Ava

Jihova ọ gwọlọ nọ eva e rẹ were idibo riẹ kpobi. Ọ kẹle omai omomọvo gaga, fikiere ọ rẹ riẹ nọ oware jọ o tẹ be kẹ omai uye hayo nọ ma tẹ rrọ ọkọkora. (Ol. 145:18, 19) Wọhọ oriruo, o kẹ Jihova uye gaga oke nọ Elaejah ọ jọ ọkọkora, yọ o fiobọhọ kẹe. Elaejah o wo ẹrọwọ gaga, yọ evaọ oke nọ ọ jọ uzuazọ, ebẹbẹ buobu e jọ ẹkwotọ Izrẹl. A jẹ wọso idibo Ọghẹnẹ gaga. Ewegrẹ Ọghẹnẹ nọ a jẹ dhozọ rai gaga evaọ Izrẹl, a jẹ gwọlọ epanọ a re ro kpe Elaejah no. (1 Iv. 19:1, 2) Ẹsejọhọ, oware ofa nọ u ru nọ ọ rọ jọ ọkọkora họ, o je roro nọ ọye ọvo họ odibo Jihova nọ o kiọkọ. (1 Iv. 19:10) Jihova ọ dhogbo bru Elaejah ababọ oke oraha. O vi ukọ-odhiwu jọ nyae vuẹe nọ jọ ozọ u mu ei hi, inọ ahwo buobu a rrọ Izrẹl nọ a gbẹ be gọ Jihova, orọnikọ ọye ọvo o kiọkọ họ. (1 Iv. 19:5, 18) Jesu ọ tẹ ta kẹ Pita avọ ilele riẹ nọ i kiọkọ nọ a ti wo ahwo buobu nọ a te gbẹ gọ Ọghẹnẹ nọ a te jọ wọhọ ahwo uviuwou rai. (Mak 10:29, 30) Jihova Ọsẹ obọ odhiwu mai na ọ tẹ jẹ ta nọ o ti fiobọhọ kẹ ahwo kpobi nọ a gwọlọ gọe.—Ol. 9:10. w21.06 8-9 ¶3-4

Ahwo buobu a rẹ gaviezọ kẹ omai hi keme eware nọ ma be jọ Ebaibol wuhrẹ ahwo i wo ohẹriẹ no iwuhrẹ erue nọ a rrọ obọ egagọ rai wuhrẹ. Ilorida egagọ a re wuhrẹ ahwo rai inọ Ọghẹnẹ o re fi ahwo omuomu họ erae ehẹle. Onana yọ uwuhrẹ ọrue nọ a re ro ru ozọ mu ahwo rai re a ru oware kpobi nọ a ta kẹ ae. Mai Isẹri Jihova ma bi wuhrẹ ahwo inọ Jihova nọ ọ rrọ yoyou gaga na o re fi ahwo họ erae he re a jọ etẹe to, inọ uwuhrẹ erae ehẹle yọ ọrue. Ilorida egagọ a re wuhrẹ nọ ohwo o te whu no, oware jọ u re noi oma nọ o rẹ gbẹ jọ uzuazọ. Ma bi wuhrẹ ahwo nọ uwuhrẹ yena obọ egedhọ u no ze, yọ o hae jọ nọ uwuhrẹ yena ginọ uzẹme, koyehọ a hai gbe du kpare ahwo ze he. U te no ere no, ahwo egagọ buobu a rẹ ta nọ oware kpobi nọ ohwo o bi ru, ere Ọghẹnẹ ọ ma riẹ ze inọ o te jọ. Rekọ ma bi wuhrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ma ohwo-akpọ evaọ oghẹrẹ nọ ọ rẹ rọ jiroro oware nọ o re ru kẹ omobọ riẹ. Ohwo ọ sae salọ nọ ọ be gọ Ọghẹnẹ hayo ọ be gọe he. Ẹvẹ o be hae jọ isu egagọ oma nọ a tẹ ruẹ nọ ma bi wuhrẹ ahwo uzẹme na? Ẹsibuobu eva e rẹ dha ae! Nọ uzẹme na o tẹ ginẹ were omai, ma rẹ gaviezọ kẹ ẹme Ọghẹnẹ. (Jọn 8:45, 46) Ma re dikihẹ ga evaọ uzẹme na, orọnikọ ma rẹ jọ wọhọ Setan he, ọnọ o ru ere he. Ma re ru oware ovo nọ o wọso iwuhrẹ uzẹme na vievie he. (Jọn 8:44) Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ idibo riẹ a re “wo utuoma kẹ oware uyoma” re a jẹ “talamu oware uwoma” wọhọ epanọ Jesu o ru.—Rom 12:9; Hib. 1:9. w21.05 10-11 ¶10-11

Eme ma re ru nọ ma te muẹrohọ nọ oware o gbẹ be da omai ẹro tere he hayo ma bi ru omorro? Ma re nwene! Pọl ukọ na ọ ta nọ ahwo nọ Ẹdhọ ‘o mu ọkpokpọ’ a sae vabọ. (2 Tim. 2:26) Hae kareghẹhọ nọ Jihova ọ ga vi Ẹdhọ kpekufiẹ. Fikiere ma tẹ kuvẹ re Jihova o fiobọhọ kẹ omai, ma te sae vabọ no egbefẹ Setan kpobi. Ukpenọ ma re kie ruọ ẹta Setan no, ma vẹ dhogbo epanọ ma rẹ rọ vabọ noi, ma gbe kie ruọ ẹe he oye o mai woma. Ọghẹnẹ ọvo ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai nọ ma gbe kie ruọ ẹta Setan he. Fikiere hae lẹ se Jihova kẹdẹ kẹdẹ re o fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ sọ who mu ekpehre iruemu nana họ ewo no. (Ol. 139:23, 24) Rọ oghẹrẹ kpobi whaha omorro gbe uvou-uthei. Anwọ ikpe buobu ze na Setan ọ be rọ kpahe eta kẹ ahwo. Rekọ a te gbae ifi kẹlena je kpei no. (Evia. 20:1-3, 10) Ajọ ẹdẹ yena o te vẹrẹ! Rekọ taure ẹdẹ yena o te ti te, hae yọroma gaga kẹ egbefẹ Setan. Daoma gaga re whọ whaha omorro hayo uvou-uthei. Joma gbaemu nọ ma rẹ “wọso Ẹdhọ, ọ te dhẹ siọ” omai ba. w21.06 19 ¶15-17

