Azie

Evaọ Ebaibol na, otofa ithihakọ o vrẹ uyero obẹbẹ nọ ohwo o re thihakọ riẹ. U kugbe oghẹrẹ nọ ma re roro kpahe ebẹbẹ mai gbe epanọ ebẹbẹ na e rrọ omai oma. Ithihakọ i re fiobọhọ kẹ omai wo udu, ẹrọwọ, gbe odiri. Obe jọ o ta nọ ithihakọ yọ uruemu nọ u re fiobọhọ kẹ omai wo ẹruore ọgaga, nọ udu u gbe ro whrehe omai hi nọ ebẹbẹ i te te omai. U re fiobọhọ kẹ omai dikihẹ kosi ababọ ozọ makọ evaọ otọ uyero nọ o bẹ thesiwa. Yọ u re ru omai fi ebẹbẹ na kparobọ jẹ tẹrovi utee omai, orọnikọ edada nọ i bi te omai hi. Uyoyou o rẹ wọ omai thihakọ. (1 Kọr. 13:4, 7) Evaọ idhere vẹ? Uyoyou nọ ma wo kẹ Jihova o rẹ wọ omai thihakọ oware kpobi nọ ọ kuvẹ riẹ. (Luk 22:41, 42) Uyoyou nọ ma wo kẹ inievo mai u re fiobọhọ kẹ omai thihakọ sebaẹgba rai. (1 Pita 4:8) Uyoyou nọ ma wo kẹ ọrivẹ orọo mai u re fiobọhọ kẹ omai thihakọ “uye” nọ o rẹ sai te uviuwou nọ o maki wo evawere, u re je fiobọhọ kẹ omai si kẹle ohwohwo.​—1 Kọr. 7:28. w16.04 2:3, 4

Ileleikristi ikpe udhusoi ọsosuọ na a siọ omakugbe rai ba ha makọ evaọ okenọ egọmeti Rom gbe isu egagọ ahwo Ju a je kpokpo ai. Dede nọ o lọhọ tere kẹ ae he, a jẹ hae daoma kpobi re a ruẹ nọ a kuomagbe kẹ egagọ Jihova. Nẹnẹ, o be hae were omai idibo Jihova gaga re ma kuomagbe kẹ iwuhrẹ. Oniọvo mai nọ a re se George Gangas nọ ọ jọ omọvo Utu Ẹruorote na vrẹ ikpe 22, ọ ta nọ: “Rọ k’omẹ, omakugbe inievo na yọ awere uzuazọ nọ o mae rro gbe ehri uduotahawọ.” O fibae nọ: “O rẹ were omẹ gaga re me kpohọ iwuhrẹ.” Kọ epọvo na egagọ Jihova e rrọ owhẹ oma re? O tẹ rrọ ere, gbẹ hai ru oware kpobi nọ whọ rẹ sai ru re whọ hai kuomagbe inievo ra evaọ obọ ewuhrẹ, o tẹ make rọnọ eware e rrọ gaga. Dhesẹ kẹ Jihova nọ epanọ o jọ kẹ Devidi na ere o rọ kẹ owhẹ re. Devidi ọ ta nọ: “O ỌNOWO me you ẹria uwou ra.”​—Ol. 26:8. w16.04 3:16-18

Ma rehọ iẹe nọ who muẹrohọ inọ oware jọ nọ who ru hayo ẹme jọ nọ whọ ta u ru eva dha oniọvo jọ. Eme u fo nọ who re ru? Lele oniọvo ra ta ẹme. Muẹrohọ ẹjiroro nọ who re ro ru onana. Orọnikọ re whọ vuẹe abọ nọ ọ jọ ruthọ họ, rekọ re whọ vuẹe abọ nọ whẹ omara whọ jọ ruthọ jẹ ruẹrẹhọ kugbe ei. U wuzou gaga re ma lele ibe Ileleikristi mai rria dhedhẹ. Roro kpahe Abraham avọ ọmọ oniọvo riẹ Lọt. Ezae ivẹ na a wo uthuru erao, yọ o wọhọ nọ ahwo nọ a jẹ rẹrote erao rai na a jẹ hae whọ fiki otọ nọ erao na e rẹ jọ re ẹbe. Re Abraham ọ sae whaha ẹwhọ, ọ tẹ vuẹ Lọt inọ ọ kake salọ oria nọ ọ gwọlọ nọ tei te uviuwou riẹ a rẹ rria. (Emu. 13:1, 2, 5-9) Obọdẹ oriruo o fihotọ na. Abraham ọ gwọlọ udhedhẹ orọnikọ ewoma obọriẹ hẹ. Kọ ọghoruo nana o kiekpe iei? Vievie. Nọ oware nana o nwane via no, Jihova ọ tẹ ya eyaa eghale buobu kẹ Abraham. (Emu. 13:14-17) Ọghẹnẹ ọ te kuvẹ vievie he re idibo riẹ e rioja ribri fikinọ a ru lele ehri-izi riẹ jẹ rọ ẹzi uyoyou ku ẹwhọ họ. w16.05 1:11, 12

Izi sa-sa e rrọ Ebaibol na nọ Jihova o jie kẹ omai. Wọhọ oriruo, ma jọ Ebaibol na ruẹ nọ o mukpahe ọfariẹ-ogbe, edhọ-egọ, uji-utho, gbe idi-eda thomawa. (1 Kọr. 6:9, 10) U te no ere no, Jesu Kristi Ọmọ Ọghẹnẹ ọ kẹ ilele riẹ obọdẹ uzi nana nọ o gwọlọ iruo gaga inọ: “Wha nyai wuhrẹ ahwo erẹwho kpobi re a zihe ruọ ilele, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ na gbe Ọmọ na gbe ẹzi ọfuafo na, wha wuhrẹ ae re a ru eware kpobi nọ me jie uzi rai kẹ owhai. Rri! Mẹ rrọ kugbe owhai edẹ na kpobi rite oke urere uyero-akpọ na.” (Mat. 28:19, 20) Izi Ọghẹnẹ e ginẹ thọ idibo riẹ gaga no. Izi Ọghẹnẹ nọ ma bi koko e be lẹliẹ omai wo ọghọ omobọ ohwo, jẹ be zọhọ fihọ omakpokpọ gbe evawere iviuwou mai. Mai wuzou na, izi Ọghẹnẹ nọ ma bi koko, onọ u kugbe ujaje Jesu inọ ma ta usiuwoma na, o lẹliẹ omai wo ọjẹrehọ Ọghẹnẹ gbe eghale riẹ no. w16.05 3:1

