahwo buobu wo imuẹro nọ Ebaibol na ginọ Ẹme Ọghẹnẹ. (Ol. 19:​7-11) Ehri-izi Ebaibol e rẹ thọ omai no egagọ erue, gbe ogbẹrọwọ nọ ahwo buobu a rrọ igbo riẹ nẹnẹ. (Ol. 115:3-8) Iwuhrẹ itieye na wọhọ eghrorotha i re ru emama fihọ oghẹrẹ Ọghẹnẹ jọ, a vẹ be kẹ emama orro nọ u fo nọ a rẹ kẹ Jihova ọvo. Ahwo nọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ a rẹ ta nọ oghẹrẹ nọ uzuazọ mai o te jọ evaọ obaro o rrọ omai obọ. Fikiere a rẹ sae kẹ amọfa uvi ẹruore he kpahe obaro na.​—Ol. 146:3, 4. w16.09 4:10, 11

Ẹme nọ Boaz o lele Rut ta u dhesẹ nọ Boaz o wo ọdawẹ kẹ Rut, gbe ebẹbẹ nọ ọ rẹriẹ ovao dhe fikinọ ọ jọ ọrara. O zizie Rut re o kuomagbe uvovo eyae nọ i je ru iruo kẹe, re ezae nọ e jọ iruo evaọ ọgbọ na a siẹe ba ekpokpo. Yọ ọ daoma ruẹ nọ Rut o wo emu nọ o re tei re gbe ame nọ ọ rẹ da, wọhọ amọfa nọ ọ rehọ iruo. Ofariẹ, Boaz ọ ta eme nọ i dhesẹ orivo kẹ Rut hu, ukpoye ọ tuduhọ iẹe awọ. (Rut 2:8-10, 13, 14) Orọnikọ uyoyou nọ Rut o dhesẹ kẹ Naomi oniọrọ riẹ ọvo u duobọte Boaz he, rekọ te odibo Jihova nọ Rut o zihe ro na. Ewoma nọ Boaz o ru kẹ Rut na yọ odhesẹvia uyoyou nọ Jihova o wo kẹ aye nọ ọ ‘dhẹ ruọ otọ ibekpe Ọghẹnẹ Izrẹl!’ (Rut 2:12, 20; Itẹ 19:17) Epọvo na nẹnẹ re, ewoma nọ ma re ru kẹ amọfa o rẹ sai ru “oghẹrẹ ahwo kpobi” vuhu uzẹme na mu je wo imuẹro inọ Jihova o you rai.​—1 Tim. 2:3, 4. w16.10 1:10-12

Mai omamai, ma sae jẹ ta ebẹbẹ mai kẹ Jihova evaọ olẹ, avọ imuẹro inọ ọ te gaviezọ kẹ omai jẹ kẹ omai ẹgba nọ ma re ro thihakọ avọ evawere. Yọ ẹrọwọ mai ọ te ga viere nọ ma tẹ ruẹ nọ ọ kuyo elẹ mai. (1 Jọn 5:14, 15) Nọ orọnọ ẹrọwọ yọ abọjọ ubi ẹzi na, o gwọlọ nọ ma rẹ ‘ruabọhọ yare’ inọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai ẹzi ọfuafo riẹ, wọhọ epanọ Jesu ọ tuduhọ omai awọ nọ ma ru. (Luk 11:9, 13) Dede na, orọnikọ epanọ Ọghẹnẹ o re ro fiobọhọ kẹ omai ọvo ma rẹ lẹ sei kẹ hẹ. U wo ‘iruo igbunu’ riẹ nọ “i bu vi ekele” nọ ma rẹ sae rọ fiki rai yere iei kẹdẹ kẹdẹ. (Ol. 40:5) U te no ere no, u fo nọ elẹ mai i re dhesẹ nọ ma “wo enọ e rrọ uwou-odi họ iroro wọhọ ẹsenọ [ma] gbẹ rrọ uwou-odi.” O tẹ jẹ gwọlọ nọ ma rẹ lẹ roro inievo mai nọ e rrọ akpọ na soso, maero kọ “enọ e be kpọ eware evaọ udevie [mai].” U re duobọte omai gaga nọ ma tẹ ruẹ epanọ Jihova ọ be rọ kuyo elẹ nọ idibo riẹ wariẹ akpọ na soso họ a be rọ okugbe ọvo lẹ sei.​—Hib. 13:3, 7. w16.10 3:8, 9