Eva e rẹ were Jihova gaga nọ ohwo o te kurẹriẹ ziọ ukoko na jẹ be vuẹ amọfa eware nọ o wuhrẹ. (Itẹ 23:15, 16) Ma riẹ nọ eva e be were Jihova wumuo ho nọ ma be rọ ajọwha ta usi uwoma je wuhrẹ ahwo na. Ghelọ okpẹyao nọ ọ romavia evaọ ukpe-iruo 2020 na, ma wuhrẹ Ebaibol kugbe ahwo nọ a bu te ima ihrẹ, idu egba ihrẹ gbisoi, gbe egba ihrẹ gbe udhosa-gbisoi (7,705,765). Yọ ahwo nọ a họ-ame a bu te idu egba ivẹ gbe udhuvẹ-gbọvo, gbe egba izii gbe udhone gbe ikpegbene (241,994). Ahwo nana omarai a ve ti je wuhrẹ Ebaibol kugbe amọfa re a zihe ruọ ilele Jesu. (Luk 6:40) Eware nana kpobi i dhesẹ nọ eva mai e be were Jihova gaga nọ ma bi wuhrẹ ahwo re a zihe ruọ ilele Jesu na. Re a fiobọhọ kẹ ahwo zihe ruọ ilele Jesu, okolo iruo ho. Rekọ nọ Jihova Ọsẹ obọ odhiwu mai na ọ rrọ kugbe omai na, ma sai wuhrẹ ahwo re a you rie jẹ gọe. U ti woma kẹhẹ nọ whọ tẹ gbaemu nọ who re mu obe-uwuhrẹ Ebaibol họ kugbe ohwo jọ. Whọ tẹ be hae rọ uvẹ kpobi nọ ahwo sọ a gwọlọ wuhrẹ Ebaibol, ahwo nọ a te ta nọ a gwọlọ wuhrẹ u ti gbe owhẹ unu. w21.07 6-7 ¶14-16

Devidi ovie na ọ rọ igho gbe eware obọriẹ buobu ze inọ a kugbe rọ bọ etẹmpol na. (1 Irv. 22:11-16) Oware jọ nọ onana u wuhrẹ omai họ, otẹrọnọ ma gbẹ be sai kuomagbe iruo ebabọ ukoko na ha fikinọ ma kpako no, ma sae rọ ugho ru unevaze, onọ ẹgba mai o te, re a kugbe ro ru iruo na. Yọ ma sae rehọ eware nọ ma riẹ no evaọ ukoko na fiobọhọ kẹ izoge na. Pọl ukọ na omariẹ yọ omọfa jọ nọ ọ jẹ hae keke obọ họ. O zizie Timoti re ọ hai lele iei kpohọ erẹ usi uwoma ota. O te je wuhrẹ iẹe oghẹrẹ nọ ọyomariẹ ọ jẹ hae rọ ta usi uwoma je wuhrẹ ahwo. Ọ rọ eware nọ ọ riẹ gbọ Timoti ogbọ họ. (Iruẹru 16:1-3) Eware nọ Pọl o wuhrẹ Timoti na i fiobọhọ kẹe nọ ọ jẹ sae rọ ta usi uwoma na je wuhrẹ ahwo ziezi. (1 Kọr. 4:17) Timoti omariẹ ọ tẹ jẹ rọ eware nọ Pọl o wuhrẹ i rie na wuhrẹ Ileleikristi efa. w21.09 12 ¶14-15

Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Apọlọs olele na gbe Pọl ukọ na? Ezae ivẹ nana a riẹ Ikereakere na ziezi. Aimava na a jọ ahwo nọ a riẹ ziezi, yọ a riẹ epanọ a re wuhrẹ ahwo ẹme Ọghẹnẹ ziezi re. U te no ere no, aimava na a fiobọhọ kẹ ahwo buobu kurẹriẹ. O make jọ ere na, aimava na ọvuọvo o rri ọdekọ inọ o bi lele iei hrowo oma ha. (Iruẹru 18:24) Oke jọ dede nọ o no obọ Kọrint no, Pọl ọ ta kẹe nọ jọ o zihe bru inievo na evaọ obei. (1 Kọr. 16:12) Apọlọs ọ rọ okẹ riẹ ru oware nọ u fo. Ọ ta usi uwoma na, yọ ọ jẹ bọ inievo na ga. Apọlọs o wo omaurokpotọ re. Wọhọ oriruo, Ebaibol ọ ta ha inọ eva e dha riẹ evaọ oke nọ Akwila avọ Prisila a “ru idhere Ọghẹnẹ vẹ kẹe gbagba vi epanọ ọ riẹ vẹre.” (Iruẹru 18:24-28) Pọl ọ riẹ kpahe emamọ iruo nọ Apọlọs o ru evaọ obọ Kọrint. Rekọ o roro nọ Apọlọs o ti mi ei otọ no ho. Ohrẹ nọ Pọl ọ kẹ Ileleikristi obọ Kọrint u dhesẹ nọ o wo omaurokpotọ. Ọ riẹ nọ u wo eware jọ nọ ọ rẹ sai ru hu, o te je wo orimuo.—1 Kọr. 3:4-6. w21.07 18-19 ¶15-17

Adamu avọ Ivi a keke aro fihọ ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta nọ a ru hu, oyejabọ nọ a gbe ro te ahwo nọ a rẹ jọ uviuwou Ọghẹnẹ hẹ. Kọ emọ rai? Fikinọ Jihova o you ahwo-akpọ gaga, ọ gbẹ edhere fihọ nọ ahwo nọ a yoẹme a sae rọ jọ uviuwou riẹ. O vi Ọmọ ọvo riẹ ze re o whu kẹ omai. (Jọn 3:16) Jesu nọ o whu na u ru nọ Ọghẹnẹ ọ rọ salọ ahwo nọ a bu te idu udhuhrẹ-gbene (144,000) nọ i bi yoẹme kẹe re a jọ emọ riẹ. (Rom 8:15-17; Evia. 14:1) Amọfa buobu gbidi gbidi a a bi yoẹme kẹ Ọghẹnẹ re. Ahwo nana a te kru ẹrọwọ rai evaọ odawọ urere na, nọ Esuo Odu-Ikpe na o te kuhọ no, a te jọ uviuwou Ọghẹnẹ re. (Ol. 25:14; Rom 8:20, 21) A bi se Jihova “Ọsẹ” rai makọ enẹna. (Mat. 6:9) A ti je wuhrẹ ahwo buobu nọ a te kpare no uwhu ze oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ a ru. Enọ e jọ usu rai ru eware nọ a ti wuhrẹ ae na, a vẹ te jọ ahwo uviuwou Ọghẹnẹ re. w21.08 5 ¶10-11