Nọ ma be kuvẹ re ẹzi ọfuafo Jihova ọ kpọ omai je bi wo ọkpọ iroro riẹ wọhọ epanọ ma jọ Ebaibol wuhrẹ na; iroro, ẹmeọta, gbe uruemu mai e te rọwokugbe oreva Ọghẹnẹ ziezi. (Luk 11:13; Gal. 5:22, 23) O make rrọ ere na, o gwọlọ nọ ma sẹro oma mai re ma siọ iruemu nọ ma siobọno ba ezihe kpohọ. (Itẹ 4:23) Otẹrọnọ whọ be nwani wo ẹnyaharo vẹrẹ te epanọ whọ gwọlọ họ, kareghẹhọ nọ ẹnyaharo ọ rẹ rehọ oke. Emamọ iruemu Oleleikristi nọ a rẹ daoma wo yọ oware nọ a rẹ ruabọhọ. O gwọlọ nọ ma re wo ithihakọ nọ ma be kuvẹ re Ebaibol na o gbe nwene uzuazọ mai na. Evaọ oke ọsosuọ, o sae gwọlọ nọ ma ta họ omobọ mai obọ re ma sai ru oware nọ Ebaibol na ọ ta. Rekọ nọ oke o be nyaharo na, nọ ma be daoma re iroro gbe uruemu mai o rọwokugbe oreva Jihova Ọghẹnẹ na, o te jọ lọlọhọ kẹ omai re ma ru lele oware nọ Ebaibol na ọ ta gbe oreva Jihova.​—Ol. 37:31; Itẹ 23:12; Gal. 5:16, 17. w16.05 4:14, 16

Nẹnẹ, Jihova ọ be rọ Ẹme riẹ, ẹzi ọfuafo riẹ, gbe ukoko Ileleikristi na ma idibo riẹ. Ẹme Ọghẹnẹ ọ rẹ sae ma omai nọ ma tẹ be romatotọ sei, roro didi kpahe iẹe, jẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ omai fi eware nọ ma jariẹ wuhrẹ hiruo. Devidi ọso-ilezi na o kere nọ: “Nọ omẹ jọ eva ehwa, me roro owhẹ aso, me tovrẹ mẹ vẹ lẹ [se] owhẹ.” (Ol. 63:6) O te je kere nọ: “Me re jiri ỌNOWO nọ ọ be jẹ omẹ iroro; udu mẹ u bi wuhrẹ omẹ re eva oke aso.” (Ol. 16:7) Ẹhẹ, Devidi ọ kuvẹ re ọwhọkuo Ọghẹnẹ ọ daruọ iẹe oma jẹ kpọ iroro eva riẹ, makọ evaọ okenọ ọwhọkuo na ọ jọ gaga dede. (2 Sam. 12:1-13) Emamọ oriruo ẹmeoyo gbe omaurokpotọ Devidi o fihotọ kẹ omai na! Kọ whẹ omara whọ be hai roro didi kpahe Ẹme Ọghẹnẹ, jẹ be kuvẹ re ọ daruọ owhẹ oma? Kọ o gwọlọ nọ whọ daoma viere?​—Ol. 1:3. w16.06 1:11

O gwọlọ nọ ma hae kareghẹhọ inọ anwọ oware wọhọ ikpe idu ezeza (6,000) e ruemu no na anwẹnọ ohwo-akpọ o ro no ẹgbagba nọ ọ jọ evaọ ọgbọ Idẹn. Ahwo nọ a gba ha a re ru eware thọ. Fikiere u ti woma ha re ma rẹro mi ibe Ileleikristi mai vrẹta jẹ kuvẹ re ethobọ rai i ru nọ ma gbẹ rọ jọ udevie idibo Ọghẹnẹ wo evawere he evaọ edẹ urere nana. O rẹ mai tube yoma nọ ma tẹ kuvẹ re ethobọ inievo mai i ru omai zoruẹ je kie no ukoko Jihova. Ma tẹ kuvẹ utioye, uvẹ-ọghọ nọ ma re ro ru oreva Jihova gbe ẹruore uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ evaọ akpọ ọkpokpọ na o te va omai abọ. Re ma gbẹ yọrọ evawere gbe ẹruore ọgaga nọ ma wo na, o gwọlọ nọ ma re roro kpahe eyaa Jihova nọ ọ ta nọ: “Ri, mẹ [be] ma idhiwu ekpokpọ gbe akpọ ọkpokpọ; a gbẹ te kareghẹhọ eware anwae he hayo a gbe ti roro ai hi.” (Aiz. 65:17; 2 Pita 3:13) Whọ kuvẹ vievie he re ethobọ amọfa i ru nọ who gbe ro wo eghale itiena ha. w16.06 4:13, 14

Ẹme na “ọvuọvo” o sai dhesẹ okugbe hayo ẹjiroro ọvo nọ ohwo o re wo. Jihova ọ rẹ tẹrovi oware kpobi nọ o bi ru. Jihova yọ Ọghẹnẹ uzẹme, uyoyou riẹ o rẹ hiẹ hẹ yọ o re nwene he. Ọ ya eyaa kẹ Abraham nọ emọ riẹ a te reuku Ẹkwotọ Eyaa na, o te ru eware igbunu buobu re ọ sai ru eyaa na gba. Dede nọ ikpe egba ene gbe ọgba (430) e ruọ emu no, o whaha Ọghẹnẹ eyaa riẹ na nọ o re rugba ha. (Emu. 12:1, 2, 7; Ọny. 12:40, 41) Nọ ikpe buobu e ruọ emu no, okenọ Jihova o je se ahwo Izrẹl isẹri riẹ, ọ ta kẹ ae nọ: “[Mẹ] họ Ọye. Ẹdhọ ọvo ọ rọ re mẹ tẹ rọ họ, a ti kele ẹdhọ ọvo dhe omẹ gbehe.” Jihova ọ tẹ ta ẹme ọfa nọ u dhesẹ nọ ẹjiroro riẹ o re nwene vievie he inọ: “Mẹ họ Ọghẹnẹ, jegbe no umuo na vrẹ mẹ họ Ọye.” (Aiz. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Uvẹ-ọghọ nana nọ u te ahwo Izrẹl gbe omai obọ na o rro kẹhẹ, onọ ma rọ rrọ idibo Jihova, Ọghẹnẹ nọ o re ru ẹme riẹ gba ẹsikpobi yọ o re nwene he na.​—Mal. 3:6; Jem. 1:17. w16.06 3:6, 7

