Azie

Ma te wo emamọ ẹmeunu, o rẹ lẹliẹ ahwo riẹ nọ mai yọ uvi eg’Ọghẹnẹ. U re ru nọ ahwo nọ a be ruẹ omai a rẹ rọ ruẹ “ohẹriẹ nọ o rrọ udevie ohwo nọ ọ be gọ Ọghẹnẹ avọ ọnọ ọ be gọe he.” (Mal. 3:18) Joma kẹ oriruo oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Kimberly. Tei te ọmọ eklase riẹ jọ a je ru oware jọ nọ a ta kẹ ae nọ a ru evaọ obọ isukulu. Evaọ oke nọ a je ro ru oware na kpobi, ọmọ eklase riẹ na o muẹrohọ nọ Kimberly ọ wọhọ emọ isukulu rai edekọ họ. Ọ rẹ jọ emu ohwo ta ẹme oyoma riẹ hẹ, o wo emamọ ẹmeunu, yọ ọ rẹ la ohwo eka ha. Uruemu Kimberly o were ọmọ eklase riẹ na gaga. Uwhremu na ọ tẹ rọwo nọ a wuhrẹ iẹe Ebaibol. Ma riẹ nọ eva e rẹ were Jihova gaga nọ ẹmeunu mai ọ tẹ be lẹliẹ amọfa gwọlọ wuhrẹ kpahe iẹe. Ma gwọlọ nọ ẹmeunu mai ọ were Jihova. w22.04 5-6 ¶5-7

Jesu o le idhivẹri ihrẹ nọ i je kpokpo Meri Magdalini noi oma. Oware nọ Jesu o ru kẹe na o da riẹ ẹrote epanọ o ro zihe ruọ olele Jesu. (Luk 8:1-3) Dede nọ Meri o rri oware nọ Jesu o ru kẹe na fihọ okpoware, oware ofa o riẹ nọ o rro vi oyena nọ Jesu o ti ru kẹe, nọ o sae jọ nọ ọ re riẹ kpahe he evaọ oke yena. Oye họ, Jesu o ti whu, “re ohwo kpobi nọ o fi ẹrọwọ họ iẹe” o ve wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. (Jọn 3:16) Meri o tilẹmu Jesu rite urere. Ọ rọ ere dhesẹ nọ oware nọ Jesu o ru kẹe o da riẹ ẹro fia. Wọhọ oriruo, nọ Jesu ọ jẹ reakọ evaọ ure-oja na, Meri ọ jọ etẹe kugbei keme o you Jesu, yọ ọ gwọlọ rọ ere tuduhọ ahwo nọ a jọ etẹe awọ. (Jọn 19:25) Yọ, nọ Jesu o whu no, Meri avọ eyae efa jọ a tẹ dẹ idẹ nọ i re gbo ore awere ze re a rehọ ae wholo ori riẹ. (Mak 16:1, 2) Meri ọ ruẹ Jesu nọ a kpare iẹe ze no, yọ o tube lele iei ta ẹme. Onana yọ okpoware keme orọnikọ ilele Jesu kpobi ae a ruẹ e riẹ je lele iei ta ẹme he nọ a kpare iẹe ze no.—Jọn 20:11-18. w23.01 27 ¶4

Ma rẹ ta nọ onọ ma ru evaọ egagọ Jihova u te no ho. Dede nọ owho hayo ebẹbẹ efa e be jọ omai ru te epanọ ma je ru hu, ma rẹ gbẹ dawo utho ẹgba mai kpobi evaọ “iruo Olori na.” Ma vẹ rọ ere jaja aro vi rite urere. (1 Kọr. 15:58; Mat. 24:13; Mak 13:33) Ma re wo ọwhọ jẹ rọ udu mai kpobi gọ Ọghẹnẹ. Nọ Jesu o je kere se ukoko obọ Laodisia, ọ ta ẹme te oware jọ nọ a be riẹ ru hu. Ọ ta nọ a rrọ “ruọruọruọ,” nọ u dhesẹ nọ a wo ọwhọ họ evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Ọ tẹ jẹ ta kẹ ae nọ a rrọ “iyiyẹ” jẹ “kare evawere.” U fo nọ a rẹ rọ ajọwha gọ Jihova ziezi. (Evia. 3:16, 17, 19) Eme oyena u wuhrẹ omai nẹnẹ? Otẹrọnọ ọwhọ mai o bi kie kpotọ no, u fo nọ ma re roro kpahe eware nọ Jihova gbe ukoko riẹ a bi ru kẹ omai, re ọwhọ ọ wariẹ ruọ omai oma. (Evia. 3:18) Ma rẹ dhogbo epanọ eware i re ro woma kẹ omai te epanọ ma gbe ro kruga ha ha evaọ ukoko na. w22.05 3-4 ¶7-8

Jihova o bi kere edẹ ahwo fihọ obọdẹ obe jọ anwọ ikpe idu buobu ze na. Ebẹle o wo ẹrọwọ gaga, yọ ọye họ ohwo ọsosuọ nọ Jihova o kere odẹ riẹ fihọ obe na. (Luk 11:50, 51) Anwọ oke yena ze Jihova o kere edẹ ahwo buobu fihọ obe na no, yọ o gbe bi kere edẹ amọfa fihọ iẹe. A jọ Ebaibol se obe na “obe ekareghẹhọ,” “obe uzuazọ,” gbe “uko-obe uzuazọ.” (Mal. 3:16; Evia. 3:5; 17:8) Edẹ ahwo nọ e rrọ obe nana họ ahwo nọ a be gọ Jihova, nọ e be dhozọ riẹ, jẹ be kẹ odẹ riẹ adhẹẹ. Ahwo yena a ti wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. Re edẹ mai e sae jọ obe yena, ma rẹ jọ egbẹnyusu ekpekpe Jihova. Yọ fiki uwhu Ọmọ riẹ, Jesu Kristi ma sae rọ jọ egbẹnyusu riẹ. (Jọn 3:16, 36) Mai kpobi ma gwọlọ nọ a kere odẹ mai fihọ obe uzuazọ na, te ma wo ẹruore inọ ma ti kpobọ odhiwu hayo obọ otọakpọ obonẹ ma te jọ. w22.09 14 ¶1-2