A kẹ Pọl ukọ na iruo usi uwoma ota. Iruo yena e mae jariẹ oja, yọ ọ rọ ajọwha ru iruo na ikpe buobu. Ọ jẹ ta usi uwoma evaọ “ẹgbede je no uwou ruọ uwou.” (Iruẹru 20:20) Oke kpobi nọ uvẹ na u rovie ọ jẹ rọ tae. Wọhọ oriruo, oke jọ nọ ọ jẹ hẹrẹ ahwo nọ a gbe ti kpohọ usi uwoma evaọ Athẹns, ọ rọ uvẹ yena ta usi uwoma kẹ ahwo ologbo jọ, yọ emamọ oware u no rie ze. (Iruẹru 17:16, 17, 34) Makọ oke nọ Pọl ọ jọ “uwou-odi,” ọ ta usi uwoma kẹ ahwo kpobi nọ ọ ruẹ. (Fil. 1:13, 14; Iruẹru 28:16-24) Pọl ọ jẹ rọ uvẹ kpobi nọ u te rie obọ ru oware nọ u re fiobọhọ kẹ inievo na. Ọ jẹ hae ta kẹ inievo na no oke te oke re a lele iei kpohọ usi uwoma. Wọhọ oriruo, ọ rehọ Jọn Mak lele oma kpohọ erẹ usi uwoma ota ọsosuọ riẹ. Kẹsena evaọ ọrọ avọ ivẹ, ọ tẹ rehọ Timoti lele oma. (Iruẹru 12:25; 16:1-4) Ma riẹ nọ Pọl ọ jẹ rọ uvẹ yena wuhrẹ ezae nana epanọ a sae rọ rẹrote ukoko, gbe epanọ a sae rọ tuduhọ inievo na awọ, je wuhrẹ ahwo ziezi.—1 Kọr. 4:17. w22.03 27 ¶5-6

Ahwo jọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware he keme anọ oware nọ a rẹ sae ruẹ ọvo a rẹ rọwo. Rekọ a rẹ ta nọ a rọwo eware jọ nọ a rẹ ruẹ hẹ, wọhọ ẹgba nọ o re gele oware nọ a gbolo kpehru zihe ziọ otọ. A rọwo onana keme a rẹ ruẹ nọ ohwo o te gbolo oware kpehru, u re kie ziọ otọ. Re a ta nọ ohwo o wo oghẹrẹ ẹrọwọ nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na, u wo eware nọ ọ rẹ ruẹ re nọ u re ro mu ei ẹro inọ “eware nọ a rẹ ruẹ hẹ e ginẹ rrọ.” (Hib. 11:1) Ma rẹ daoma kiẹ eware nana jọ riwi re i vẹ kẹ omai. Yọ ahwo buobu a rẹ gwọlọ kiẹ kẹ omarai hi. Ohwo ọ gbẹ kiẹ eware nana via vuhumu kẹ omariẹ hẹ, ọ sae ta nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ. Nọ egba-eriariẹ jọ a wuhrẹ kpahe eware nọ a rọ ẹro ruẹ no, a tẹ te rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ginẹ ma idhiwu gbe akpọ na. Oware nọ egba-eriariẹ nana jọ a gbẹ rọ rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware vẹre he họ, fikinọ a wuhrẹ oware utiona evaọ obọ isukulu rai hi. Rekọ a wuhrẹ kpahe Jihova no, a te je you rie. Mai kpobi ma re ru epanọ u re ro mu omai ẹro ziezi inọ Ọghẹnẹ ọ ma eware, te ma kpohọ isukulu hayo ma kpohọ isukulu hu. w21.08 14 ¶1; 16 ¶6-7

Jesu ọ rọ ọtadhesẹ ọmọ-ogbọfariẹ na wuhrẹ omai nọ o rẹ were Jihova gaga re ọ re ohrọ ohwo. Ọmọ-ogbọfariẹ na ọ kwa no uwou, ọ tẹ “raha eyero riẹ kufiẹ fiki uzuazọ ofafariẹ nọ o je yeri.” (Luk 15:13) Uwhremu na o te kurẹriẹ, o siobọno ekpehre uzuazọ nọ o je yeri na, ọ rọ omariẹ kpotọ, o te zihe kpobọ uwou. Kọ eme ọsẹ riẹ o ru? Jesu ọ ta nọ: “Nọ [ọmọ na] ọ gbẹ jọ ugbothabọ, ọsẹ riẹ ọ tẹ kparo ruẹ e riẹ, ohrọ riẹ o tẹ re iẹe, ọ tẹ dhẹ nya, ọ tẹ gbalọ iẹe, ọ tẹ nabe viọlọ iẹe.” Ọsẹ na o ru oma vuọ ọmọ riẹ hẹ. Ukpoye ọ re ohrọ riẹ, ọ tẹ rọvrẹ riẹ je dede iei rehọ ziọ uwou na. Oware nọ ọmọ na o ru na u yoma gaga, rekọ fikinọ o kurẹriẹ na ọsẹ na ọ rọvrẹ riẹ. Ọsẹ nọ Jesu ọ fodẹ evaọ ọtadhesẹ na o wo ohrọ gaga, yọ o dikihẹ kẹ Jihova. Jesu ọ rọ iku nana nọ i re duobọte ohwo gaga na wuhrẹ omai nọ o rẹ were Ọsẹ riẹ re ọ rọvrẹ ọrahauzi kpobi nọ o kurẹriẹ no eva ze.—Luk 15:17-24. w21.10 8 ¶4; 9 ¶6