Nẹnẹ, erẹwho buobu a wo elakpa nọ i re rou uwhru orẹwho rai, gbe ekamẹra nọ a fihọ eria sa-sa nọ i re fiobọhọ kẹ orẹwho na riẹ nọ ese ọ tẹ be tha. A re rri gwọlọ ahwo nọ a be ruọ orẹwho rai evaọ edhere nọ o fo ho gbe ewegrẹ nọ e rẹ sae wha okpẹtu ze. Dede na, okpẹtu nọ ọ rẹ sai no obọ amọfa hayo egọmeti ọfa ze ọvo “iroiro” itienana a rẹ sai muẹrohọ. A riẹ kpahe Uvie Ọghẹnẹ nọ Jesu Kristi ọ rrọ Ovie riẹ hẹ, yọ a riẹ eware nọ Uvie na u bi ru hayo ọraha nọ ọ te wha se erẹwho akpọ na kpobi kẹle na ha. (Aiz. 9:6, 7; 56:10; Dan. 2:44) Evaọ abọdekọ riẹ, ma tẹ jaja aro vi jẹ ruabọhọ erou, ma te thomavẹre evaọ oke kpobi nọ ọraha na ọ te romavia. (Ol. 130:6) Nọ ma bi si kẹle ekuhọ uyerakpọ nana, ẹsiẹe o te mae jọ bẹbẹ kẹ omai re ma jaja aro vi. U ti yoma gaga nọ ma gbẹ ruabọhọ erou hu. w16.07 2:2, 9, 10

Pọl ọ riẹ nọ o te ohwo nọ Ọghẹnẹ o re dhesẹ ohrọ ulogbo riẹ kẹ hẹ, keme ọ jẹ hai gboja kẹ Ileleikristi. Omoke jọ taure Pọl o te ti whu, o kere ileta se Timoti nọ ọ jọ ibe oruiruo riẹ nọ: “Me bi yere Kristi Jesu Olori mai, ọnọ ọ kẹ omẹ ogaa, keme o rri omẹ nọ me wo ẹrọwọ, ọ tẹ kẹ omẹ iruo.” (1 Tim. 1:12-14) Iruo vẹ ye? Pọl ọ vuẹ ekpako ukoko nọ e jọ obọ Ẹfisọs kpahe abọjọ iruo na inọ: “Me rri uzuazọ mẹ fihọ oware oghaghae jọ kẹ omẹ hẹ, thakpinọ mẹ dhẹ ohrẹ mẹ na te urere je ru iruo odibọgba nọ Olori na Jesu ọ kẹ omẹ na gba inọ me se isẹri ziezi kpahe usi uwoma orọ uwowou ulogbo Ọghẹnẹ.” (Iruẹru 20:24) Ajọwha nọ Pọl o wo kẹ usiuwoma ota na o rrọ emamọ oriruo kẹ Ileleikristi ọgbọna, ọ tẹ jẹ rọ ere dhesẹ via nọ uwowou ulogbo nọ Ọghẹnẹ o dhesẹ kẹe o jọ “uvrẹvru hu.” w16.07 4:1-3

Jihova o re fiobọhọ kẹ idibo riẹ kpobi, dede nọ ọ rẹ kuvẹ re a hẹrẹ omojọ taure a te ti wo uvẹ-iruo hayo re eware i te ti kiehọ kẹ ae. Ọ ya eyaa kẹ Abraham nọ ọ te kẹe ọmọ, rekọ o gwọlọ nọ Abraham o re dhesẹ via nọ o wo ẹrọwọ gbe ithihakọ. (Hib. 6:​12-15) Dede nọ Abraham ọ hẹrẹ ikpe buobu taure o te ti yẹ Aiziki, udu u whrehe i rie he, yọ Jihova o ru oma vo ẹe he. (Emu. 15:​3, 4; 21:5) Re ohwo ọ hẹrẹ, o nwane lọhọ tere he. (Itẹ 13:12) Ma tẹ tẹrovi eware nọ e via epanọ ma rẹro rai hi, udu o rẹ sai whrehe omai. Ukpoye, u ti woma gaga re ma rọ oke mai ru eware nọ i re fiobọhọ kẹ omai nyate utee mai. Ma te bi se Ebaibol na je roro didi kpahe iẹe, ma rẹ sai wo areghẹ, orimuo, uvi oziẹobro, eriariẹ, gbe iroro egbagba. Kẹdẹ kẹdẹ, ma rẹ rẹriẹ ovao dhe eware ẹkeriotọ nọ o jọ gwọlọ nọ ma rẹ salọ, oghẹrẹ ẹgọ gbe osẹ nọ ma rẹ wha, epanọ ma rẹ raha ugho, gbe epanọ ma re yeri kugbe amọfa. Ma te bi fi eware nọ ma wuhrẹ evaọ Ebaibol hiruo, ma rẹ sae jiroro nọ e rẹ were Jihova. w16.08 3:9-11