Evaọ oke mai na, idibo Jihova a fi ẹrọwọ rai kpobi họ Uvie Ọghẹnẹ nọ a ro mu no. Onana u ru nọ a ro wo aparadase egagọ Ọghẹnẹ, onọ Isẹri Jihova nọ i bu vi ima-eree wariẹ akpọ soso họ a be reawere riẹ. Obọdẹ iruemu-aghae erọ ubi ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ e da riẹ fia. (Gal. 5:22, 23) Idibo Ọghẹnẹ a be rọ enẹ dhesẹ uyoyou gbe uvi ẹrọwọ Ileleikristi nọ a rẹ ruẹ obọ riẹ hẹ. Ohwo-akpọ ọvuọvo ọ sai ru onana lọhọ họ. Obọ Ọghẹnẹ u no ze. Aparadase egagọ Ọghẹnẹ nana o be wha orro se “odẹ obokparọ ỌNOWO na, oka ebẹdẹ bẹdẹ nọ u re voro ho.” (Aiz. 55:13) Aparadase egagọ Ọghẹnẹ mai na ọ te gbẹ rro haro bẹsenọ otọakpọ na kpobi o rẹ vọ avọ ahwo okiẹrẹe nọ a rrọ gbagba, jẹ be wereva. Onana o be wha ujiro ulogbo se odẹ Jihova. Ajọ ma gbẹ hai fi ẹrọwọ họ eyaa Ọghẹnẹ! w16.10 4:18, 19

O gwọlọ nọ ma rẹ hai ru lele ekpọvio Ikereakere nọ ekpako na a be kẹ omai. Kareghẹhọ ohrẹ nọ Pọl ọ kẹ kpahe inievo nọ e be nya kpatiẹ hẹ evaọ ukoko na. Inievo nana jọ a je ‘je dhomahọ eware nọ i te rai hi.’ O rrọ vevẹ inọ ekpako na a kẹ inievo nana ohrẹ, rekọ a jẹ rọwo gaviezọ họ. Ẹvẹ ukoko na u re ru ohwo otiọye na? Pọl ọ ta kẹ ae nọ: “Wha kpokahọ iẹe je bru usu noi.” Uthubro Pọl na o rrọ owowa, keme orọnikọ ọ ta nọ a rehọ ohwo yena wọhọ ọwegrẹ hẹ. (2 Tẹs. 3:11-15) Nẹnẹ, ekpako na a rẹ sae kẹ ovuẹ ro si ukoko na ozọ kpahe ekpehre uruemu jọ nọ ohwo jọ o bi ru evaọ ukoko na, wọhọ usu-orọo nọ ọ be nya kugbe omọfa nọ ọ rrọ ukoko ho. (1 Kọr. 7:39) Ẹvẹ o te jọ owhẹ oma nọ ekpako na a tẹ kẹ ọkpọvio jọ? Whọ tẹ riẹ kpahe oniọvo nọ o bi dhesẹ uruemu utioye evaọ ukoko na, kọ whọ te daoma bru usu noi? Ọdawẹ nọ who wo kẹ oniọvo na gbe emamọ edikihẹ ra evaọ ukoko na o rẹ sae lẹliẹe siọ ekpehre owojẹ yena ba. w16.11 2:13

