Kọ Ewezẹ E Rẹ Sae Ta Kpahe Obaro?

NO OKE anwae ze, ohwo-akpọ o wo isiuru ọgaga kpahe ewezẹ. Ahwo Ijipti a ruẹrẹ ebe buobu họ kẹ otofa ewezẹ, yọ ahwo Babilọn a wo enọ e rẹ fotọ ewezẹ rai. Evaọ udevie ahwo Grisi uruemu na họ re a ru ahwo nọ a be mọ re a kiẹzẹ aruẹri Asclepius re a wo ehrẹ omokpokpọ evaọ ewezẹ rai. Evaọ ikpe-udhusoi avivẹ ọrọ Ekele Oke Mai onana, Artemidorus o te kporo obe nọ ọ jẹ kẹ otofa iwoho ewezẹ. Oghẹrẹ ebe itieye na nọ a kporo no okioye ze i wo ehri no obe riẹ ze. Rite okpẹdoke inẹnẹ, a be daoma re a fotọ ewezẹ, rekọ e be ghinẹ kẹ otoriẹ kpahe eviavia obaro?

Re e sai wo otofa obaro, ogaga ulogbo o rẹ kpọ ai. Evaọ Ebaibol na ma ruẹ oke buobu nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ ogaga oyena. Ọ rehọ ewezẹ eruẹaruẹ kẹ idibo riẹ jegbe ejọ nọ e gọ riẹ hẹ. Evaọ uzẹme, Job 33:14-16 ọ ta nọ: “Ọghẹnẹ ọ rẹ ta ẹme . . . eva ewezẹ, eva eruaruẹ oke aso, nọ owezẹ udidi u bi su ahwo, evaọ ehwa rai, o re ru ahwo riẹ otọ eware.”

Ọghẹnẹ o ru onana kẹ Fẹro ohwo Ijipti na evaọ edẹ Josẹf, ọnọ ọ rria bu vrẹ ikpe 1,700 taure Ekele Oke Mai na o te zi te. A rẹ ruẹ ewezẹ Fẹro eva Emuhọ 41:1-7, yọ eva awọ 25 rite 32, etẹe Josẹf ọ jẹ fotọ riẹ wọhọ nọ ọ be ta kpahe ikpe ihrẹ nọ “emuore buobu ọ rẹ te vọ otọ Ijipti na soso,” nọ ikpe ihrẹ ohọo u re ti lele. Josẹf o te ru ei vevẹ kẹ Fẹro nọ: “Oware nọ Ọghẹnẹ o bi ti ruẹ oye o dhesẹ kẹ Fẹro no na.” (Emuhọ 41:28) Ewezẹ na yọ eruẹaruẹ oware nọ o ghinẹ via.

Oware utioye na o via kẹ ovie ologbo ahwo Babilọn jọ re. Nebukadineza ọ wezẹ ewezẹ nọ u bru rie udu gaga, rekọ ọ sae jẹ kareghẹhọ iẹe he. Fikiere o te se eruẹaro riẹ re a dhesẹ ewezẹ na gbe otofa riẹ kẹe. Onana yọ ayare nọ a sai rugba ha.—Daniẹl 2:1-11.

Nọ o jọnọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ kẹ ovie na ewezẹ na, O te ru re Daniẹl ọruẹaro na o dhesẹ ewezẹ na gbe otofa riẹ kẹe. Daniẹl 2:19 o tẹ ta nọ: “Koyehọ a dhesẹ eware ididi na via rọ kẹ Daniẹl evaọ eruaruẹ aso.” Daniẹl ọ tẹ rọ ọghọ kẹ Ọghẹnẹ fiki ewezẹ nana: “Ahwo ọvo nọ a wo areghẹ, otu-ebe-ajao, ebo-erayẹ hayo enọ e riẹ kpahọ isi obọ ehru nọ ọ rẹ sai dhesẹ kẹ ovie eware igbunu nọ ovie ọ nọ kpahe na, ọ rọ họ, rekọ Ọghẹnẹ ọ rọ obọ odhiwu ọnọ o re dhesẹ eware ididi, nọ o ru Nebukedineza ovie na riẹ eware nọ e be te via ẹdẹfa.”—Daniẹl 2:27, 28.