A jọ obe Eviavia fodẹ “araomuomu idudu ologbo jọ nọ ọ rrọ wawae wọhọ erae.” (Evia. 12:3) Araomuomu idudu ologbo nana ọ họre Jesu avọ ikọ-odhiwu riẹ. (Evia. 12:7-9) Ọ be họre idibo Ọghẹnẹ, ọ tẹ be jẹ kẹ erao ijihẹ nọ i kiọkọ, koyehọ isu akpọ na ogaga nọ a bi ro su. (Evia. 12:17; 13:4) Ono họ araomuomu idudu ologbo nana? Ọye họ “araomuomu anwae na, ọnọ a re se Ẹdhọ gbe Setan” na. (Evia. 12:9; 20:2) Ọye o bi gele ewegrẹ Ọghẹnẹ nọ i kiọkọ uzou họ. Eme ọ te via kẹ araomuomu idudu na? Obe Eviavia 20:1-3 o ta nọ ukọ-odhiwu jọ o ti gbolo Setan fihọ ọgọdọ odidi. O te wọhọ ẹsenọ a fi ei họ uwou-odi. Ọ te gbẹ sai wo ẹgba ọvuọvo ho. Setan o gbe ti “su erẹwho na thọ ofa ha bẹsenọ ikpe odu (1,000) na i re re no.” Kẹsena a vẹ te raha Setan avọ idhivẹri riẹ kpobi no riẹriẹriẹ. Ọrahakufiẹ nana Ebaibol o se “ẹtẹre erae avọ isọ-ọre” nọ a ti gbolo ai fihọ na. Akpọ ọ te were kẹhẹ nọ a tẹ raha Setan avọ idhivẹri riẹ no. w22.05 14 ¶19-20

Jesu ọ jọ ọgba iruo. Oke nọ ọ jọ uzoge, iruo ekapenta o je ru. (Mak 6:3) Ma riẹ nọ eva e jẹ were ọsẹgboni riẹ inọ o bi fiobọhọ kẹ ae re a sae kuọ uviuwou na keme ahwo uviuwou na a jọ buobu. Yọ fikinọ Jesu ọ jọ gbagba, ọ te riẹ iruo ekapenta na ziezi, fikiere ahwo buobu a te gwọlọ nọ o ku eware kẹ ae. Ma riẹ nọ iruo nọ Jesu o je ru na e jẹ were iẹe gaga. O make rrọ ere na, orọnikọ iruo ekapenta na ọvo ọ jẹ rọ oke riẹ kpobi ru hu. Ọ jẹ hai ru eware nọ e rẹ lẹliẹ usu riẹ avọ Jihova kpekpe ziezi. (Jọn 7:15) Uwhremu na nọ o mu iruo usi uwoma ota oke kpobi riẹ họ, o wuhrẹ ahwo nọ: “Wha du ru iruo kẹ emu nọ ọ rẹ raha ha, rekọ wha ru iruo kẹ emu nọ ọ rẹ wha uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ ze.” (Jọn 6:27) Yọ oke nọ ọ jẹ kẹ Ovuẹ Obọ Ugbehru na, ọ ta nọ: “Wha koko efe họ obọ odhiwu kẹ omarai.” (Mat. 6:20) Ma te wo areghẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ kẹ ohwo, ma rẹ ga obọ iruo ziezi, rekọ iruo na eye e rẹ jọ oware nọ o mae roja kẹ omai hi. Mai Ileleikristi ma riẹ nọ ma re “ru iruo egaga” gbe “iruo iwoma.” w22.05 22 ¶9-10

Yunisi ọ jẹ hai dhesẹ emamọ uruemu nọ Timoti ọ sae rọ aro kele. Uruemu oni Timoti o lẹliẹ Timoti ruẹ nọ oni riẹ o gine you Jihova ziezi, yọ Jihova nọ oni riẹ ọ be gọ na o be lẹliẹe wereva ziezi. Epọvo na o rrọ nẹnẹ re, ini buobu a fiobọhọ kẹ ahwo uviuwou rai mu Jihova họ ẹgọ “ababọ ẹme nọ a ta kẹ ae.” (1 Pita 3:1, 2) Whọ sai ru epọvo na re. Ẹvẹ whọ sai ro ru ei? Jọ usu okpekpe nọ who re wo kugbe Jihova o jọ oware nọ o mae rrọ owhẹ oja. (Izie. 6:5, 6) Ma riẹ nọ who bi ru eware buobu re whọ sai fiobọhọ kẹ ahwo uviuwou ra yeri emamọ uzuazọ. Ere ini buobu a bi ru. Whọ be rọ oke gbe ugho ra rọ yọrọ emọ. Emọ na a rẹ whaha owhẹ owezẹ ẹsejọ, yọ who re ru eware efa ro fiobọhọ kẹ ae. Rekọ jọ epanọ whọ rẹ rọ yọrọ emọ na o jọ owhẹ oja vi usu okpekpe nọ who re wo kugbe Jihova ha. Hai fi oke họ kẹse kẹse nọ whọ rẹ rọ lẹ, wuhrẹ Ebaibol na kẹ omobọ ra, je kpohọ ewuhrẹ. Who te bi ru ere, usu ra avọ Jihova o te kpekpe ziezi. Who ve je wo emamọ uruemu nọ ahwo uviuwou ra gbe amọfa a rẹ sae rọ aro kele. w22.04 16 ¶1; 19 ¶12-13

Eva e be were omai kẹhẹ inọ orọnọ mai họ enọ i re guẹdhọ amọfa ha, keme yọ ọmọziọ owha ha. Jihova nọ ọ rrọ Obruoziẹ nọ Ọ Mai Kpehru na ọye o wo iruo yena. (Rom 14:10-12) Joma fi eva mai kpobi họ Jihova inọ ọye nọ ọ riẹ eware kpobi na o ti bru oziẹ nọ o mai kiehọ. (Emu. 18:25) Jihova ọ rẹ sai ru oware uyoma ẹdẹvo ho. Ma bi rẹro oke nọ Jihova o ti ro si eware iyoma kpobi nọ uzioraha o wha ze akpọ na no otọ. Oke yena o ti si ebẹbẹ mai gbe eware kpobi nọ e be kẹ omai uye no. (Ol. 72:12-14; Evia. 21:3, 4) Ma gbẹ te kareghẹhọ ai vievie he. Bọwo oke nọ eghale yena i re te omai obọ, eva e be were omai keme Jihova o wuhrẹ omai nọ ma hae rọ aro kele iei re ma hae rọvrẹ amọfa. w22.06 13 ¶18-19