Evaọ Pẹntikọst ọrọ ukpe 33 C.E., Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi riẹ wholo ahwo Ju buobu gbe amọfa nọ a kurẹriẹ. Ileleikristi ekpokpọ nana a te zihe ruọ “uyẹ nọ a salọ, izerẹ nọ e rrọ ivie, orẹwho ọrẹri, ahwo nọ a rẹ jọ okwakwa obọdẹ.” (1 Pita 2:​9, 10) Ikọ na a jẹ romatotọ sẹro ikoko Ọghẹnẹ sa-sa evaọ etoke nọ a rọ jọ uzuazọ. Rekọ nọ ikọ na a ti whu no, ezae e tẹ romavia nọ i je “wuhrẹ iwuhrẹ erue re a ruẹsi si ilele na lele oma.” (2 Tẹs. 2:6-8) Ezae nana jọ buobu a wo obọdẹ ewha-iruo evaọ ikoko na oke yena, ejọ e jọ esẹro, enọ a ti muhọ ese “ibishọpo” uwhremu na. Ẹmẹrera na, utu ilorida egagọ u te mu oma họ ẹrọvia, dede nọ Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ nọ: “Whai kpobi inievo.” (Mat. 23:8) Ahwo nọ a riẹ odẹ evaọ usu rai nọ eriariẹ-ikpehru Aristotle avọ Plato e were gaga a tẹ rọ iwuhrẹ erue lahwe, jẹ rọ ẹmẹrera rehọ iwuhrẹ nana nwene iwuhrẹ uzẹme Ebaibol na. w16.11 4:8

Taure ma te ti zihe ruọ Ileleikristi, ma jẹ hai ru eware iyoma gaga. Ẹsejọhọ oke yena ma riẹ epanọ eware yena i yoma te he evaọ aro Ọghẹnẹ. Ma jọ wọhọ “erigbo kẹ egbegbe avọ emuemu.” (Rom 6:​19, 20) Kẹsena ma te ti wuhrẹ uzẹme Ebaibol na, ru inwene evaọ uzuazọ mai, rọ oma mudhe kẹ Ọghẹnẹ, jẹ họ-ame. Ọghẹnẹ o si omai “no igbo uzioraha,” kẹsena ma te “zihe ruọ erigbo ẹrẹreokie.” (Rom 6:17, 18) Ghele na, ma tẹ be hai ru lele isiuru ugboma sebaẹgba mai evaọ oware kpobi, kiyọ ma be “kuvẹ . . . re uzioraha u gbe su” omai. Nọ orọnọ ma rẹ sae “kuvẹ” kẹ uzioraha re u su omai hayo se re o siọ omai ba esuo na, onọ na họ, ovẹ ma ginẹ gwọlọ ru evaọ udu mai? Nọ omara nọ: ‘Kọ mẹ be hae kuvẹ ẹsejọ re oma hayo iroro sebaẹgba mẹ e kpọ omẹ rri oware uyoma jọ, kẹsena me ve gine ru ei? Manikọ me whu rọkẹ uzioraha no?’ Ma te gine wo edẹro kẹ uwowou ulogbo Ọghẹnẹ nọ u ru erọvrẹ izieraha mai lọhọ, ma ti ru oware nọ u kiehọ. w16.12 1:11, 12