Isu egagọ buobu nẹnẹ a bi ru oghẹrẹ kpobi re ahwo a roro nọ Ọghẹnẹ o wo odẹ hẹ. A si odẹ na no efafa Ebaibol rai. Yọ evaọ ẹsejọ dede, a re se odẹ na ha, yọ a rẹ kuvẹ hẹ re amọfa a sei evaọ egagọ rai. A re du vuẹ owhẹ re whọ tẹ riẹ hẹ inọ Isẹri Jihova ọvo họ ahwo nọ a be rọ adhẹẹ kẹ odẹ Ọghẹnẹ wọhọ epanọ u gine fo. Mai họ ahwo nọ a be mai fiobọhọ kẹ amọfa riẹ odẹ Ọghẹnẹ. Uzẹme riẹ họ, ma be daoma mai kpobi re ma ru eware nọ i re dhesẹ nọ odẹ mai na Isẹri Jihova u gine mu omai oma. (Aiz. 43:10-12) A jọ Ebaibol Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Efuafo Na zihe odẹ Ọghẹnẹ fihọ eria kpobi nọ Ebaibol efa e jọ si odẹ na no. Yọ ma printi Ebaibol nana bu vrẹ ima egba ivẹ gbe udhuvẹ (240,000,000) soso no. U te no ere no, ma bi kere ebe nọ a rehọ iwuhrẹ rai no Ebaibol ze, yọ ma be jarae fodẹ odẹ Ọghẹnẹ. Ma tẹ be jẹ fa ebe nana fihọ evẹrẹ nọ i bu vrẹ odu ọvo (1,000). w21.10 20-21 ¶9-10

Ma te bi fiobọhọ kẹ inievo mai nọ akpọ ọ be bẹ yọ edhere jọ nọ ma be rọ gọ Jihova. Jihova ọ ta kẹ ahwo Izrẹl nọ ọ te ghale ohwo kpobi nọ o fiobọhọ kẹ oyogbe. (Izie. 15:10) Epọvo na re, ẹsikpobi nọ ma tẹ kẹ oniọvo nọ akpọ ọ be bẹ oware jọ, Jihova ọ rẹ rehọ iẹe nọ ọye ma kẹ okẹ na. (Itẹ 19:17) Wọhọ oriruo, nọ Pọl ọ jọ uwou-odi, Ileleikristi nọ e jọ obọ Filipai a vi eware sei. Pọl o se okẹ yena “idheidhe nọ i re gbo ore awere, onọ o rẹ were Ọghẹnẹ.” (Fil. 4:18) Rri ukoko nọ whọ rrọ, re whọ nọ omara nọ, ‘Ono mẹ sai fiobọhọ kẹ?’ Eva e rẹ were Jihova gaga nọ ọ tẹ ruẹ nọ ma be rọ ẹgba mai, oke mai, onaa nọ ma wo, gbe eware mai ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ akpọ ọ be bẹ. Jihova ọ rehọ e riẹ nọ yọ edhere jọ nọ ma be rọ gọe. (Jem. 1:27) Re ma sae gọ Jihova uvi ẹgọ, o gwọlọ nọ ma rẹ rọ oke gbe ẹgba mai ru eware nọ e rẹ were iẹe. Rekọ onana o rrọ owha ogbẹgbẹdẹ hẹ. (1 Jọn 5:3) Ẹvẹ ma rọ ta ere? Ma ta ere keme ma be gọ Jihova fikinọ ma you rie, ma te je you inievo ukoko na re. w22.03 24 ¶14-15

Re ma sai ru oware nọ u dhesẹ nọ ma wo uvi ọdawẹ kẹ inievo mai, ma rẹ riẹ epanọ ebẹbẹ nọ a wo e be kẹ ae uye te. Ma rehọ iẹe nọ u wo oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ẹyao ọ be kẹ uye. Dede nọ o bi bruenu hu, whọ tẹ rọ iroro obọra fiobọhọ kẹe, ẹsejọhọ o te were iẹe. Who te there emu kẹe hayo fiobọhọ kẹe ru uwou riẹ fo, o te were iẹe. Otẹrọnọ a si oniọvo jọ no iruo, who te vi umugho jọ sei re o ro kru obọ bẹsiẹ, eva e te were iẹe. Whọ gbẹ maki kere odẹ ra fihọ ẹnvẹlopu na dede he, u yoma ha. Joma hẹrẹ nọ oniọvo o bo bru omai ze taure ma te ti fiobọhọ kẹe he. Ukpoye ma rẹ rọ iroro obọmai fiobọhọ kẹe wọhọ epanọ Jihova o re ru na. Jihova o re ru ọre na va ze kẹ omai kẹdẹ kẹdẹ, ọ rẹ hẹrẹ nọ ma yare iẹe tao ho. Ẹroro ọre na o bi fiobọhọ kẹ ohwo kpobi make enọ i re yere Ọghẹnẹ kẹ oware nọ o bi ru kẹ ae he. Kọ eware nọ Jihova o bi ru kẹ omai na i gbe dhesẹ nọ o gine you omai? Jihova ọ were omai kẹhẹ keme ọ rrọ wowou yọ o re ruọghọ gaga. w21.09 22-23 ¶12-13

Fikinọ uyoyou nọ Jihova o wo kẹ omai o rẹ hiẹ hẹ, ọ rẹ rọvrẹ omai. Nọ Jihova o te muẹrohọ nọ ohwo nọ ọ raha uzi o kurẹriẹ no eva ze je mukpahe oware nọ o ru na, ọ rẹ rọvrẹ riẹ fiki uyoyou riẹ nọ o rẹ hiẹ hẹ. Devidi ọso-ilezi na ọ ta kpahe Jihova nọ: “Ọ kẹ omai uye wọhọ epaọ izieraha mai hi, yọ ọ hwosa kẹ omai wọhọ epaọ iruthọ mai hi.” (Ol. 103:8-11) Fiki eware nọ e via kẹ Devidi no, ọ riẹ epanọ o rẹ jọ kẹ ohwo nọ udu u te bi brukpei. Rekọ o vuhumu nọ Jihova ọ “ruẹrẹ oma kpahe re [ọ] rọvrẹ.” Kọ eme o rẹ lẹliẹ Jihova rọvrẹ ohwo? Whọ rẹ ruẹ uyo na evaọ oria ikere inẹnẹ na. Nwanọ wọhọ epanọ Devidi ọ ta evaọ olẹ na, Jihova ọ rẹ rọvrẹ ohwo kpobi nọ ọ be lẹ sei kẹ erọvrẹ keme ọ vọ avọ uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ. U yoma ha nọ udu u te bi brukpe omai fikinọ ma raha uzi. Oye o tubẹ mai woma keme u re fiobọhọ kẹ omai kurẹriẹ, je ru re a rọvrẹ omai. w21.11 5 ¶11-12