Re ohwo ọ sae jọ emamọ obruoziẹ, ọ rẹ riẹ uzi nọ o bi ro bruoziẹ na ziezi. Ọ rẹ jẹ riẹ oware nọ u woma gbe onọ u yoma. Eme ọfa o re fiobọhọ kẹ ohwo bru emamọ oziẹ? Ọ rẹ daoma riẹ oware kpobi nọ u wobọ kugbe ẹme nọ ọ rrọ otọ na taure o te ti bruoziẹ. Jihova ọ riẹ oware kpobi totọ fikiere ma sae ta nọ ọye họ Obruoziẹ nọ ọ rẹ mae riẹ oziẹ bru kpaobọ. Jihova o wo ohẹriẹ gaga no ahwo-akpọ nọ a re bruoziẹ. Jihova ọ riẹ omoware kpobi nọ u wobọ kugbe ẹme nọ o bi bruoziẹ riẹ. (Emu. 18:20, 21; Ol. 90:8) Rọkẹ ahwo-akpọ, oware nọ a ruẹ gbe onọ a yo, oye ọvo a riẹ mu. Rekọ Jihova ọ riẹ eware efa buobu nọ ahwo-akpọ a riẹ hẹ. Ọ riẹ oware kpobi nọ o rẹ sae lẹliẹ ohwo ru oware jọ. Wọhọ, oware nọ o rrọ ohwo na azẹ, oghẹrẹ nọ a rọ yọrọ iẹe, oria nọ ọ rria no emaha ze, gbe ẹyao nọ ọ rrọ ohwo na oma. Jihova ọ rẹ jẹ riẹ oware nọ o rrọ ohwo udu re. Ọ riẹ oware nọ ohwo o bi roro kpobi, eware nọ i bi si ohwo urru, gbe eware efa nọ e be lẹliẹ iẹe ru eware jọ. A rẹ sai si oware ovo no Jihova ha. (Hib. 4:13) Fikiere, nọ Jihova o tẹ rọvrẹ ohwo yọ o rri ẹme na te emu te aro no. w22.06 4 ¶8-9

U fo nọ ma re muẹrohọ eghẹ nọ Setan ọ rọ dawo Job na gaga, keme ọ be rọ eghẹ itieye na dawo omai nẹnẹ. Setan ọ be ta nọ ma you Jihova no udu mai ze he, inọ ma tẹ ruẹ nọ uwhu ona, ma rẹ siọ Jihova ba ẹgọ. Setan ọ tẹ jẹ be ta nọ Ọghẹnẹ o you omai hi. Anọ ma tẹ make be rọ udu mai kpobi gọ Ọghẹnẹ, ọ rẹ daezọ mai hi. Joma fiẹrohotọ ziezi re ma gbe kie kẹ eghẹ Setan he. Joma rri odawọ kpobi wọhọ uvẹ nọ ma rẹ rọ riẹ oghẹrẹ ohwo nọ ma ginẹ rrọ. Edawọ nọ i te Job na e lẹliẹ e riẹ ruẹ nọ u wo emamọ iruemu jọ nọ u fo nọ ọ rẹ gbẹ daoma wo. Yọ ọ daoma ziezi re o gbe wo iruemu yena. Uruemu utioye jọ họ omaurokpotọ. (Job 42:3) Epọvo na re, nọ odawọ u te te omai o rẹ sae lẹliẹ omai muẹrohọ oria nọ ma be jọ daoma te he. Nọ ma te muẹrohọ iruemu itieye na no, ma vẹ daoma nwene. w22.06 23 ¶13-14

Jihova ọ ta nọ o ti fiobọhọ kẹ omai. Wọhọ oriruo, taure ọ tẹ te ta nọ, “Whai họ isẹri mẹ,” ọ ta nọ: “Okenọ whọ te nya ame obuobu na vrẹ, mẹ te jọ kugbe owhẹ, yọ okenọ whọ te nya ithẹ na vrẹ, ame na o ti le owhẹ no ho. Okenọ whọ te nya erae vrẹ, e te mahe owhẹ hẹ, yọ erri erae na o ti mu owhẹ hẹ.” (Aiz. 43:2) Nọ ma be ta usi uwoma na, ẹsejọ ma rẹ nyaku ebẹbẹ nọ e wọhọ ame obuobu, gbe edawọ nọ e wọhọ erae. Ghele na, ma gbẹ be ta usi uwoma na keme Jihova o bi fiobọhọ kẹ omai. (Aiz. 41:13) Ahwo buobu a be gaviezọ kẹ usi uwoma nọ ma be ta ha. Rekọ oyena u dhesẹ hẹ inọ ma be riẹ usi uwoma na ta ha. Dede nọ a be gaviezọ họ, ma riẹ nọ iruo na nọ ma tilẹmu na u bi ru eva were Jihova. Yọ ẹsikpobi nọ ma tẹ kareghẹhọ onana, ẹgba ọ rẹ ruọ omai oma. Pọl ukọ na ọ ta nọ: “Omomọvo o ti wo osohwa riẹ wọhọ epaọ iruo riẹ.”—1 Kọr. 3:8; 4:1, 2. w22.11 4 ¶5-6