Edhere jọ nọ ma sai ro wo udhedhẹ nana họ, ahwo uviuwou mai gbe inievo ukoko na nọ ma rẹ daoma rria kugbe dhedhẹ. O rrọ oware areghẹ gaga re ma hae kareghẹhọ nọ mai kpobi ma gba ha. Fikiere, ebẹbẹ e rẹ sae romavia ẹsejọ, yọ o tẹ via ere, Jesu ọ kẹ omai ohrẹ nọ ma re ru lele inọ: “Ruẹrẹhọ kugbe oniọvo ra.” (Mat. 5:24) Onana o rẹ mae lọhọ nọ ma tẹ kareghẹhọ inọ “Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ kẹ udhedhẹ na,” ọye oniọvo mai nọ ma wo ẹbẹbẹ kugbe na ọ be gọ re. (Rom 15:33; 16:20) Udhedhẹ ofa jọ o riẹ nọ a rẹ ruẹ obọ riẹ hẹ. “Iroro nọ [ma] re fihọ eware ẹzi” u re ru nọ ma je wo udhedhẹ kugbe Ọnọ ọ ma omai na. Aizaya o kere eme jọ nọ i kiekpahe oke riẹ rekọ nọ i wo orugba nọ ọ mae rro evaọ oke mai na. O kere nọ: “Enọ e rehọ eva rai kpahe owhẹ [Jihova], whọ rẹ yọrọ ae evaọ udhedhẹ nọ ogbunu, keme a fievahọ owhẹ.”​—Aiz. 26:3; Rom 5:1. w16.12 2:5, 18, 19

Jihova ọ be ghale idibo riẹ makọ evaọ edẹ urere akpọ omuomu Setan nana. O bi wuhrẹ idibo riẹ eware buobu je bi ru ai wo evawere evaọ egagọ riẹ. (Aiz. 54:13) Wọhọ epanọ Jesu ọ ya eyaa riẹ, Jihova ọ be ghale omai enẹna keme o ru nọ ma rọ rrọ ukoko akpọ-soso riẹ, onọ ma jọ wo inievo emetẹ gbe emezae buobu nọ e rrọ yoyou. (Mak 10:29, 30) U te no ere no, ahwo nọ a be ginẹ rọ ajọwha gwọlọ Ọghẹnẹ a re wo oghale ofa jọ re, Jihova o re ru ai wo udhedhẹ iroro, edẹro, gbe evawere. (Fil. 4:5-7) Jọ u mu owhẹ ẹro nọ ‘who te ru oreva Ọghẹnẹ, whọ te sai wo orugba eyaa na.’ (Hib. 10:35, 36) Fikiere, jọ ma ruabọhọ bọ ẹrọwọ mai ga enẹna jẹ rọ eva mai kpobi gọ Jihova. Ma rẹ sai ru onana avọ imuẹro inọ Jihova họ ọnọ ọ te hwosa kẹ omai.​—Kọl. 3:23, 24. w16.12 4:17, 20

Kọ a sae ta nọ ohwo o gine wo ufuoma iroro-ejẹ, nọ ufuoma nana u te wo ọnyaba? Ee! Fikieme ma sae rọ ta ere? Nọ ufuoma ahwo-akpọ u te wo ọnyaba, o rẹ sae thọ ae. Wọhọ oriruo, ma sae jiroro nọ ma gwọlọ dhẹ omoto kpohọ ẹwho othabọ jọ. Dede na, kọ udu u ti te omai otọ nọ ma tẹ be dhẹ evaọ edhere nọ a jọ fi izi họ nọ e rẹ kpọ edhadhẹ hẹ, wọhọ abọ nọ imoto e rẹ dhẹ gbe epanọ e rẹ dhẹ siawọ te? Dazigbe. Re ohwo kpobi ọ sae reawere uvi ufuoma, o gwọlọ ọnyaba. Joma ta kpahe oriruo Ebaibol jọ nọ o dhesẹ oware nọ u ro fo re ma ru lele ọnyaba nọ Jihova o fihọ nọ ma tẹ be rehọ ufuoma iroro-ejẹ mai ruiruo. Roro kpahe Adamu ọzae ọsosuọ na, ọ re ubiure nọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹe nọ o du re he, jẹ rọ ere la vrẹ uwhru nọ Ọghẹnẹ o fihọ kẹe. Edhere ọthọthọ nana nọ Adamu ọ rọ rehọ ufuoma iroro-ejẹ riẹ ruiruo na o wha uye-oruẹ gbe edada se emọ riẹ kpobi. (Rom 5:12) U fo nọ oware nọ u no iroro-ejẹ Adamu ze na o rẹ lẹliẹ omai rọ ufuoma iroro-ejẹ mai ruiruo ziezi rọwokugbe ọnyaba nọ Jihova o fihọ. w17.01 2:6, 8