Ẹsejọ Ọghẹnẹ ọ rẹ rehọ ithubro kẹ ahwo riẹ ẹkwoma ewezẹ, yọ evaọ okiofa ọ vẹ kẹ ai imuẹro aruoriwo riẹ hayo fiobọhọ kẹ ai wo otoriẹ oghẹrẹ nọ o bi ro fiobọhọ kẹ ai. Rọkẹ Jekọp, Ọghẹnẹ o dhesẹ ọjẹrehọ riẹ kẹe ẹkwoma ewezẹ.—Emuhọ 48:3, 4.

Okenọ Josẹf, ọsẹ aruakpọ Jesu, ọ ruẹ nọ Meri o dihọ no, ọ tẹ gwọlọ nọ ọ rẹ siẹe. A tẹ jọ ewezẹ hrẹ riẹ nọ o ru ere he. Matiu 1:20 o ta nọ: “Rekọ nọ o je roro eware enana, koyehọ, ukọ Ọnowo na ọ tẹ via kẹe evaọ ewezẹ, nọ, ‘Josẹf ọmọ Devidi, ozọ u mu owhẹ hẹ, epanọ whọ rọ rehọ Meri aye ra, keme ọnọ ọ rọ eva riẹ na, ọ rọ Ẹzi Ẹri.’ ” Uwhremu na a tẹ jọ ewezẹ kẹe unuovẹvẹ: “Ukọ Ọnowo na ọ tẹ via kẹ Josẹf eva ewezẹ nọ, ‘Kparoma, whọ rehọ ọmọfofa na gbe oni riẹ, wha dhẹ kpohọ Ijipti.’ ”—Matiu 2:13.

Ewezẹ nọ I No Obọ Ọghẹnẹ Ze He

Uzẹme na nọ otofa ewezẹ o jọ oware odode evaọ udevie ahwo nọ e jọ ahwo Ọghẹnẹ hẹ u dhesẹ nọ ewezẹ kpobi e rẹ t’ẹme kpahe obaro gbagba ha. Evaọ edẹ Jerimaya, ọruẹaro Ọghẹnẹ, eruẹaro erue a jẹ ta nọ: “Mẹ wezẹ ewezẹ, mẹ wezẹ ewezẹ!” (Jerimaya 23:25) Ẹjiroro rai họ re a su ahwo na thọ kpohọ eroro inọ Ọghẹnẹ ọ be rehọ ai t’ẹme. Kpahe ewezewezẹ enana, a kẹ Jerimaya ẹzi ta nọ: “Keme enẹ ỌNOWO Ọghẹnẹ ogbaẹmo, Ọghẹnẹ Izrẹl na, ọ tae: ‘Wha jọ eruẹaro rai gbe ebuẹva nọ erọ udevie rai a viẹ owhai họ họ, wha gaviezọ ewezẹ nọ a rẹ wezẹ gbe he, keme eruaruẹ-erue a be rọ odẹ mẹ ruẹ . . . ,’ ere ỌNOWO na ọ tae.”—Jerimaya 29:8, 9.

Nọ eruẹaro erue enana a rọ “ebuẹva” na, o sae jọ nọ ogaga izi imuomu e be kpọ ewezẹ rai na re a ruẹse viẹ ahwo na họ. Epọvo na a ta evaọ ẹme nọ a fodẹ eva Zekaraya 10:2: “Keme edhọ na e rẹ ta ogbẹta, ebo-ẹva na e vẹ gba ọrue; ewezewezẹ na e rẹ ta ewezẹ erue a vẹ kẹ uduowha ufofe.”