Eruẹaruẹ Ebaibol i bi gine rugba nẹnẹ. Ahwo “evẹrẹ erẹwho na kpobi” a be ta “ẹvẹrẹ ọgbagba” na, koyehọ eme Ebaibol na nọ a bi wuhrẹ. (Zẹk. 8:23; Zẹf. 3:9) Isẹri Jihova nọ i bu vi ima eree (8,000,000) a rrọ erẹwho nọ i bu vi egba ivẹ gbe udhuvẹ (240). Kukpe kukpe, idu ahwo buobu a be họ-ame. Rekọ epanọ ahwo a bi kurẹriẹ te oye o mai wuzou ho, rekọ “uruemu okpokpọ” na nọ a wo. (Kọl. 3:8-10) Ahwo nana jọ a je gbe-ọfariẹ, ru ozighi je mukpahe ahwo erẹwho efa gbe evẹrẹ efa. Rekọ a siọ ekpehre iruemu yena kpobi ba no. Obe Aizaya 2:4 u bi rugba evaọ oma rai. O ta nọ: “A ti gbe wuhrẹ ẹmo-ofio ofa ha.” Ma tẹ daoma wo emamọ uruemu, o te lẹliẹ ahwo kurẹriẹ ziọ ukoko na yọ u re dhesẹ nọ ma bi lele Jesu Kristi nọ o wuzou mai. (Jọn 13:35) Orọnikọ ẹgba obọ mai ma sai ro ru onana ha. Jesu họ onọ o bi fiobọhọ kẹ omai. w22.07 9 ¶7-8

Ma tẹ be lẹ se Jihova, ma re ru wọhọ ẹsenọ ma bi lele ọhwa mai ta ẹme he. Ma rẹ romakpotọ lẹ sei avọ adhẹẹ odidi. Eruẹaruẹ nọ Aizaya, Izikiẹl, Daniẹl gbe Jọn a ruẹ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ ruaro. Eruẹaruẹ na kpobi i dhesẹ nọ Jihova yọ Ovie ologbo. Aizaya ọ “ruẹ Jihova nọ ọ keria agbara-uvie okpekpehru.” (Aiz. 6:1-3) Izikiẹl ọ ruẹ Jihova nọ ọ keria akẹkẹ ologbo owowoma jọ, yọ “elo ọnwranwra jọ ọ wariẹ e riẹ họ wọhọ orọ usi-ame.” (Izik. 1:26-28) Daniẹl ọ ruẹ “Ọnọ Ọ Rrọ no Anwae Ze na” nọ o ku iwu efuafo họ yọ ebruerae i bi no agbara-uvie riẹ ze. (Dan. 7:9, 10) Jọn ọ ruẹ Jihova nọ ọ keria agbara-uvie, yọ oware jọ nọ o wọhọ usi-ame nọ u wo ekọlọ igrini wọhọ ẹmerald ọ wariẹ e riẹ họ. (Evia. 4:2-4) Ma te roro kpahe epanọ Jihova ọ rro te, ma rẹ riẹ nọ uvẹ ulogbo ọ kẹ omai na re ma lẹ sei yọ ma rẹ lẹ sei avọ adhẹẹ. w22.07 20 ¶3

Whẹ nọ ọ rrọ uzoge, Setan ọ te gwọlọ ru eware nọ ẹrọwọ ra ọ gbẹ rọ ga ha, re whọ gbẹ kẹle Jihova tere he. Yọ oghẹrẹ jọ nọ o re ro ru ei họ, o re ru re who wo avro kpahe eware jọ nọ who wuhrẹ evaọ Ebaibol. Wọhọ oriruo, ahwo buobu a bi wuhrẹ nọ Ọghẹnẹ ọye ọ ma omai hi, yọ a be rọ ere rri Ọghẹnẹ vo. Setan ọ sai ru re who roro nọ ẹsejọhọ uwuhrẹ yena uzẹme. Nọ whọ jọ ọmaha, ẹsejọhọ who roro kpahe oware utionana ha. Rekọ enẹna nọ whọ rro ze no na, ẹsejọhọ a ti wuhrẹ owhẹ oware nana evaọ obọ isukulu. Nọ iticha ra a bi wuhrẹ owhẹ na, ẹsejọhọ whọ tẹ be ruẹ nọ o wọhọ nọ areghẹ ọ rrọ ẹme na. O make rrọ ere na, o sae jọ nọ ae omarai nọ a bi wuhrẹ owhẹ na a re romatotọ kiẹ re a riẹ sọ Ọghẹnẹ ọ ma eware he. Obe Itẹ 18:17 o ta emamọ ẹme jọ. O ta nọ: “Ohwo nọ ọ kaki gu ẹdhọ o rẹ wọhọ nọ ọye ọ riẹ ru, bẹsenọ ohwo ọdekọ ọ rẹ nyaze ọ vẹ nọe enọ.” Fikiere ukpenọ whọ rẹ nwane rọwo oware kpobi nọ a wuhrẹ owhẹ evaọ obọ isukulu, romatotọ kiẹ kpahe eware nọ Ebaibol na ọ ta. Whọ sae jẹ jọ ebe ukoko na kiẹ kpahe ẹme nana. w22.08 2 ¶2; 4 ¶8

Ma rẹ daoma riẹ otọ oware nọ ma bi se evaọ Ebaibol na. Ogbẹrọ ere he, eme na i ti fi obọ ọvo họ kẹ omai hi. Joma kẹ oriruo oware nọ o via ẹdẹ jọ nọ Jesu o je lele “ọzae jọ nọ ọ riẹ Uzi na lafi” ta ẹme. (Luk 10:25-29) Nọ ọzae na ọ nọ Jesu oware nọ o re ru re ọ sai wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ, Jesu ọ tẹ nọe nọ, “Eme a kere fihọ Uzi na? Ẹvẹ who wo otoriẹ Uzi na?” Ọzae na ọ kẹ uyo onọ na gbagba. Ọ fodẹ oware nọ Ikereakere na e ta. Ọ ta nọ ma re you Ọghẹnẹ, ma ve je you erivẹ mai. (Izerẹ 19:18; Izie. 6:5) Rekọ ọzae na ọ tẹ nọ Jesu nọ: “Ginọ ono họ ọrivẹ mẹ?” Onọ yena nọ ọ nọ na u dhesẹ nọ ọ riẹ otọ ẹme nọ o se na ha. Onana o wha riẹ ze nọ ọ gbẹ riẹ epanọ o re ro ru oware nọ o se na ha. U fo nọ ma rẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ omai riẹ otọ oware nọ ma ti se evaọ Ikereakere na. Ma rẹ yare iẹe re ọ kẹ omai ẹzi ọfuafo riẹ re iroro mai e jọ oware nọ ma bi ti se na ma ve je ru lele iei. w23.02 9 ¶4-5