Olẹ gbe ewha-iruo nọ e rrọ omai obọ enẹna nọ ma rẹ kiẹriwi ziezi, u ti ru nọ ma gbẹ te rọ rehọ ewha-iruo vi enọ ẹgba mai o mu hu. Omaurokpotọ o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai siọ ewha-iruo ekpokpọ na. Rekọ ma tẹ jẹ iruo ekpokpọ jọ rehọ, oriruo Gidiọn o rẹ kareghẹhọ omai nọ ma rẹ sae riẹ iruo na ru ziezi hi, ababọ ọkpọvio gbe eghale Jihova. Ere o ginẹ rrọ, keme Ebaibol ọ ta nọ ma “rehọ oma kpotọ nya lele Ọghẹnẹ.” (Mae. 6:8) Fikieme, oke kpobi nọ ma wo owha-iruo okpokpọ, o gwọlọ nọ ma rẹ lẹ je roro didi kpahe oware kpobi nọ Jihova ọ rehọ ẹkwoma Ebaibol na gbe ukoko riẹ ta kẹ omai. Ma rẹ daoma wuhrẹ epanọ ma rẹ rọ kpọ ithihi mai nọ i re kpo gẹle gẹle na lele ekpakpọ Jihova. Joma hae kareghẹhọ nọ omaurokpotọ Jihova u re ‘ru omai họ ohwo ologbo,’ orọnikọ onaa jọ nọ ma wo ho. (Ol. 18:35) Fikiere, ma tẹ salọ nọ ma rẹ rọ omaurokpotọ lele Ọghẹnẹ nya, u ti ru nọ ma gbe ti ro rri omamai kpehru hrọ hayo kawo hrọ họ. w17.01 3:17, 18

Jesu ọ riẹ nọ oke nọ o wo rọkẹ iruo riẹ evaọ otọakpọ u ti re yọ amọfa a te rẹrote iruo na. Dede nọ ilele riẹ a gba ha, o fievahọ ae jẹ vuẹ ae nọ a ti ru iruo nọ e rro vi erọ ọyomariẹ. (Jọn 14:12) Ọ nabe romatotọ wuhrẹ ae, yọ a ta usi uwoma Uvie na te oria kpobi evaọ akpọ oke yena. (Kọl. 1:23) Nọ Jesu ọ rọ uzuazọ riẹ dheidhe no, Ọghẹnẹ ọ tẹ kpare iẹe kpobọ odhiwu jẹ kẹe iruo efa avọ udu nọ u “kpehru vi egọmeti gbe udu-esuo gbe ogaga gbe isuẹsu gbe odẹ kpobi.” (Ẹf. 1:19-21) Ma te kru ẹrọwọ mai bọo ẹdẹ uwhu taure ẹmo Amagẹdọn ọ tẹ te ze, Ọghẹnẹ ọ te kpare omai ziọ akpọ ọkpokpọ nọ ẹrẹreokie ọvo ọ te jọ, nọ ma te jọ wo iruo buobu nọ e te kẹ omai evawere. Rekọ enẹna, u wo iruo nọ i wuzou gaga nọ mai kpobi ma rẹ sai ru, eyehọ iruo usi uwoma ota na gbe ahwo nọ ma re wuhrẹ re a zihe ruọ ilele Jesu. Ajọ mai kpobi, te emaha te ekpako, ma ruabọhọ “wo iruo buobu nọ [ma] re ru evaọ iruo Olori na.” w17.01 5:17, 18