Jihova ọ rẹ rọ odẹ riẹ zaharo ho, yọ ọ gwọlọ nọ ahwo kpobi a rọ adhẹẹ kẹe. (Aiz 42:8) Anwọ ikpe idu ezeza nọ i kpemu na, a raha odẹ Ọghẹnẹ gaga no. (Ol 74:10, 18, 23) Onana u muhọ evaọ oke nọ Ẹdhọ, koyehọ “Ohwo Ọtaraha” na ọ rọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ be gbọ Adamu avọ Ivi oware jọ. (Emu. 3:1-5) Anwọ oke yena ze a be rọ ta Jihova raha inọ ọ be gbọ ahwo-akpọ oware nọ o rẹ lẹliẹ eva were ae. O kẹ Jesu uye gaga inọ a be raha odẹ Ọsẹ riẹ. Jihova o wo udu nọ o re ro su odhiwu gbe akpọ na, yọ esuo riẹ ọ mai woma. (Evia. 4:11) Rekọ Ẹdhọ ọ bẹbẹ ikọ-odhiwu jọ gbe ahwo jọ họ bi roro nọ Ọghẹnẹ o wo udu nọ o re ro su hu. Kẹlena, a te riẹ ohwo nọ o gine wo udu nọ o re ro su odhiwu gbe akpọ na. Idhiwu gbe akpọ a ti vuhumu nọ Jihova ọvo họ ọnọ ọ rẹ sai su nọ udhedhẹ gbe omofọwẹ o sae rọ jọ akpọ na. w21.07 9 ¶5-6

Ọzae kpobi ọ rẹ gwọlọ oghẹrẹ nọ aye gbe emọ riẹ a rẹ rọ ruẹ emu re, ruẹ iwu kuhọ je wo uwou nọ a rẹ rria. Kọ eware e rrọ gaga kẹ owhẹ? O tẹ rrọ ere, kiyọ oware nọ o rẹ sae lẹliẹ udu whrehe ohwo o be via kẹ owhẹ na. Dede na, whọ sai ru eware nọ ẹrọwọ ra ọ rẹ rọ ga ziezi. Se ẹme nọ Jesu ọ ta evaọ Matiu 6:25-34. Lẹ se Jihova re who te se oria na, kẹsena who ve roro kpahe iẹe ziezi. Se kpahe idibo Jihova jọ nọ eware e jọ gaga kẹ rekọ Jihova ọ rẹrote ae keme a rọ egagọ riẹ karo ghele. (1 Kọr. 15:58) Who te ru ere, ẹrọwọ ra ọ te ga ziezi. Whọ vẹ te ruẹ nọ, otẹrọnọ Jihova Ọsẹ obọ odhiwu ra ọ rẹrote inievo yena, kiyọ ọ te rẹrote owhẹ re. Ọ riẹ oware nọ whọ gwọlọ, ọ tẹ jẹ riẹ epanọ o re ro ru ei kẹ owhẹ. Nọ whọ jẹ be ruẹ nọ Jihova ọ be rẹrote owhẹ, ẹrọwọ ra ọ vẹ te ga vi epaọ anwẹdẹ. Whọ vẹ te sai thihakọ nọ ebẹbẹ ilogbo i te te owhẹ evaọ obaro. w21.11 20 ¶3; 21 ¶6

Ẹrọwọ Ileleikristi buobu ọ wariẹ ga ziezi fikinọ a rọwo ẹtanigbo na. A ruabọhọ usi uwoma ota na dede nọ a je kpokpo ai gaga. Yọ a thihakọ ebẹbẹ sa-sa rite oke owho rai. Ohwo otiọye jọ họ Jọn ukọ na. Ọ ta usi uwoma kpahe Kristi gbe ẹtanigbo na. Ẹsejọhọ o ru onana vrẹ ikpe udhosa soso. Oke nọ ọ jọ enwenọ ikpe udhusoi, egọmeti Rom a mukpahe iẹe te epanọ a ro mu ei nyai fihọ obọ ukoliko Patmọs. Eme a rọ fiki riẹ mu ei na? Ọ ta nọ: “Fiki ẹme nọ mẹ be ta kpahe Ọghẹnẹ gbe isẹri-ise kpahe Jesu.” (Evia. 1:9) Ẹrọwọ nọ o wo gbe ithihakọ riẹ u fo oware nọ ma rẹ rọ aro kele. Who te se ebe Ebaibol nọ Jọn o kere na, whọ rẹ nwane ruẹ nọ o you Jesu gaga, idhe ẹtanigbo na e tẹ jẹ dae ẹro fia. Unuẹse nọ ọ ta kpahe ẹtanigbo na gbe irere nọ ẹtanigbo na ọ wha se ohwo-akpọ u bu vi isia udhusoi. (1 Jọn 2:2) O rrọ vevẹ nọ Jọn o rri ẹtanigbo na ghaghae. w21.04 17 ¶9-10

Ẹme nọ Jihova ọ be jọ etenẹ vuẹ ahwo riẹ na họ, jọ a rri ahwo nọ oma o ga ha vo ho. Wọhọ oriruo, ọ vuẹ ahwo Izrẹl nọ jọ a la ohwo nọ o diezọ eka ha. Oware jọ nọ u re dhesẹ nọ a be la ohwo otiọye na eka họ, nọ a te bi seha kẹe, nọ a te bi duwu ei iyei hayo ta ẹme oyoma kpahe iẹe. U yoma kẹhẹ re a ru ohwo nọ o diezọ ere! Whọ tẹ be raha odẹ riẹ, ọ te riẹ hẹ. Fikiere ọ sai ti gu ẹkẹ-unu riẹ hẹ. Ma tẹ jẹ jọ obe Iruo-Izerẹ 19:14 na wuhrẹ nọ o thọ re odibo Ọghẹnẹ o “fi oware họ edhere kẹ ohwo nọ o tuaro.” Obe jọ o ta nọ, evaọ erẹwho nọ e rrọ ubrobọ Izrẹl, “a jẹ hai gboja kẹ ahwo otiọye na, jẹ whae re.” O sae jọ nọ ahwo jọ nọ a rrọ eva gaga a jẹ hai gbolo oware fihọ edhere kẹ ohwo nọ o tuaro re o kie, a ve muhọ ẹhwẹ. A geva kẹhẹ ahwo na! Uzi nọ Jihova o jie na, u dhesẹ nọ ma tẹ ruẹ ahwo nọ a tuaro hayo enọ i wo ebẹbẹ efa, u fo nọ ohrọ rai o rẹ re omai, ma vẹ gwọlọ edhere nọ ma re ro fiobọhọ kẹ ae. w21.12 8-9 ¶3-4