Jihova o fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl fi ahwo Amalẹk gbe ahwo Ẹtiopia kparobọ, yọ ọ kẹ Nehemaya avọ egbẹnya riẹ ogaga nọ a ro ru iruo ebabọ na re. Epọvo na re, Jihova ọ te kẹ omai ẹgba nọ ma ti ro mudhe kẹ ukpokpoma, ọwọsuọ, gbe awaọruọ kpobi re ma sae ruabọhọ iruo usiuwoma ota na. (1 Pita 5:10) Ma re rẹro nọ Jihova o ti ru iruo igbunu kẹ omai hi. Ukpoye, ma re ru ẹkabọ mai. Oye họ Ebaibol na nọ ma re se kẹdẹ kẹdẹ, oma oruẹrẹkpahe kẹ gbe iwuhrẹ nọ ma rẹ nya koka koka jẹ jarai wobọ, egagọ uviuwou gbe uwuhrẹ omobọ-ohwo nọ ma re ru, gbe Jihova nọ ma rẹ rẹroso jẹ lẹ se. Ajọ ma kuvẹ vievie he re eware efa i mi omai oke nọ ma re ro wo erere no idhere sa-sa nọ Jihova ọ be rọ tuduhọ omai awọ ze. Who te muẹrohọ nọ abọ ra ọ dina rrọ otọ evaọ usu eware nọ ma dhunu te no na, yare Ọghẹnẹ kẹ obufihọ. Kẹsena whọ vẹ te ruẹ epanọ ẹzi riẹ ọ te rọ kẹ “owhai ẹgba nọ wha re ro ru eware nọ e rẹ were iẹe, [jẹ] kẹ owhai isiuru na gbe ogaga nọ wha re ro ru ere.” w16.09 1:12

Pọl ukọ na ọ ta nọ u woma re ohwo ọ seba ẹrọo; dede na ọ ta ẹme oria ikere inẹnẹ na. O fibae nọ: “Rekọ otẹrọnọ a be sae nyẹ oma rai hi, jọ a rọo, keme o mai woma re ohwo ọ rọo viukpenọ isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye e rẹ dae oma fia.” Nọ ohwo ọ tẹ rọo, o rẹ sai fiobọhọ nọ o gbe ro kie ruọ ẹbẹbẹ obẹlẹ omobọ-ohwo hayo ọfariẹ-ogbe he. U te no ere no, u fo nọ ohwo o re je roro kpahe unuikpe riẹ re evaọ ẹme nana keme Pọl ọ ta nọ: “Otẹrọnọ ohwo jọ o roro nọ ọ te gbẹ sae gba omariẹ hẹ nọ ọ gbẹ rọo ho, yọ ọ vrẹ udhudhu ọmoha no, enẹ u fo nọ o re ru: Jọ o ru oware nọ ọ gwọlọ; ọ raha uzi hi. Jọ a rọo.” (1 Kọr. 7:9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Dede na, u fo ho re isiuru owezẹ ọzae-avọ-aye nọ e rẹ sae ruọ ohwo udu evaọ oke uzoge i ru ohwo mu okpakpa ruọ orọo. O sae jọnọ o ri te epanọ ọ sae rọ rẹrote ewha-iruo orọo ho. w16.08 1:17

Oware nọ ma kuhọ ‘oye ahwo buobu a re rri’ ro dhesẹ omai. (1 Sam. 16:7) Fikiere, rọkẹ omai idibo Ọghẹnẹ, orọnikọ ma te fi ewu nọ ọ were omai họ oma no họ ma sẹ no ho. Ehri-izi Ebaibol nọ ma riẹ i re ru nọ ma rẹ rọ whaha ẹgọ nọ ọ rẹ gbamu omai oma, nọ o re rovie abọjọ omamai fihọ, hayo nọ ọ rẹ kpare isiuru ọfariẹ-ogbe fihọ amọfa. Onana u dhesẹ nọ u du fo vievie he re ma wha osẹ nọ u re ru ẹba mai mu via hayo kpei fihọ evaọ oghẹrẹ jọ. O gwọlọ nọ ma rẹ sẹ osẹ nọ u re tu ahwo oma ha, hayo nọ u re ru ahwo ku ovao kufiẹ nọ a tẹ ruẹ omai. Nọ osẹ mai o tẹ rrọ kpatiẹ, fuafo, je kiehọ ziezi, u re ru nọ ahwo a rẹ rọ kẹ omai adhẹẹ, yọ o rẹ sai ru nọ a re ro si kẹle Ọghẹnẹ nọ ma be gọ na. U te no ere no, osẹ mai u re je ru ahwo wo emamọ eriwo kpahe ukoko mai. Onana u ve ti ru nọ amọfa a te mae rọ gaviezọ kẹ ovuẹ esiwo mai na. w16.09 3:5, 6

Who du nwani roro nọ whọ riẹ oware nọ amọfa a rọwo ho. Ahwo jọ a rẹ ta nọ a rọwo eghrorotha, rekọ a riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ re. Utu ahwo nana a roro nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ eghrorotha ma eware sa-sa nọ e rrọ uzuazọ. Amọfa jọ a rẹ ta nọ a rọwo eghrorotha keme a roro nọ a hai ti wuhrẹ iẹe evaọ isukulu hu, o gbẹ rrọ uzẹme he. Yọ amọfa jọ a riẹ nọ a gbẹ rọwo Ọghẹnẹ hẹ fiki ugberuo nọ a be ruẹ evaọ egagọ. Fikiere, nọ who te bi lele ohwo jọ ta kpahe epanọ uzuazọ u ro muhọ, o rẹ mai woma re whọ kake nọe enọ jọ tao. Daoma riẹ oware nọ ohwo yena ọ rọwo dẹẹ. Who te wo orimuo jẹ gaviezọ kẹe, o rẹ sai ru nọ ọ rẹ rọ gaviezọ kẹ owhẹ. O tẹ wọhọ nọ ohwo jọ ọ be nọ owhẹ unu fikinọ whọ rọwo nọ ẹma a ma eware, whọ sae ta kẹe nọ ọ vuẹ owhẹ epanọ o roro nọ uzuazọ o sai ro muhọ ababọ Ọmemama. Taure oware ọsosuọ nọ o jọ uzuazọ na o sae gbẹ jọ uzuazọ, u re wo ogaga nọ o sae rọ wariẹ ru hayo wo efa nọ i tho omariẹ. Ọgba-eriariẹ jọ nọ o wuhrẹ kpahe ekwakwa nọ i ru omama via ọ ta nọ: “Eware nọ i ru makọ ogẹgẹ uzuazọ nọ o mae kawo via dede, i gbunu gaga.” w16.09 4:12, 13