Ẹdhọ họ ọviẹahwohọ oride na ọnọ ọ be rehọ isu egagọ na ruiruo evaọ idu ikpe na ro whowho thọthọ inọ Ọghẹnẹ ọ t’ẹme kẹ ai ẹkwoma aruọruẹ gbe ewezẹ, nwane wọhọ epanọ eruẹaro erue a ru evaọ edẹ Jerimaya gbe Zekaraya na. Rọ kpahe itieye na, Jud okere Ebaibol nọ a kẹ ẹzi na o kere se Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ: “Keme otu jọ nọ a jọ ugbo anwẹdẹe koka obrukpe ọnana họ no, a bẹbẹ ruọ udevie ukoko-Kristi, ahwo nọ a kare erọ Ọghẹnẹ enọ e rẹ rẹriẹ aruoriwo Ọghẹnẹ mai kpo igberedha avẹ jẹ vro owuhrẹ ọvo na Ọnowo mai, Jesu Kristi.” Wọhọ epanọ ọ ta, ezae enana họ ahwo nọ i bi dhomahọ “ewezẹ.”—Jud 4, 8.

Dawo Ẹme Na

Ohwo jọ ọ rẹ sae ta nọ Ọghẹnẹ ọ t’ẹme kẹe evaọ ewezẹ hayo inọ ewezẹ riẹ kpahe obaro i rugba, ghele oyena u te he re a rọwo iẹe jẹ dhẹ lele iei aro tuẹtu. Muẹrohọ ithubro nọ a kere se emọ Izrẹl, nọ a rẹ ruẹ eva Iziewariẹ 13:1-3, 5: “Otẹrọnọ [ọruẹaro] o no udevie rai ze, hayo ọwezewezẹ, ọ tẹ kẹ owhai eka hayo igbunu, oka hayo igbunu nọ ọ ta kẹ owhai o tẹ via, otẹrọnọ ọ ta nọ, ‘Wha joma lele edhọ’ e nọ wha riẹ hẹ, ‘re ma gọ ae,’ wha rẹ kezọ kẹ ẹme [ọruẹaro] hayo ọwezewezẹ ọyena ha . . . Rekọ ọruẹaro ọyena hayo ọwezewezẹ ọyena a re kpe ei.” Ọghẹnẹ ọ kẹ ahwo itieye na uvẹ re a ta erue wọhọ ẹdawọ omarokpotọ ahwo riẹ.

Ikpenọ ma rẹ rọ aro tuẹtu rọwo ahwo egagọ nọ e be wezẹ ewezẹ, edhere areghẹ họ ma rẹ dawo ẹme rai re ma ruẹse whaha esuthọ ọviẹahwohọ oride na ọnọ a rẹ ruẹ hẹ, ọnọ ọ be “viẹ akpọ kpobi họ na.” (Eviavia 12:9) Rekọ ẹvẹ a sae rọ dawo ae gbagba?

Ẹme Ọghẹnẹ nọ a rehọ ẹgba riẹ kere họ ọnọ ọ rẹ kpọ omai bru uzẹme na. Rọ kpahe iẹe, Jesu Kristi ọ ta nọ: “Ẹme ra uzẹme.” (Jọn 17:17) Fikiere a hrẹ omai eva 1 Jọn 4:1 nọ: “Iyoyou mẹ, wha fievahọ ẹzi kpobi hi, rekọ dawo izi na sọ a rọ erọ Ọghẹnẹ; keme eruẹaro erue buobu e vaha ruọ eva akpọ na no.” Nọ a tẹ rehọ ai wawo Ebaibol na ziezi, eme rai, eriariẹ-ifofe rai, gbe owojẹ rai i ti kpeke kugbei. Ẹme Ọghẹnẹ họ udu kpahe oware nọ o rọ uzẹme.

Kọ ọwezewezẹ na ọ be ta nọ o wo obọdẹ eriariẹ jọ, ọ be gbẹva hayo bi fi iruemu imizi efa họ iruo? Otẹrọ ere, Ẹme Ọghẹnẹ o brukpei. “A jọ udevie rai ruẹ ohwo nọ . . . ọ rẹ ruẹaro, hayo ọgbẹva, hayo ọbo, hayo ọnuahwo, hayo ọjahwo hayo ẹjile, hayo ọrieda-ọzae, hayo ẹjile ode he. Keme kohwo kohwo nọ o ru eware enana yọ o zuoma eva aro ỌNOWO na.”—Iziewariẹ 18:10-12.