Jekọp ọ jẹ ruawa inọ ẹsejọhọ oniọvo riẹ ọ re rọvrẹ riẹ hẹ. Fikiere ọ tẹ lẹ se Jihova kpahe ẹme na. Kẹsena o te vi eware buobu se Esọ. (Emu. 32:9-15) Uwhremu na nọ avọ oniọvo riẹ a ruẹ oma no, Jekọp o te guzou kpotọ kẹe, orọnọ ẹsiẹvo hayo isiava ha, rekọ isiahrẹ soso! Enẹ Jekọp o ro dhesẹ nọ o wo adhẹẹ gbe omaurokpotọ jẹ rọ ere ruẹrẹhọ kugbe oniọvo riẹ. (Emu. 33:3, 4) U wo oware jọ nọ ma rẹ sai wuhrẹ mi Jekọp evaọ oghẹrẹ nọ ọ rọ ruẹrẹ oma kpahe taure ọ tẹ te nyae ruẹ Esọ gbe oware nọ o ru nọ ọ ruẹ e riẹ no. Jekọp ọ kake lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹe, o te je ru lele olẹ riẹ na keme o ru eware nọ i re fiobọhọ kẹe ruẹrẹhọ kugbe oniọvo riẹ dhedhẹ. Nọ Jekọp ọ nya te Esọ oma, o si ikẹ hẹ kpahe ohwo nọ o ruthọ gbe ohwo nọ ọ riẹ ru. Oware nọ o jariẹ oja kpobi họ, epanọ ọ rẹ rọ ruẹrẹhọ kugbe oniọvo riẹ dhedhẹ. Kọ u gbe fo re whọ rọ aro kele Jekọp?—Mat. 5:23, 24. w21.12 25 ¶11-12

Whọ tẹ kareghẹhọ nọ Jesu o whu fiki izieraha ra, ẹsejọhọ whọ te ta nọ, ‘Me te ohwo nọ Jesu o re whu kẹ hẹ.’ Eme ọ rẹ sae lẹliẹ owhẹ roro ere? Fikinọ ma gba ha, udu mai u re brukpe omai ẹsejọ inọ ma fioka ha, hayo ma te ohwo nọ a re you hu. (1 Jọn 3:19) Iroro itieye e tẹ ruọ omai udu, joma kareghẹhọ nọ “Ọghẹnẹ ọ rro vi udu mai.” Oghẹrẹ kpobi nọ udu mai u bi brukpe omai te kẹhẹ, ma riẹ nọ Ọsẹ obọ odhiwu mai na o you omai gaga, yọ ọ rẹ rọvrẹ omai riẹriẹriẹ. Fikiere, joma daoma rri omamai oghẹrẹ nọ Jihova o bi rri omai. Re ma sai ru onana, o gwọlọ nọ ma rẹ hai se Ebaibol na kẹse kẹse, je roro didi kpahe eware nọ ma se. Ma vẹ jẹ hae lẹ kẹse kẹse je kuomagbe idibo Ọghẹnẹ efa. Eware nana i wuzou gaga. Fikieme ma rọ ta ere? Keme i ti fiobọhọ kẹ owhẹ ruẹ epanọ Jihova o wou te. Whọ te ruẹ nọ o you owhẹ gaga. Ẹme Ọghẹnẹ ọ rẹ “kpọ eware vi.” Whọ tẹ be hai roro didi kpahe oria jọ evaọ Ebaibol na kẹdẹ kẹdẹ, o te kpọ iroro ra vi. Whọ gbẹ te vro ho sọ Ọghẹnẹ o you owhẹ.—2 Tim. 3:16. w21.04 23-24 ¶12-13

Re ẹrọwọ ohwo ọ sae ga ziezi, orọnikọ o re wo eriariẹ fihọ uzou ọvo ho. O roja re ma hai roro didi kpahe eware nọ ma wuhrẹ. Fikieme? Joma ta kpahe oware nọ o via kẹ odibo Ọghẹnẹ nọ o kere Olezi avọ 77 na. O jẹ kẹe uye inọ o wọhọ nọ eva riẹ gbe ahwo Izrẹl nọ i kiọkọ e gbẹ be were Jihova ha. Makọ evaọ aso dede, ọ gbẹ jẹ sae wezẹ hẹ fiki iroro nana. (Owọ avọ 2-8) Kọ eme o ru? Ọ lẹ se Jihova nọ: “Me ti roro didi kpahe iruẹru ra kpobi jẹ romatotọ roro kpahe eware nọ who bi ru.” (Owọ avọ 12) Uzẹme riẹ họ, ọso-ilezi nana ọ riẹ kpahe eware buobu nọ Jihova o ru kẹ ahwo Izrẹl no evaọ oke nọ u kpemu. Rekọ ọ gbẹ jẹ ruawa ghele. Ọ jẹ ta kẹ omariẹ nọ: “Kọ Ọghẹnẹ ọ kpairoro vrẹ aruoriwo riẹ no, hayo kọ ofu riẹ o wha riẹ ze nọ o gbe bi dhesẹ ohrọ-oriọ họ?” (Owọ avọ 9) Rekọ ọso-ilezi na o te ti bruoma kpiroro. O te je roro kpahe oghẹrẹ nọ Jihova ọ rọ re ae ohrọ unuẹse buobu, eware nọ o bi ru gbe enọ o ru kẹ ae no evaọ oke nọ u kpemu. (Owọ avọ 11) Kọ eme o no rie ze? Ọso-ilezi na ọ tẹ te ruẹ nọ Jihova o re fi ahwo riẹ hotọ họ. (Owọ avọ 15) w22.01 30-31 ¶17-18