Dede nọ ma nwane riẹ ahwo nọ Pọl o wo họ iroro dẹẹ hẹ, a rọ itho fi otujọ wọhọ Nebọt gbe Zekaraya kpe, fikinọ a yoẹme kẹ Ọghẹnẹ. (1 Iv. 21:3, 15; 2 Irv. 24:20, 21) A hai ti “siobọno” Daniẹl avọ egbẹnya riẹ o hae jọnọ a siobọno ẹgbakiete rai. Rekọ a ru ere he, ukpoye ẹrọwọ nọ a fihọ ogaga Ọghẹnẹ u ru rai “ruru enu ikpohrokpo” jẹ “raha ogaga erae,” wọhọ odẹme. (Hib. 11:​33, 34; Dan. 3:​16-18, 20, 28; 6:​13, 16, 21-23) Ẹrọwọ u ru nọ eruẹaro wọhọ Makaya gbe Jerimaya a sai ro thihakọ ‘ẹkoko gbe uwou-odi.’ Amọfa wọhọ Elaeja a “ghoro evaọ idhude gbe igbehru gbe ighogho-itho gbe egọdọ otọakpọ na.” Ahwo nana kpobi a thihakọ keme a wo “imuẹro inọ oware nọ a bi rẹro riẹ o te via.”​—Hib. 11:​1, 36-38; 1 Iv. 18:13; 22:​24-27; Jeri. 20:​1, 2; 28:​10, 11; 32:2. w16.10 3:10, 11

Ma rẹ sai yere erara nọ e ziọ Ọgwa Uvie mai sasasa, rọ ere dhesẹ ewoma kẹ ae. Ẹsejọhọ who muẹrohọ no inọ ahwo nọ a no ẹkwotọ ọfa ze obọ a rẹ vuoma ẹsejọ jẹ gwọlọ jọ orọ obọrai. Fiki oria nọ a jọ yọrọ ae hayo uyero rai, a sai roro nọ a fioka ha evaọ akotọ ahwo uyẹ hayo orẹwho ofa. Fikiere a jọ ma kake jowọ nọ ma re ro dede ae rehọ sasasa je dhesẹ nọ ma wo isiuru kẹ ae. Otẹrọnọ ẹvẹrẹ ahwo na ọ rrọ JW Language app, whọ sae rehọ iẹe wuhrẹ epanọ who re ro yere ohwo na evaọ ẹvẹrẹ riẹ. (Fil. 2:4) O rẹ sae jọ owhẹ ẹkpẹlobọ re who lele ahwo uyẹ ofa ta ẹme. Re whọ sai fi onana kparobọ, whọ sae vuẹ ae oware jọ kpahe omara. U ti kri hi, whọ vẹ te ruẹ nọ u wo eware sa-sa nọ wha jọ tho ohwohwo, te enọ e rẹ were owhẹ gbe enọ e rẹ were owhẹ hẹ. Whọ vẹ te jẹ ruẹ nọ iruemu ewho kpobi i wo abọ nọ e jọ woma gbe abọ nọ e jọ woma tere he. w16.10 1:13, 14

Ma rẹ sai zọhọ fihọ ẹfuọ ukoko na nọ ma te bi lele ekpọvio nọ e rrọ Ẹme Ọghẹnẹ, Ebaibol na. Roro kpahe oware nọ o via evaọ ukoko obọ Kọrint oke anwae. Pọl ọ roma kẹ iruo usiuwoma ota na evaọ ẹkwotọ yena gaga, yọ o you ibe “erezi” riẹ nọ e jọ etẹe. (1 Kọr. 1:1, 2) Rekọ ababọ avro, o kẹ riẹ uye gaga nọ ọ ruẹ nọ ẹbẹbẹ ọfariẹ-ogbe ọ be romavia evaọ ukoko yena nọ o gwọlọ nọ ọ rẹ kpọvi. Pọl ọ ta kẹ ekpako ukoko yena na inọ jọ a siobọno ohwo otiọye kẹ Setan, koyehọ jọ a si ei no ukoko. Re a sae yọrọ ẹfuọ nọ ọ jọ ukoko na, o gba ekpako na họ nọ a re si “ẹvi” na no, re o siọ ukoko na ba egbeku. (1 Kọr. 5:5-7, 12) Ma tẹ be hae tha ekpako na uke nọ a te si ohwo nọ ọ rọwo kurẹriẹ hẹ no ukoko, u re fiobọhọ yọrọ ẹfuọ nọ ọ rrọ ukoko na, yọ ẹsejọhọ u re ru ohwo otiọye kurẹriẹ jẹ yare erọvrẹ Jihova. w16.11 2:14

Uduotahawọ u wo ẹgba nọ u re ro fiobọhọ kẹ ohwo ru ewoma. Rubén ọ ta nọ: “Anwọ ikpe buobu ze na, mẹ be hai rri omamẹ nọ me fioka ohwo ho. Rekọ u wo okejọ nọ mẹ avọ ọkpako ukoko mai jọ ma jọ usiuwoma ota, o te muẹrohọ nọ eva e be were omẹ hẹ. Mẹ tẹ jẹ vuẹe oware nọ o be kẹ omẹ uye, yọ ọ be nabe gaviezọ kẹ omẹ avọ ọdawẹ. Kẹsena ọ tẹ kareghẹhọ omẹ eware iwoma nọ me bi ru. Ọ tẹ jẹ kareghẹhọ omẹ ẹme Jesu, nọ ọ ta nọ mai omomọvo ma ghare vi imuedi buobu. Ẹsibuobu mẹ rẹ hae kareghẹhọ oria ikere yena, yọ u gbe bi duobọte omẹ udu. Ẹme ọkpako ukoko na o kẹ omẹ uduotahawọ gaga.” (Mat. 10:31) U re gbe omai unu hu inọ Ebaibol na ọ ta nọ ma hae kẹ amọfa uduotahawọ. Pọl ukọ na o kere se Ileleikristi obọ Hibru nọ: “Wha gbẹ hae tuduhọ ohwohwo awọ kẹdẹ kẹdẹ . . . , re ogaga eviẹhọ uzioraha o gbẹ lẹliẹ udu rai ọvuọvo jọ gaga ha.” (Hib. 3:13) Whọ tẹ kareghẹhọ okejọ nọ ẹme uduotahawọ ọ kẹ owhẹ omosasọ, whọ rẹ ginẹ ruẹ epanọ ohrẹ nọ a kẹ inọ ma hai tuduhọ amọfa awọ na, u wuzou te. w16.11 1:2, 3