Jesu ọ hwosa ẹtanigbo na bẹdẹ bẹdẹ. (Hib. 9:​24-26) Ẹtanigbo na o si omai no obrukpe uwhu nọ uzioraha Adamu o wha ze. Ma yere Ọghẹnẹ gaga kẹ idhe ẹtanigbo Kristi na, keme u si omai no igbo akpọ Setan, yọ ma gbẹ be dhozọ uwhu hu. (Hib. 2:​14, 15) Eyaa Ọghẹnẹ i re rugba ẹsikpobi. Wọhọ epanọ izi nọ Ọghẹnẹ o fihọ kẹ emama riẹ i re rugba ẹsikpobi na, ere ọvona Jihova o re ru eyaa riẹ gba kẹ omai re. O re nwene he. Orọnikọ uzuazọ ọvo Jihova ọ kẹ omai hi. O bi ru omai reawere uyoyou riẹ re. “Ma riẹ jẹ rọwo nọ Ọghẹnẹ o you omai. Ọghẹnẹ họ uyoyou.” (1 Jọn 4:16) A ti zihe otọakpọ na soso ruọ aparadase nọ evawere e te dafia, yọ ohwo kpobi nọ ọ te jariẹ o ti dhesẹ uyoyou Ọghẹnẹ. Ajọ ma ku unu kugbe ikọ-odhiwu ta nọ: “Jọ ujiro, oruaro, ọghọ gbe uyere u te Ọghẹnẹ mai nọ o wo areghẹ, ogaga, gbe ẹgba kpobi na bẹdẹ bẹdẹ. Ami.”​—Evia. 7:12. w17.02 2:16, 17

A jọ Uwou-Eroro Na ọrọ Azeza 1, 1973, (ọrọ Oyibo) nọ inọ: “Kọ ahwo nọ a ri siobọno ivovavovo hayo itaba ha a rẹ sae họ-ame?” Uyo nọ a kẹ họ: “Ikerakere na e kẹ imuẹro nọ ahwo otiọye a rẹ sae họ-ame he.” Nọ a jọ Uwou-Eroro Na fodẹ eria ikere sa-sa no, a te dhesẹ oware nọ u ro fo re a si ohwo nọ ọ rọwo siobọno ivovavovo ho no ukoko. (1 Kọr. 5:7) Uwou-Eroro Na o ta re nọ: “Orọnikọ ma bi mu si izi keke hayo ru onọ o sa omai evaọ ẹme nana ha. Ọghẹnẹ họ ọnọ o juzi nana, onọ ma rẹ ruẹ evaọ Ẹme Riẹ.” Obe jọ nọ a kere kẹlena kpahe egagọ evaọ America o ta nọ: “Isu egagọ a be hai nwene iwuhrẹ rai noke toke re e sae rọwokugbe oware nọ ahwo egagọ rai gbe amọfa buobu a rọwo gbe onọ u kiehọ ae oma.” U te no Isẹri Jihova no, kọ egagọ efa jọ e rrọ nọ e be kuvẹ re Ẹme Ọghẹnẹ ọ kpọ ae, nọ o tẹ make rọnọ onana u ti kiehọ ahwo rai jọ oma ha? w17.02 4:15

Fiki omaurokpotọ ekpako na, a rẹ rọwo nọ ahwo a rri rai kpehru vrẹta ha wọhọ epanọ ahwo a re ru otu nọ e viodẹ evaọ akpọ na. Fikiere, a wo ohẹriẹ no isu egagọ oke mai nana gbe erọ ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ Jesu ọ ta kẹ nọ: “A rẹ gwọlọ keria eria nọ e mai kpehru evaọ ehaa gbe egbara obaro evaọ iwou-egagọ yọ a rẹ gwọlọ nọ ahwo a yere ai evaọ eria eki.” (Mat. 23:6, 7) Inievo nọ i wo owha-iruo evaọ ukoko na a rẹ rọ omaurokpotọ ru lele ẹme Jesu nana: “Wha jọ ohwo ọvo o se owhai Owuhrẹ hẹ, keme ọvuọvo họ Owuhrẹ rai, yọ whai kpobi inievo. Ofariẹ, wha se ohwo ọvo ọsẹ rai evaọ otọakpọ na ha, keme ọvuọvo họ Ọsẹ rai, Ọnọ ọ rrọ obọ odhiwu na. Jọ a se owhai isu gbe he, keme ọvuọvo họ Osu rai, Kristi na. Rekọ ọnọ ọ mae rro evaọ udevie rai ọ rẹ jọ ọgbodibo rai..” (Mat. 23:8-11) Agbẹta nọ ma rẹ rọ rehọ ọghọ gbe adhẹẹ kẹ ekpako ukoko wariẹ akpọ na soso họ na, yọ ma you rai ziezi. w17.03 1:14, 15