Ẹsejọ inievo jọ a rẹ nọ omai nọ: “Ẹvẹ who ro kurẹriẹ ziọ ukoko na?” Ẹsejọhọ a nọ owhẹ onọ yena ẹsibuobu no. Ma tẹ gwọlọ riẹ oniọvo jọ nọ ma riẹ tere he, ma rẹ nọe onọ yena. Ma rẹ gwọlọ nọ inievo na a vuẹ omai epanọ a ro kurẹriẹ ziọ ukoko na. Yọ o rẹ were omai re ma gbiku epanọ eware nọ a bi wuhrẹ omai evaọ ukoko na e were omai te. (Rom 1:11) Onana o rẹ lẹliẹ omai ruẹ nọ uzẹme na nọ ma riẹ na, oware nọ u woma tei o riẹ hẹ. Yọ o rẹ jẹ lẹliẹ omai ta nọ ma rẹ daoma re ma gbẹ hae “nya evaọ uzẹme na,” koyehọ re ma ru oware nọ o rẹ were Jihova ẹsikpobi, ọ vẹ ghale omai. Eware buobu e riẹ nọ e lẹliẹ uzẹme na were omai gaga. Ọrọ ọsosuọ kpobi họ, ma you Jihova Ọghẹnẹ nọ o wuhrẹ omai uzẹme na. Ma jọ Ebaibol wuhrẹ nọ Jihova o wo ẹgba thesiwa, yọ ọye ọ ma odhiwu gbe otọakpọ na. O make rrọ ere na, Jihova yọ emamọ Ọsẹ nọ o you omai gaga jẹ be rẹrote omai.—1 Pita 5:7. w22.08 14 ¶1, 3

Pọl ukọ na ọ ta kẹ inievo na inọ a you ohwohwo je “ru iruo iwoma.” (Hib. 10:24) Orọnikọ ẹmeunu ọvo ọ rọ tae he, o ru oware nọ u dhesẹ nọ o you inievo na. Oke nọ ohọo u je mu evaọ Judia, Pọl ọ jẹ rehọ eware nọ inievo na a zọhọ ze ro se ae. (Iruẹru 11:27-30) Dede nọ Pọl ọ jẹ ta usi uwoma je wuhrẹ ahwo evaọ ẹsikpobi, ọ jẹ hae daoma fiobọhọ kẹ ahwo nọ akpọ ọ be bẹ. Oware nana nọ ọ jẹ hai ru na u ru nọ inievo na a ro fievahọ Jihova inọ ọ te rẹrote ae. Ere ọvona re, ma tẹ be hae dhogbo bru inievo mai nọ eware okpẹtu e via kẹ, o rẹ lẹliẹ ae fievahọ Jihova inọ ọ te rẹrote ae. Ma tẹ be hae kẹ okẹ unevaze, o rẹ whae ze nọ ukoko na o rẹ rọ ruẹ ugho nọ a re ro fiobọhọ kẹ inievo na re. Ma te bi ru eware nana, yọ ma bi fiobọhọ kẹ inievo mai re a rẹroso Jihova inọ ọ te nyase ae ba ha. w22.08 24 ¶14

Eruẹaruẹ buobu e rrọ Ebaibol na nọ i rugba no. Ikpe buobu e vrẹ re ejọ i te ti rugba. Eware nọ a kiẹ ku i dhesẹ nọ eruẹaruẹ nana i gine rugba. Yọ ma riẹ nọ i re rugba keme Jihova ọye o wo eruẹaruẹ nọ e rrọ Ebaibol na. Eruẹaruẹ jọ nọ i rugba họ, enọ e ta kpahe ẹwho jọ nọ a je se Babilọn. Evaọ ukpe 778 rite 732 B.C.E., Aizaya ọruẹaro na ọ ruẹaro nọ a ti fi Babilọn kparobọ. Ọ tubẹ fodẹ ohwo nọ o ti fi ei kparobọ, koyehọ Sairọs, yọ ọ fodẹ oghẹrẹ nọ o ti ro ru ei. (Aiz. 44:27–45:2) Aizaya ọ tẹ jẹ ta nọ a te raha Babilọn muotọ, yọ ohwo ọvo ọ te gbẹ rriae he. (Aiz. 13:19, 20) Evaọ ukpe 539 B.C.E., ahwo Midia gbe ahwo Pasia a vẹruọ Babilọn je fi ei kparobọ. Ma be ta ẹme na, who te te oria nọ Babilọn ọ jọ vẹre na, igbẹhẹ nọ i kporo kuotọ ọvo whọ rẹ ruẹ. w23.01 4 ¶10

Jihova o ru nọ ma rọ rrọ ukoko na, yọ ma wo inievo buobu evaọ akpọ na soso. Okpoware Jihova o ru kẹ omai na yọ eghale buobu i bi te omai fiki onana. (Mak 10:29, 30) Inievo na a you Jihova wọhọ epanọ ma you rie na, yọ a be daoma koko izi riẹ. Ẹwho ọvona ma no ze he, ẹvẹrẹ ọvona ma be ta ha, yọ oghẹrẹ ẹgọ ọvona ma rẹ gọ họ. Ghele na, ma you inievo na, te enọ ma riẹ ẹdẹvo ho. Eva e rẹ were omai gaga re mai avọ inievo mai ma kuomagbe gọ Jihova Ọsẹ ezi mai na je jiri iei. Ma rẹ jẹ kẹle inievo ukoko na re. (Ol. 133:1) Ẹsejọ nọ ẹbẹbẹ ọ tẹ rrọ omai oma, a be hai fiobọhọ kẹ omai. (Rom 15:1; Gal. 6:2) A be hae tuduhọ omai awọ re ma kruga ziezi evaọ ukoko Jihova, usu mai avọ Jihova o vẹ jẹ kpekpe ziezi. (Hib. 10:23-25) Setan avọ akpọ omuomu riẹ a be wọso idibo Jihova kpobi. Kọ ẹvẹ o hae te jọ ogbẹrọ inievo mai nọ a bi fiobọhọ kẹ omai hi? w22.09 2-3 ¶3-4