Evaọ ukpe 313 C.E., Osu Uvie-Ulogbo Rom nọ a re se Constantine o te kuenu kẹ utu Ileleikristi erue, koyehọ egọmeti ọ tẹ riẹ ae odẹ. Nọ Constantine o se isu egagọ je lele ai gbẹgwae no, Constantine o te le ozerẹ jọ nọ a re se Arius no ẹkwotọ esuo riẹ, fikinọ Arius ọ rọwo nọ Jesu họ Ọghẹnẹ hẹ. Uwhremu na, evaọ otọ esuo Ovie-Ologbo Rom nọ a re se Theodosius I (379-395 C.E.), egagọ Ileleikristi nọ i gbeku no, enọ a bi se Ichọche Katọlik enẹna, i te zihe ruọ ugogo egagọ Uvie-Ulogbo Rom. Igbiku a ta nọ evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ene, a te mu Rom nọ ọ jọ ẹkwotọ egedhọ na họ ese ẹkwotọ Ileleikristi. Uzẹme na họ, evaọ oke yena yọ egagọ Ileleikristi nọ i gbeku no i kuomagbe ukoko egedhọ sa-sa nọ e jọ Rom no, jẹ rọ ere zihẹ ruọ abọjọ Babilọn Ologbo na. O make jọ ere na, umutho Ileleikristi jọ nọ a rọ ẹzi wholo nọ e wọhọ eka a jẹ dao ẹgba rai kpobi evaọ egagọ Ọghẹnẹ.​—Mat. 13:24, 25, 37-39. w16.11 4:8, 9

Ma be rria etoke nọ idhọvẹ e jọ da oria kpobi fia. Ofu o bi dhe Setan Ẹdhọ na gaga yọ ọ be “nya kpenẹ avọ enẹ wọhọ okpohrokpo nọ o bi do enu, be gwọlọ ohwo nọ ọ rẹ re no.” (1 Pita 5:8; Evia. 12:17) Fikiere, u re gbe omai unu hu inọ makọ mai idibo Ọghẹnẹ ma rẹ ruawa ẹsejọ. Tubọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae wọhọ Devidi ovie na a ruẹ “uye eva ẹzi” ẹsejọ. (Ol. 13:2) Kareghẹhọ re inọ Pọl ukọ na o je wo “awaọruọ kpahe ikoko na kpobi.” (2 Kọr. 11:28) Rekọ eme ma rẹ sai ru nọ awaọruọ o te bi kpe omai no? Ọsẹ oyoyou mai nọ ọ rrọ obọ odhiwu na ọ dhogbo bru idibo riẹ evaọ oke anwae, yọ o bi ru ei lọhọ kẹ omai re ma wo udhedhẹ iroro nọ awaọruọ ọ tẹ be kẹ omai uye nẹnẹ.Evaọ oghẹrẹ vẹ? Orọ ọsosuọ, olẹ nọ whọ rẹ lẹ sei. Orọ avivẹ, Ebaibol na nọ who re se je roro didi kpahe. Orọ avesa, obufihọ ẹzi ọfuafo riẹ nọ whọ rẹ yare. Orọ avene, eva nọ whọ rẹ ta kẹ ohwo nọ who fievahọ. w16.12 3:1, 2

Idibo Jihova a siobọno ‘ubi nọ a jẹ mọ’ vẹre no taure a tẹ te riẹ Ọghẹnẹ, you rie, je mu ei họ ẹgọ. Evaọ okenọ u kpemu, a je ru “eware nọ e be vuọ [ae] oma enẹna,” eware nọ e hae te wha uwhu se ai. (Rom 6:21) Rekọ a te nwene. Epọvo na o jọ rọkẹ Ileleikristi obọ Kọrint buobu nọ Pọl o kere ileta se. Ileleikristi nana jọ e jọ egedhọ, ibruẹnwae, ezae nọ i re lele ezae weze, iji, egba-idi, gbe eware itieye na efa. Ghele na, Ọghẹnẹ o ru rai “fo” je ru ai fihọ “ọrẹri.” (1 Kọr. 6:9-11) O sae jọnọ epọvo na o jọ re rọkẹ Ileleikristi jọ evaọ ukoko nọ o jọ Rom. Ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Pọl kere se ai nọ: “Wha gbẹ rehọ oma rai kẹ uzioraha ha wọhọ ekwakwa nọ e rrọ rọkẹ emuemu, rekọ wha rehọ oma rai kẹ Ọghẹnẹ wọhọ enọ e kparoma no uwhu ze no, wha vẹ jẹ rehọ oma rai kẹ Ọghẹnẹ wọhọ ekwakwa nọ e rrọ rọkẹ ẹrẹreokie.” (Rom 6:13) Pọl o wo imuẹro inọ Ileleikristi yena a rẹ sae jọ fuafo evaọ egagọ Ọghẹnẹ jẹ ruabọhọ wo erere no uwowou ulogbo Ọghẹnẹ ze. w16.12 1:13

Jihova ọ ma ohwo-akpọ evaọ obọdẹ edhere nọ ọ sai ro ru eware sa-sa. Ọ kẹ omai ẹgba iroro nọ ma sai ro ku ebẹbẹ họ jẹ ma omaa kpahe obaro. (Itẹ 2:11) Ọ kẹ omai ẹgba nọ ma sai ro ru lele omaa mai, onọ o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai le emamọ itee tobọ. (Fil. 2:13) Ọ tẹ jẹ ma omai avọ obroziẹ-iroro, onọ u re fiobọhọ kẹ omai whaha eyoma oruo, jẹ kpọ omai họ nọ ma te ruthọ. (Rom 2:15) Evaọ Ebaibol na, Jihova ọ hrẹ omai unuẹse buobu inọ ma rehọ ekẹ nana nọ ọ kẹ omai na ru oware nọ u kiehọ. Wọhọ oriruo, oria jọ evaọ Ikereakere Hibru na o ta nọ: “[Omaa] omamọ ohwo o rẹ rehọ ọruẹriọ tha”; gbe inọ “oware kpobi nọ whọ gwọlọ rehọ obọ ra ru, rehọ ogaga ra kpobi ru ei.” (Itẹ 21:5; Ọtausi. 9:10) Evaọ Ikereakere Griki Ileleikristi na, ma se nọ: “Nọ ma wo uvẹ na, joma ru oware uwoma kẹ ahwo kpobi,” gbe inọ “jọ whai omomọvo ọ rehọ okẹ nọ a kẹ riẹ rọ gbodibo kẹ ohwohwo.” (Gal. 6:10; 1 Pita 4:10) O rrọ vevẹ nọ Jihova ọ gwọlọ nọ ma ru oware kpobi nọ o rẹ sae kẹ omai gbe amọfa erere. w17.01 1:1, 2