Ọwezewezẹ na ọ tẹ ta nọ o wo ẹwẹ nọ o re whu hu evaọ oma riẹ, yọ ọ be wọso Ẹme Ọghẹnẹ nọ ọ ta vevẹ nọ: “[Ẹwẹ] nọ o ruthọ o re ti whuẹ.” (Izikiẹl 18:4) Kọ o bi fu-uke je bi si ahwo gboma? Matiu 23:12 ọ vẹvẹ unu nọ: “Ohwo nọ o re ru oma riẹ ruaro, a re hrẹi kpotọ.” Yọ Iruẹru 20:30 ọ vẹvẹ Ileleikristi unu nọ: “Ahwo a reti no evie rai tovrẹ [t’ẹme] eware nọ e rẹ liẹliẹ ahwo yoma, nọ a reti si ilele lele oma rai.”

Kọ ohwo na ọ be wha ozighi haro? Jemis 3:17, 18 o brukpei anọ: “Rekọ areghẹ nọ o nehru ze o re muhọ avọ ẹfuọ, kẹsena udhedhẹ, omaurokpotọ, o re roro didi, ọrẹ vọ avọ ohrọ gbe emamọ ibi, o re fiabọ ọriẹwẹ gbe eviẹhọ. Ahwo nọ a rẹ ruẹrẹ ahwo họ a rẹ kọ ubi udhedhẹ a ve vu ẹrẹreokie.” Kọ ọ rẹ gwọlọ ogaga isuẹsu hayo okpomahọ akpọ na? Ẹme Ọghẹnẹ ọ whọku ei vevẹ, ta nọ: “Kohwo kohwo nọ ọ guọlọ nọ o re mu akpọ na ogbẹnyusu, ọye ọvo o ru oma riẹ ọwegrẹ Ọghẹnẹ.” Enẹ Ebaibol na ọ rọ fere onọ o rọ erue via.—Jemis 4:4.

Otẹrọnọ ohwo ọ wezẹ ewezẹ kpahe uwhu omoni hayo ogbẹnyusu, o sae jọ nọ ẹsejọ ọ be hai roro kpahe ohwo ọnana. Fikinọ ohwo na ọ nwani whu evaọ aso nọ ọ wezẹ ewezẹ na o nwani dhesẹ nọ ewezẹ na o rọ aruọruẹ hẹ. Rọ kẹ oghẹrẹ ewezẹ itieye na nọ e rẹ wọhọ nọ i rugba, udhusoi buobu rai i re rugba ha.

Dede nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ewezẹ ruiruo evaọ oke anwae ro rovie eviavia aruọruẹ jẹ kẹ ithubro evaọ okenọ a gbe je kere Ẹme riẹ, o du wo ẹgwọlọ nọ o re ro ru ere nẹnẹ hẹ. Ẹme riẹ nọ a kere na o wo ithubro kpobi no obọ Ọghẹnẹ ze nọ ohwo-akpọ ọ gwọlọ evaọ oke onana, yọ eruẹaruẹ riẹ i kie kpahe eviavia nọ i bu vi ikpe idu kpohọ obaro. (2 Timoti 3:16, 17) Fikiere o rẹ sai mu omai ẹro inọ ewezẹ mai orọnikọ odhesẹkẹ nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze kpahe eviavia obaro ho rekọ iruẹru ẹvori na nọ i wuzou nọ ọ rẹ rọ yọrọ omokpokpọ iroro na.

[Pictures on page 7]

Wọhọ epanọ ewezẹ Fẹro i dhesẹ eware nọ e rọ obaro na, Ẹme Ọghẹnẹ ọ k’omai elo kpahe obaro mai re