Oware jọ nọ u fo nọ ma rẹ jọ gba omamai gaga họ, nọ ma tẹ be rọ itanẹte lele ahwo ta ẹme. Ma gbẹ yọroma ha, ma rẹ sae fere ẹme jọ nọ u fo nọ a rẹ ko dhere via kẹ ahwo buobu gbidi gbidi. Yọ ma tẹ nwani vi uwou utioye na se ahwo no, ma rẹ sai gbe ru re ahwo a siọ oware na ba ẹriẹ kpahe he. Oware ofa nọ u fo nọ ma rẹ jọ gba omamai họ, nọ ahwo nọ a mukpahe ukoko na a tẹ be rọ areghẹ nọ omai eware jọ kpahe inievo ukoko na. Ma rẹ yọroma re ma gbẹ ta ẹme nọ o re fi inievo mai họ uye he. Ma tẹ rrọ orẹwho nọ egọmeti ọ jọ ta nọ ma ta usi uwoma hayo kpohọ iwuhrẹ hẹ, nọ ipolisi a te kru omai jẹ be nọ omai enọ kpahe ukoko na, ma rẹ yọroma kpahe ẹme nọ ma rẹ ta kẹ ae. Ma rẹ “gba unu [mai] di” wọhọ epanọ Ebaibol ọ ta. (Ol. 39:1) Te evaọ uviuwou, te ma bi ru eware jọ kugbe egbẹnyusu mai, inievo ukoko na hayo omọfa kpobi, ma rẹ daoma re ma jọ ahwo nọ a re fievahọ. Yọ re ma sae jọ ahwo otiọye, ma rẹ gba omamai. w22.09 13 ¶16

Re eva e sae were omai, ma re wuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ. Jesu ọ ta nọ: “Orọnikọ ẹkwoma ebrẹdi ọvo ohwo ọ rẹ rọ jọ uzuazọ họ, rekọ ẹkwoma ẹme kpobi nọ o bi no unu Jihova ze.” (Mat. 4:4) Fikiere, kẹdẹ kẹdẹ akpọ na, joma hae romatotọ se Ebaibol na je wuhrẹ iẹe. Eme nọ e riẹe eva e wọhọ emu kẹ omai. Jihova ọ jọ Ebaibol na vuẹ omai obọdẹ eware jọ nọ e rẹ lẹliẹ eva were omai. Ọ vuẹ omai oghẹrẹ nọ ọ gwọlọ nọ akpọ mai ọ rẹ jọ. Ma rẹ jẹ jọ Ebaibol na ruẹ oware nọ ma re ru re ma sae jọ egbẹnyusu riẹ gbe oware nọ ma re ru re ọ sae rọvrẹ omai nọ ma tẹ raha uzi jọ. U te no ere no, ma rẹ jọ Ebaibol na wuhrẹ kpahe emamọ eware nọ Jihova ọ ya eyaa nọ o ti ru kẹ omai evaọ obaro. (Jeri. 29:11) Eware nana nọ ma riẹ na e be ginẹ lẹliẹ eva were omai! Nọ eva e gbẹ be were owhẹ hẹ fiki ebẹbẹ nọ e rrọ owhẹ oma, daoma re who se Ebaibol jẹ romatotọ roro didi kpahe oware nọ who se. w22.10 7 ¶4-6

Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ma jọ igbori hi. Ma te bi koko izi Ọghẹnẹ, u dhesẹ nọ ma rrọ ogbori hi. Nọ oke o be nyaharo na, ma vẹ te ruẹ nọ izi Ọghẹnẹ nọ ohwo o re koko, u re ru nọ ebẹbẹ buobu i gbe ro tei hi, yọ o re ru oware areghẹ. U fo re ma rri omamai sọ ma be daoma ru ere. Wọhọ oriruo, o sae jọ nọ a bi wuhrẹ owhẹ Ebaibol yọ whọ be nyaze ewuhrẹ. Rekọ whọ re roma mudhe kẹ Jihova re whọ họ-ame he. U fo re whọ nọ omara nọ, ‘Kọ eme ọ be whaha omẹ?’ Yọ otẹrọnọ ma họ-ame no, u fo re ma nọ omamai nọ, ‘Kọ mẹ be daoma riẹ usi uwoma ta jẹ riẹ ahwo wuhrẹ ziezi vi epaọ ọsosuọ? Mẹ tẹ gwọlọ ru oware jọ, mẹ be hae kareghẹhọ oware nọ Ebaibol ọ ta je ru ei? Kọ mẹ be riẹ yerikugbe ahwo ziezi wọhọ epanọ u fo nọ Oleleikristi o re ru?’ Ma tẹ ruẹ nọ ma be daoma tere he evaọ ofẹ jọ, joma daoma fihọ iẹe. Joma ru eware nọ Jihova o bi wuhrẹ omai na keme i re ru omai “wo areghẹ.”—Ol. 19:7. w22.10 20 ¶8

Izikiẹl ọ ruẹ nọ ẹzi Ọghẹnẹ o wo ẹgba gaga. Oke nọ a je dhesẹ eruẹaruẹ jọ kẹe, ọ ruẹ oghẹrẹ nọ ẹzi ọfuafo na o be rọ wọ emama ẹzi nọ i wo ogaga thesiwa gbe etẹ ilogbo akẹkẹ jọ nọ o bi lo nwranwranwra no otọ. (Izik. 1:21) Kọ eme Izikiẹl o ru nọ ọ ruẹ e rai? Ọ ta nọ: “Nọ mẹ ruẹ e riẹ, me te kie vovao tuotọ.” Oware nọ ọ ruẹ na o lẹliẹ ozọ mu ei gaga. (Izik. 1:28) Ma riẹ nọ ẹsikpobi nọ Izikiẹl ọ tẹ kareghẹhọ eruẹaruẹ igbunu yena, o te kareghẹhọ iẹe inọ ẹzi Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹe whowho ovuẹ na. Jihova ọ ta kẹ Izikiẹl nọ: “Ọmọ ohwo, kpama dikihẹ re mẹ ruẹsi lele owhẹ ta ẹme.” Ẹme yena nọ Jihova ọ ta kẹe na . . . avọ ẹzi riẹ nọ ọ kẹ riẹ . . . o kẹ riẹ ogaga nọ ọ sae rọ kpama. (Izik. 2:1, 2) Uwhremu na nọ o mu ovuẹ Ọghẹnẹ họ ewhowho no, “obọ” Ọghẹnẹ, koyehọ ẹzi ọfuafo na, o te je fiobọhọ kẹe.—Izik. 3:22; 8:1; 33:22; 37:1; 40:1. w22.11 4 ¶7-8