Emọ Adamu avọ Ivi a reuku sebaẹgba gbe uwhu fiki aghẹmeeyo ọsẹgboni rai. Dede na, a gbe wo ufuoma iroro-ejẹ. Onana u dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro yerikugbe orẹwho Izrẹl. Jihova ọ rọ Mosis kẹ ahwo na uvẹ nọ a rẹ rọ salọ sọ a rẹ jọ ahwo agheghọ riẹ hayo se nọ a rẹ jọ họ. (Ọny. 19:3-6) Kọ uyo vẹ ahwo na a kẹ? A rọ unevaze salọ nọ a re ru eware kpobi nọ o gwọlọ re a jọ ahwo nọ a rọ odẹ Ọghẹnẹ se, aikpobi a rọ unu ovo ta nọ: “Onọ ỌNOWO na ọ ta kpobi ma re ruẹ.” (Ọny. 19:8) U yoma kẹhẹ, nọ oke o be nyaharo na, orẹwho na soso o rọ ufuoma iroro-ejẹ nọ a wo ruiruo thọthọ, a koko eyaa rai yena ha. Ajọ onana o jọ ozọ-usio kẹ omai re ma ru eware nọ i re fiobọhọ kẹ omai ruabọhọ talamu Jihova je koko izi ikiẹrẹe riẹ, rọ ere dhesẹ nọ ma rri ufuoma iroro-ejẹ mai ghaghae. w17.01 2:9

Okejọ evaọ otọ esuo Jeroboam ovie Izrẹl, Jihova o vi ọruẹaro jọ no Juda re ọ nyae vuẹ ovie yena nọ o kiukeku Ọghẹnẹ na ovuẹ ẹdhoguo obrukpe jọ. Ọruẹaro nana nọ o wo omaurokpotọ na ọ nya uwou nọ Ọghẹnẹ o vi rie na, yọ Ọghẹnẹ ọ thọ riẹ no obọ Jeroboam ovie ọgeva na. (1 Iv. 13:1-10) Okenọ ọruẹaro na ọ jọ edhere je kpo, ọ tẹ nyaku ọkpọkuọzae jọ nọ ọ jọ ohwo Bẹtẹl, ẹwho jọ nọ ọ kẹle etẹe. Ọkpọkuọzae na ọ ta nọ ọyomariẹ yọ ọruẹaro Jihova. Ọ tẹ viẹ ọruẹaro nọ ọ maha vi ei na họ veghe uzou kẹ uthubro Jihova nọ o ta nọ, jọ o du ‘re ebrẹdi jẹ da ame he evaọ Izrẹl’ yọ o du ‘nya edhere nọ ọ nyaze kpo ho.’ Oware nọ o ru na o were Jihova ha. Uwhremu na nọ ọruẹaro Jihova na o je kpo, okpohrokpo o te zere iei evaọ edhere je kpei no. (1 Iv. 13:11-24) Fikieme ọruẹaro yena nọ o wo omaurokpotọ vẹre na ọ rọ rehọ omovia lele ọkpọkuọzae nọ ọ viẹ riẹ họ na? Ebaibol na ọ ta ha. Rekọ o rẹ sae jọnọ o thọrọ e riẹe ẹro nọ u fo re ọ “rehọ oma kpotọ nya lele Ọghẹnẹ.” w17.01 4:1-3

Eme ọsosuọ Ebaibol na e ta nọ: “Evaọ emuhọ Ọghẹnẹ ọ ma odhiwu gbe akpọ.” (Emu. 1:1) Ginọ uzẹme inọ umutho otoriẹ jọ ọvo ma wo no kpahe eware buobu nọ Ọghẹnẹ ọ ma, wọhọ idadeghe, elo, gbe ẹgba nọ ọ rẹ lẹliẹ oware kie ziọ otọ nọ a te gbolo iei kpehru. Yọ umutho jọ gheghe ọvo ma ruẹ no evaọ usu emama nọ e vọ ehrugbakpọ na. (Ọtausi. 3:11) Ghele na, Jihova o ru omai riẹ ẹjiroro riẹ kpahe akpọ na gbe ahwo-akpọ. Ẹjiroro riẹ họ re akpọ na ọ jọ emamọ oria nọ ezae avọ eyae nọ ọ ma tho uwoho riẹ a rẹ rria. (Emu. 1:26) A rẹ jọ emọ riẹ, ọyomariẹ Jihova ọ vẹ jọ Ọsẹ rai. Obe Emuhọ uzou avọ esa u dhesẹ nọ ọwegrẹ jọ ọ wha ẹbẹbẹ fihọ ẹjiroro Jihova. (Emu. 3:1-7) Rekọ ẹbẹbẹ yena ọ rẹ sae whaha ẹjiroro Ọghẹnẹ hẹ. Ohwo ọvo ọ rẹ sae za Jihova dhe he. (Aiz. 46:10; 55:11) Fikiere, o rẹ sai mu omai ẹro nọ ẹjiroro ọsosuọ Jihova na ọ te seba erugba ha evaọ ẹruoke nọ o fihọ! w17.02 1:1, 2