Ezae gbe eyae nọ e jọ egbẹnyusu riẹ nọ i whu siọ iẹe ba no o be dae gaga. Ọ gwọlọ kpare ae zihe ziọ uzuazọ. (Job 14:15) Ma riẹ nọ o gbẹ be da Jihova rite inẹnẹ inọ Abraham, ogbẹnyusu riẹ na o whu siọ iẹe ba no. (Jem. 2:23) Kọ Mosis who roro nọ ọ be da Jihova ha, ọnọ avọ Jihova a jẹ hae ta ẹme “ovao dhe ovao”? (Ọny. 33:11) Yọ ma riẹ nọ Jihova ọ gwọlọ nọ oke u te vẹrẹ re Devidi gbe eso-ilezi na a te so ile ujiro kẹe nọ a tẹ kparoma ze no. (Ol. 104:33) Egbẹnyusu riẹ nana a re thọrọ iẹe ẹro ho dede nọ a whu no. (Aiz. 49:15) Ọ be kareghẹhọ oghẹrẹ nọ a jọ kpobi. Ọ te kpare ae no uwhu ze ẹdẹ jọ, a vẹ te wariẹ mu ei họ ẹgọ. Otẹrọnọ ohwo jọ o whu ku owhẹ, hai roro kpahe eware nana, oma o te sasa owhẹ. Nọ Adamu avọ Ivi a veghe uzou kẹ Jihova no evaọ ọgbọ Idẹn, Jihova ọ riẹ nọ taure eware i te ti woma, i ti yoma gahọ tao. Ma riẹ nọ umuomu, okienyẹ gbe ozighi nọ ọ rrọ akpọ na nẹnẹ na o be dha Jihova eva. w21.07 10 ¶11; 12 ¶12

Nọ ma te you inievo ukoko na u re dhesẹ nọ ma rri ẹtanigbo na ghaghae. Ẹvẹ o rọ rrọ ere? Orọnikọ mai ọvo Jesu o whu kẹ hẹ, o whu kẹ inievo mai re. Otẹrọnọ u no rie eva ze nọ o re siobọno uzuazọ riẹ fiki rai, u dhesẹ nọ a rrọ ghaghae kẹe. (1 Jọn 3:16-18) Oware nọ ma bi ru kẹ inievo mai oye u re dhesẹ nọ ma you rai. (Ẹf. 4:29, 31–5:2) Wọhọ oriruo, ma re fiobọhọ kẹ ae nọ a tẹ be mọ, hayo nọ ẹbẹbẹ jọ o te te ai oma. Ma rẹ jẹ dhogbo bru ai nọ eware okpẹtu e tẹ via kẹ ae. Rekọ eme ma re ru nọ oniọvo jọ o te ru oware nọ o dha omai eva hayo ta ẹme nọ ọ kẹ omai uye? Kọ whọ rẹ gwọlọ fi ẹgo na họ eva? (Izerẹ 19:18) O tẹ rrọ ere, lele ohrẹ Ebaibol nana nọ o ta nọ: “Wha gbẹ hai thihakọ kẹ ohwohwo jẹ rọvrẹ ohwohwo riẹriẹriẹ nọ ohwo jọ ọ tẹ maki wo oware jọ nọ u re ru ei go kpahe omọfa. Wọhọ epanọ Jihova ọ rọvrẹ owhai riẹriẹriẹ na, wha re ru epọvo na hrọ re.” (Kọl. 3:13) Oke kpobi nọ ma rọvrẹ oniọvo nọ o ru omai thọ, yọ ma bi dhesẹ kẹ Ọsẹ obọ odhiwu mai nọ ẹtanigbo na ọ ginẹ da omai ẹro ziezi. w21.04 18 ¶12-13

O sae jọ nọ ma bi ru iruo gaga evaọ ukoko na yọ ma fiobọhọ kẹ ahwo buobu kurẹriẹ no. Rekọ joma hae kareghẹhọ nọ Jihova o gbe fiobọhọ kẹ omai hi, ma sai ru eware yena kpobi hi. U wo oware ofa jọ nọ ma wuhrẹ mi Pọl ukọ na avọ Apọlọs, koyehọ epanọ ma wo iruo te evaọ ukoko na, ere ma rẹ daoma ru dhedhẹ kugbe inievo na te re. Eva e rẹ were omai gaga nọ ekpako ukoko gbe idibo iruiruo a te bi ru eware nọ e rẹ wha udhedhẹ ze je ru nọ okugbe ọ rẹ rọ jọ ukoko na. Wọhọ oriruo, okugbe ọ rẹ jariẹ nọ a tẹ be hae kẹ ohrẹ no Ebaibol ze je fiobọhọ kẹ inievo na yoẹme kẹ Jesu je lele oriruo riẹ, ukpenọ a rẹ dhogbo epanọ inievo na a rẹ rọ kẹ ae adhẹẹ. (1 Kọr. 4:6, 7) Mai kpobi na ma wo ọvuọ okẹ riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai. Ma sai roro nọ oware nọ ma bi ru ro fiobọhọ evaọ ukoko na u tulo ho. Rekọ who du rri rie ere vievie he. Nwane wọhọ epanọ itelọ ọ rẹ rọ iko hayo ilulu buobu whẹ ewu kugbe na, ere ọvona eware nọ ma bi ru e rẹ wha okugbe ziọ ukoko na. Ajọ ma lele ohwohwo hrowo oma vievie he. Joma gbaemu nọ ma re ru eware nọ e rẹ wha udhedhẹ gbe okugbe ziọ ukoko na.—Ẹf. 4:3. w21.07 19 ¶18-19