Iroro-ejẹ yọ ẹme omobọ-ohwo, yọ re ma sae jẹ emamọ iroro, ma re wo eriariẹ egbagba Ikereakere na. Ma rẹ kẹ omọfa owha-iruo nọ a rẹ rọ jiroro kẹ omai hi. Ukpoye joma daoma riẹ oware nọ u kiehọ evaọ aro Ọghẹnẹ jẹ salọ nọ ma re ru ei. Ẹvẹ ma sae rọ kuvẹ re amọfa a jiroro kẹ omai? Ehwa mai a rẹ sae lẹliẹ omai họ ru oware uyoma. (Itẹ 1:10, 15) Ghele na, amọfa a tẹ make be gwọlọ lẹliẹ omai họ ru oware nọ u fo ho, owha-iruo mai o rrọ re ma ru lele obruoziẹ-iroro mai nọ ma rọ Ebaibol wuhrẹ no. Uzẹme riẹ họ, ma tẹ kuvẹ re amọfa a jiroro kẹ omai, yọ iroro ma jẹ na inọ ma rẹ “nya edhere ọvo kugbe ai.” Rekọ iroro itieye, e rẹ wha enwoma ze. Pọl ukọ na ọ vẹvẹ Ileleikristi obọ Galesha unu kpahe enwoma nọ i re noi ze nọ ma tẹ kuvẹ re amọfa a jiroro kẹ omai. (Gal. 4:17) Inievo jọ evaọ ukoko na a jẹ gwọlọ jiroro kẹ amọfa re ahwo yena a jọ abọ rai, re a gbe yoẹme kẹ ikọ na ha. w17.03 2:8-10

Josaya ọ rọ ọwhọ ru oreva Jihova. Wọhọ Josaya, o gwọlọ nọ okenọ ma gbẹ rrọ emaha ma re ro mu Jihova họ ẹgọ. O sae jọnọ okenọ Manasẹ ovie na o kurẹriẹ no, o ro wuhrẹ Josaya kpahe epanọ Ọghẹnẹ o wo ohrọ-oriọ te. Whai izoge, wha mu usu kugbe inievo nọ e gọ Jihova kri no evaọ uviuwou rai gbe evaọ ukoko na, je wuhrẹ kpahe epanọ Jihova ọ rọ ghale ae no. Ofariẹ, kareghẹhọ nọ Ikereakere na nọ Josaya o se, eye i duobọtei udu jẹ wọe jowọ nọ u fo. Who te bi se Ebaibol na, o rẹ sae wọ owhẹ jẹ emamọ iroro nọ i re ru owhẹ wereva vi epaọ anwẹdẹ jẹ bọ usu ra kugbe Jihova ga ziezi; o vẹ jẹ wọ owhẹ fiobọhọ kẹ amọfa gwọlọ Jihova. (2 Irv. 34:18, 19) Ebaibol na nọ who re wuhrẹ o sai je fiobọhọ kẹ owhẹ muẹrohọ idhere nọ whọ sai ro wo ẹnyaharo evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Who te muẹrohọ oria nọ whọ sai jo wo ẹnyaharo, rọ aro kele Josaya ru inwene. w17.03 3:18, 19