Ẹme nọ Aizaya ọruẹaro na ọ ta na o dhesẹ nọ o wọhọ ẹsenọ Jihova ọ rrọ obemu mai bi muẹrohọ omai, ma tẹ rrọ obaro riẹ. Ọ tẹ be vuẹ omai nọ, ‘Wha nya rri enẹ,’ re ma sae riẹ ofẹ nọ ma rẹ nya rri. Nẹnẹ na, o wọhọ ẹsenọ Jihova ọ be ta ẹme kẹ omai no obemu ze. O rrọ ere keme eme nọ Jihova ọ rọ ahwo kere fihọ Ebaibol na, u kri akpọ no nọ a ro kere ae. O wọhọ ẹsenọ e rrọ obemu mai. Fikiere nọ ma te bi se Ebaibol, o rẹ wọhọ ẹsenọ Jihova ọ be ta ẹme kẹ omai no obemu ze. (Aiz. 51:4) Eme ma re ru re eware nọ Jihova o bi wuhrẹ omai ma sai wo erere no ai ze ziezi? Ma rẹ kareghẹhọ ẹme jọ nọ Aizaya ọ ta. Ọ fodẹ eware ivẹ jọ. Orọ ọsosuọ, “Ọnana họ edhere na.” Orọ avọ ivẹ, “wha nya evaọ eva riẹ.” Ma tẹ riẹ “edhere na” no, u no etẹe kuhọ họ. Ma rẹ jẹ “nya evaọ eva riẹ.” Jihova ọ be rọ ukoko riẹ wuhrẹ omai re ma sae riẹ eware nọ e rrọ Ebaibol na ziezi je ru ai. Ma tẹ be rọ ere riẹ oware nọ ọ gwọlọ nọ ma ru. Ma tẹ riẹ eware nọ ukoko na u bi wuhrẹ omai na no, yọ u re no ho. Ma re je ru ai. Ma te ru ere, ma te sai thihakọ yọ ẹsiẹe Jihova ọ te rọ ghale omai. w22.11 11 ¶10-11

Nọ ilele Jesu buobu a whu no, u kri hi, Ileleikristi erue a tẹ ruọ udevie Ileleikristi uzẹme. (Mat. 13:24-27, 37-39) Ahwo nana a jẹ “ta eme eviẹhọ re a ruẹsi si ilele na lele oma.” (Iruẹru 20:30) Wọhọ oriruo, Ebaibol ọ ta nọ Jesu o whu “ẹsiẹvo rọkẹ oke kpobi re ọ wha izieraha ahwo buobu vrẹ.” Rekọ Ileleikristi erue na a jẹ ta nọ orọnọ ẹsiẹvo u fo nọ Jesu o re whu kẹ izieraha mai hi rekọ ọ rẹ hai dhe ewhewhu. (Hib. 9:27, 28) Ahwo buobu a rọwo ọrue nana. A rẹ jọ ichọche jọ ru oware nọ a re se Emase hayo “Holy Communion” kẹse kẹse. Ejọ i re ru ei kẹdẹ kẹdẹ dede. Ichọche efa jọ a re ru Emu Owọwọ na ẹmẹsejọ. Rekọ ahwo rai buobu a riẹ oware nọ uwhu Jesu u gine ru kẹ omai hi. w23.01 21 ¶5

Evaọ oke Esuo Odu-Ikpe Jesu na, a te kpare ahwo nọ a whu no ze. Ukuhọ riẹ ahwo-akpọ kpobi nọ i yoẹme a vẹ te jọ gbagba. Ahwo kpobi nọ Jihova o kuenu kẹ inọ a kiẹrẹe, “a [vẹ] te rọ otọakpọ na reuku, yọ a te rriae bẹdẹ bẹdẹ.” (Ol. 37:10, 11, 29) “Yọ a ti si uwhu, ọwegrẹ urere na no otọ.” Eva ọvo e te were omai oke yena. (1 Kọr. 15:26) Ẹme nọ Ebaibol ọ ta, oye o lẹliẹ omai riẹ nọ ma te rria bẹdẹ bẹdẹ. Ẹruore nana nọ ma wo na o rẹ lẹliẹ omai ru oware nọ o rẹ were Jihova dede nọ akpọ na o bi dhe eyeyoma. Rekọ oware nọ o rẹ mae lẹliẹ omai ru oware nọ o rẹ were Jihova họ, ma you rie gbe Ọmọ riẹ Jesu Kristi gaga, orọnọ fiki uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ ọvo ho. (2 Kọr. 5:14, 15) Fikinọ ma you rai, ma rẹ ta usi uwoma kẹ ai re a wo ẹruore nọ ma wo na. (Rom 10:13-15) Ma tẹ be jẹ daoma ru ewoma kẹ ahwo, nọ ma gbẹ be gwọlọ ewoma obọmai ọvo ho, ma te jọ egbẹnyusu Jihova bẹdẹ bẹdẹ. w22.12 6-7 ¶15-16

Nọ a tẹ be wọso ukoko na evaọ oria nọ ma rrọ, o sae lẹliẹ omai jọ awawa. Ozọ o sai mu omai inọ a ti mu omai. O nwani dhesẹ nọ ma wo ẹrọwọ họ họ. Rekọ ma rẹ kuvẹ hẹ re udu u bru omai ga hrọ. Jesu ọ ta nọ a tẹ be wọso omai, ma gbe rri otọ mu hu, ma sai zoruẹ. (Jọn 16:1, 2) Ginọ uzẹme inọ Jesu ọ ta nọ a te wọso omai. Rekọ ọ ta re inọ ma sai kru ẹrọwọ mai. (Jọn 15:20; 16:33) Nọ egọmeti a tẹ be wọso omai, uwou ogha gbe ekpako ukoko a rẹ vuẹ omai epanọ ma rẹ rọ sẹro omamai. A rẹ jẹ vuẹ omai oghẹrẹ nọ ebe ukoko na e sai gbe ro te omai obọ gbe oghẹrẹ ofa nọ ma sae gbẹ rọ ta usi uwoma na. Nọ ukoko o tẹ vuẹ omai eware itieye na, daoma ru oware nọ a ta. (Jem. 3:17) Yọ evaọ oke yena, ma rẹ vuẹ ahwo kpahe inievo ukoko na gbe he.—Ọtausi. 3:7. w22.12 20-21 ¶14-16