Jọ u mu owhẹ ẹro inọ ahwo ra nọ a whu no na, a te kpare ae ze. Oviẹ nọ Jesu ọ viẹ evaọ oke nọ o je ro whrehe Mata avọ Meri na u dhesẹ nọ ọ ginẹ gwọlọ kpare ahwo nọ a whu no ze. (Jọn 11:35) Whọ sai fiobọhọ kẹ ahwo nọ a rrọ uweri. Orọnikọ ẹviẹ ọvo Jesu o lele Mata avọ Meri viẹ hẹ, rekọ ọ gaviezọ kẹ ae jẹ ta ẹme nọ ọ rẹ bọ ae ga. (Jọn 11:25-27) Ma sai ru epọvo na kẹ ahwo nọ a rrọ uweri fiki ohwo rai nọ o whu. Dan nọ ọ rrọ ọkpako ukoko evaọ obọ Australia ọ ta nọ: “Nọ aye mẹ o whu ku omẹ, mẹ gbẹ jẹ sai ru eware buobu hu. Inievo buobu avọ eyae rai a jẹ hae jọ kugbe omẹ t’aso t’uvo, yọ a jẹ hae gaviezọ kẹ omẹ. Ẹsenọ mẹ tẹ be viẹ evaọ iraro rai, a je rri nọ me te ọzae he he nọ mẹ be rọ viẹ, yọ a jẹ whaha omẹ hẹ. A je ru eware jọ ro fiobọhọ kẹ omẹ. Wọhọ oriruo, a jẹ hae wozẹ omoto mẹ, dẹ eware emuore se omẹ, je there ẹbẹ kẹ omẹ evaọ oke nọ mẹ jẹ sai ru eware nana ha. Yọ ẹsibuobu, a jẹ hae lẹ kugbe omẹ. A jọ obọdẹ egbẹnyusu gbe inievo ‘nọ a yẹ fiki oke idhọvẹ.’”—Itẹ 17:17. w22.01 16 ¶8-9

Jihova ọ gwọlọ nọ eware i woma kẹ omai. (Itẹ 4:20-22) Ma tẹ jọ Ebaibol hayo obe ukoko na se ku oware jọ nọ o lẹliẹ omai ruẹ nọ ma bi ru oware jọ thọ, hayo nọ oniọvo nọ o kruga ziezi ọ tẹ hrẹ omai, yọ Jihova ọ be rọ ere dhesẹ nọ o you omai na. (Hib. 12:9, 10) Roro kpahe epanọ ohrẹ na o sai ro fiobọhọ kẹ owhẹ viukpọ oghẹrẹ nọ a rọ kẹ ohrẹ na. Ẹsejọ, ma sai roro nọ ọ riẹ ohrẹ na kẹ hẹ. Ma riẹ nọ u fo re ohwo nọ ọ be kẹ omọfa ohrẹ ọ kẹ ohrẹ na evaọ edhere owowou nọ o sai ro kiehọ ohwo na oma. (Gal. 6:1) A tẹ kẹ omai ohrẹ, u ti woma gaga re ma roro kpahe epanọ ma sai ro lele ohrẹ na, ma tẹ maki bi roro nọ oghẹrẹ nọ a rọ kẹ ohrẹ na o nwani woma tere he. Ma sae nọ omamai nọ, ‘Mẹ maki bi rri nọ ọ riẹ ohrẹ na kẹ hẹ na, kọ emamọ oware jọ o riẹ nọ mẹ rẹ sai wuhrẹ noi ze? Kọ u gbe ti woma re mẹ kpairoro vrẹ abọ nọ ohwo na ọ be jọ riẹ ru te he re me roro kpahe epanọ mẹ sai ro lele ohrẹ na?’ Ma tẹ be hai roro kpahe epanọ ma re ro lele ohrẹ kpobi nọ a kẹ omai, u re dhesẹ nọ ma wo areghẹ. w22.02 12 ¶13-14

Jihova ọ riẹ nọ re ma sae whaha ekpehre iroro je siobọno uruemu uyoma, o rrọ oware asohẹrioke he, yọ ma rẹ daoma fihọ iẹe gaga. (Ol. 103:13, 14) Rekọ Jihova ọ be rọ Ebaibol na, ẹzi riẹ, gbe ukoko riẹ fiobọhọ kẹ omai wo areghẹ gbe ẹgba nọ ma sai ro nwene. Hae rọ Ebaibol kiẹ omara riwi ziezi. Ebaibol na ọ wọhọ ughẹgbe. O sai fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ sọ eme nọ whọ be hae ta, uruemu ra gbe eware nọ who bi roro, i woma hayo i yoma. (Jem. 1:22-25) Yọ Jihova omariẹ ọ gwọlọ nọ o re fiobọhọ kẹ owhẹ ẹsikpobi. Ọye ọ mae riẹ oware nọ u ti fiobọhọ kẹ owhẹ keme ọ riẹ iroro nọ e rrọ owhẹ eva. (Itẹ 14:10; 15:11) Fikiere hae lẹ sei ẹsikpobi re whọ hai je se Ebaibol kẹdẹ kẹdẹ. Whọ vro vievie he inọ izi Jihova e rrọ rọkẹ ewoma ra. Ma te bi ru oware kpobi nọ Jihova ọ ta nọ ma ru, erere o re te omai. Ohwo o te bi koko izi Ọghẹnẹ, ahwo a rẹ kẹe adhẹẹ, uzuazọ riẹ o rẹ jọ kpatiẹ, yọ eva e rẹ ginẹ were iẹe.—Ol. 19:8-11. w22.03 4 ¶8-10

Nọ ma te bi kuomagbe inievo mai bọ iwou egagọ mai jẹ rẹrote ai yọ edhere jọ nọ ma rẹ rọ gọ Jihova. Ebaibol ọ ta nọ iruo ebabọ uwou-udhu na gbe eware nọ a ru fihọ iẹe yọ “iruo ọrẹri.” (Ọny. 36:1, 4) Epọvo na nẹnẹ re, nọ ma tẹ be bọ Egwa Uvie gbe iwou egagọ mai efa, Jihova o re rri rie nọ ẹgọ ma be gọe na. Inievo mai jọ a re ru iruo ebabọ nana kẹse kẹse. Iruo nọ a bi ru e da omai ẹro fia. U te no ere no, inievo nana a re kpohọ usi uwoma re. Ejọ dede a gwọlọ jọ ekobaro. Nọ inievo nana a te fi obe họ inọ a gwọlọ jọ ọkobaro, u fo re ekpako ukoko a whobọhọ obe na, otẹrọnọ a te ahwo nọ a re ro mu. Ekpako na a rẹ rọ ere dhesẹ nọ iruo nọ inievo nana a bi ru e da rai ẹro fia. Te ma riẹ iwou ẹbọ te ma riẹ ẹbọ họ, u fo re mai kpobi ma hai ru eria egagọ mai fo jẹ rẹrote ai. w22.03 22 ¶11-12