Nọ orọnọ ẹzi ọfuafo na yọ ẹgba nọ a rẹ ruẹ hẹ na, ẹvẹ ahwo Izrẹl a sae rọ riẹ nọ ẹzi nana o je gine fiobọhọ kẹ Mosis? Ẹzi ọfuafo na o fiobọhọ kẹ Mosis ru eware igbunu, jẹ kẹe udu nọ o ro whowho odẹ Ọghẹnẹ kẹ Fẹro. (Ọny. 7:1-3) Ẹzi ọfuafo na o te je ru nọ Mosis o ro wo emamọ iruemu wọhọ uyoyou, ẹwo, odiri, onọ u ru nọ ọ sai ro su ahwo Izrẹl. O rrọ vevẹ: Jihova họ ọnọ ọ salọ Mosis re o su idibo Riẹ. Evaọ oke ofa, ẹzi Jihova o fiobọhọ kẹ amọfa nọ Jihova ọ salọ nọ a su idibo riẹ. Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta nọ “ẹzi areghẹ ọ tẹ vọ Joshua ọmọzae Nọn oma.” (Izie. 34:9) “Ẹzi ỌNOWO na ọ tẹ ruọ Gidiọn oma.” (Ibr. 6:34) “Ẹzi ỌNOWO na ọ tẹ ruọ oma Devidi.” (1 Sam. 16:13) Ezae nana kpobi a rẹroso ẹzi Ọghẹnẹ re o fiobọhọ kẹ ae, yọ ẹzi na ọ kẹ rae ẹgba nọ a ro ru eware nọ a hae te sae rọ ẹgba obọrai ru hu.​—Jos. 11:16, 17; Ibr. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50. w17.02 3:3-5

Pọl o fi emamọ oriruo hotọ kpahe epanọ a rẹ kẹ amọfa uvẹ re a jiroro kẹ omobọrai. Nẹnẹ, o gwọlọ nọ ekpako ukoko a lele oriruo Pọl nọ a tẹ be kẹ amọfa ohrẹ nọ o jọ gwọlọ nọ ae ọvo a jiroro kẹ omobọrai. O rẹ were ekpako na re a rehọ Ebaibol na fiobọhọ kẹ inievo ukoko na. Ghele na, o gwọlọ nọ ekpako na a rẹ kẹ omomọvo uvẹ re ọ jiroro kẹ omobọriẹ. Oyena u dhesẹ areghẹ, keme ohwo kpobi ọ te wọ ọvuọ owha oware nọ u no iroro-ejẹ riẹ ze. Oware jọ nọ u fo nọ ma rẹ riẹ họ: Ma rẹ sae rọ Ikereakere na fiobọhọ kẹ inievo mai nọ a tẹ gwọlọ obufihọ. Ghele na, amọfa a wo udu nọ a rẹ rọ jiroro kẹ omobọrai. Nọ a tẹ riẹ onana ru, o rẹ wha erere se ai. Fikiere o gwọlọ nọ ma whaha uruemu nọ ma re ro roro nọ, ma wo udu nọ ma rẹ rọ jiroro kẹ amọfa evaọ ukoko na. w17.03 2:11

Utu Ẹruorote na o be rọ ajọwha wha iruo usiuwoma Uvie na haro, rọ ere dhesẹ nọ o wo ẹrọwọ ọgaga. Kọ whẹ yọ omọvo igodẹ efa na, nọ ọ be rọ uketha kẹ Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na evaọ iruo nana nọ i wuzou gaga na? Eva e te were owhẹ gaga nọ Osu ra Jesu ọ te ta nọ: “Nọ orọnọ wha ru ere kẹ ọjọ evaọ usu enọ e mae kawo evaọ inievo mẹ nana, mẹ wha ru rie kẹ.” (Mat. 25:34-40) Nọ Jesu o zihe kpobọ odhiwu no, o gbabọkẹ ilele riẹ hẹ. (Mat. 28:20) Ọyomariẹ ọ rọ ẹro ruẹ epanọ ẹzi ọfuafo na, ikọ-odhiwu, gbe Ẹme Ọghẹnẹ i ro fiobọhọ kẹe su idibo Ọghẹnẹ evaọ okenọ ọ jọ otọakpọ. Fikiere, ọ kẹ Utu Ẹruorote na obufihọ ovona no re nẹnẹ. Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo nọ e rrọ Utu Ẹruorote na a “bi lele Omogodẹ na kpohọ oria kpobi nọ ọ be nya.” (Evia. 14:4) Fikiere nọ ma bi yoẹme kẹ ekpọvio rai na, yọ Jesu nọ ọ rrọ Osu mai ma bi lele na. Kẹlena, o ti su omai ruọ akpọ ọkpokpọ nọ ma te jọ wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. (Evia. 7:14-17) Osu ohwo-akpọ ọvuọvo ọ rẹ sae ya eyaa nana kẹ omai hi! w17.02 4:17-19

Ma tẹ rẹriẹ ovao dhe ẹbẹbẹ nọ o wọhọ nọ ọ rro vi omai, o rrọ lọlọhọ re ma fievahọ Jihova. Rekọ eme ma re ru nọ ma tẹ rẹriẹ ovao dhe ẹbẹbẹ nọ o te oware ovo ho? Kọ ma rẹ rẹroso areghẹ obọmai re ma ku ẹbẹbẹ na họ evaọ edhere nọ u je omai? Manikọ ma rẹ gwọlọ ehri-izi Ebaibol nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai, je ru lele ai, onọ u re dhesẹ nọ ma rẹroso Jihova? Wọhọ oriruo, o sae jọnọ ahwo uviuwou ra a bi kpokpo owhẹ fikinọ whọ be hai kpohọ ewuhrẹ hayo okokohọ. Kọ whọ te lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ edhere nọ ọ mai woma nọ whọ sai ro fi ẹbẹbẹ nana kparobọ? Hayo kọ ẹvẹ otẹrọnọ a si owhẹ no iruo, yọ o rrọ bẹbẹ kẹ owhẹ re whọ ruẹ iruo efa? Whọ tẹ ruẹ iruo efa, kọ whọ te vuẹ ohwo nọ ọ gwọlọ rehọ owhẹ iruo na nọ who re kpohọ ewuhrẹ koka koka? Ghelọ ẹbẹbẹ nọ ma wo kpobi kẹhẹ, o gwọlọ nọ ma kareghẹhọ ẹme ọso-ilezi nọ ọ rrọ ikere okpẹdẹ na. w17.03 4:6