Jesu o gbe bi fiobọhọ kẹ Ileleikristi nẹnẹ re a sae ta usi uwoma Uvie Ọghẹnẹ evaọ akpọ na soso. Jesu ọ be rọ ukoko na wuhrẹ omai. Yọ ukoko na u ru eware sa-sa nọ i re fiobọhọ kẹ omai ta usi uwoma na ziezi. Jesu o bi gine ru ẹkabọ riẹ. (Mat. 28:18-20) Kọ ẹvẹ ma sai ro ru ẹkabọ mai? Ma rẹ rọ ajọwha ta usi uwoma na je wuhrẹ ahwo uzẹme na. Ma rẹ jẹ jaja aro vi re ma whaha oware kpobi nọ o rẹ raha usu mai avọ Jihova bẹsenọ ekuhọ akpọ na o rẹ ze. U te no ere no, ma rẹ jẹ daoma lele ohrẹ nọ o rrọ Ahwo Hibru 6:11, 12 na. Ma te bi ru ere, ẹruore mai na o ti mu omai ẹro ziezi “rite urere.” Jihova o fi ẹdẹ gbe auwa nọ ọ te rọ raha akpọ Setan họ no. Nọ ẹdẹ na o te te no, ọ te vae he. Nọ ọ tẹ raha akpọ omuomu nana no, eware efa kpobi nọ ọ ruẹaro rai evaọ Ebaibol i ve ti rugba. Rekọ ẹsejọ, o rẹ jọ omai ẹro nọ ẹdẹ na o bi lehie. Rekọ ẹdẹ Jihova ọ te tha, yọ eme riẹ i “ti rugba evaọ ẹruoke!” (Hab. 2:3) Fikiere, joma gbaemu inọ ma “ti fiẹrohotọ re [ma] riẹ oke nọ Jihova ọ te rọ jowọ.” Ma vẹ jẹ rọ “odiri hẹrẹ Ọghẹnẹ esiwo [mai].”—Mae. 7:7. w23.02 19 ¶15-16

Nọ ohwo ọ tẹ be gbẹ ẹbe, oware nọ o rẹ mae jariẹ oja họ, epanọ ọ rẹ rọ gbẹ udhu na re. Ghele na, nọ ọ tẹ gbẹ te oria jọ, ọ rẹ kpare eku, o ve rri epanọ ọ gbẹ te no gbe epanọ ekakọ nọ ọ be gbẹ ẹbe fihọ na e rrọ bọbọbọ. Ere ọvona re, nọ ẹbẹbẹ o te te owhẹ, hai dhizu ẹsejọ re who roro kpahe oghẹrẹ nọ Jihova o bi ro fiobọhọ kẹ owhẹ dede nọ ẹbẹbẹ na o ri kuhọ họ. Evaọ okpẹdẹ kpobi, hae nọ omara nọ, ‘Oghẹrẹ vẹ Jihova o ro fiobọhọ kẹ omẹ no nẹnẹ na? Dede nọ ẹbẹbẹ na o ri kuhọ họ, oghẹrẹ vẹ Jihova o bi ro fiobọhọ kẹ omẹ thihakọ?’ Dai roro kpahe edhere ọvo jọ nọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ owhẹ no nọ ẹbẹbẹ na ọ rrọ otọ na. Uzẹme riẹ họ, ẹsejọ ma rẹ lẹ re ẹbẹbẹ mai o kuhọ. (Fil. 4:6) Rekọ u fo nọ ma re roro kpahe oghẹrẹ nọ Jihova o bi ro fiobọhọ kẹ omai nọ ẹbẹbẹ na ọ rrọ otọ na. Jihova ọ vuẹ omai vẹre no inọ o ti fiobọhọ kẹ omai jẹ kẹ omai ẹgba nọ ma re ro thihakọ. Fikiere jọ eware nọ Jihova o bi ru kẹ owhẹ e thọrọ owhẹ ẹro ho. Who te bi muẹrohọ oghẹrẹ nọ Jihova o bi ro fiobọhọ kẹ owhẹ, whọ te ruẹ nọ o bi ru re eware e riẹ nya kẹ owhẹ dede nọ ẹbẹbẹ na o ri kuhọ họ.—Emu. 41:51, 52. w23.01 19 ¶17-18

Nọ omara nọ: ‘Kọ oghẹrẹ nọ me bi yeri uzuazọ mẹ u dhesẹ nọ me vuhumu nọ Ọghẹnẹ ọ te raha akpọ nana kẹle? Kọ iroro nọ mẹ be jẹ kpahe isukulu nọ mẹ rẹ nya gbe iruo nọ me re ru i dhesẹ nọ egagọ Jihova e mae rrọ omẹ oja? Kọ me fievahọ Jihova inọ ọ te rẹrote omẹ avọ uviuwou mẹ?’ Eva e rẹ were Jihova gaga nọ ọ tẹ ruẹ nọ ma nyasiọ eware jọ nọ e were omai ba re ma ru oreva riẹ. (Mat. 6:25-27, 33; Fil. 4:12, 13) U fo nọ ma re muẹrohọ oghẹrẹ nọ ma bi yeri uzuazọ mai jẹ daoma nwene re ma ru lele eware nọ a bi wuhrẹ omai. Pọl ọ ta kẹ inievo obọ Kọrint nọ: “Wha hae dawo sọ wha gbẹ rrọ ẹrọwọ na; wha hai dhesẹ oghẹrẹ ohwo nọ wha rrọ via.” (2 Kọr. 13:5) Re iroro mai e sai gine nwene, ma rẹ hai se ẹme Ọghẹnẹ jẹ daoma rri eware oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o re rri eware, ma vẹ jẹ dawo oma mai kpobi ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ.—1 Kọr. 2:14-16. w23.01 9 ¶5-6