Eva E Were Omẹ Nọ Mẹ Be Rọ Gọ Jihova Ghelọ Edawọ

Ikuigbe Maatje de Jonge-van den Heuvel

MẸ KPAKO te ikpe 98 no. Anwọ ikpe 70 mẹ be rọ gọ Jihova, rekọ mẹ rẹriẹ ovao ku edawọ no re. Nọ a je fi Ẹmo Akpọ avivẹ, a fi omẹ họ uwou-odi, oria nọ elọhoma e jọ lẹliẹ omẹ ru oware jọ nọ o da omẹ gaga uwhremu na. Nọ ikpe jọ e vrẹ no, oware odada ofa o tẹ via k’omẹ. Ghele na, me yere Jihova inọ me wo uvẹ-ọghọ nọ mẹ be rọ gọe, makọ evaọ otọ edawọ.

Uzuazọ mẹ u nwene evaọ October 1940. Mẹ jẹ rria obọ Hilversum, ẹwho nọ ọ rehọ emaele 15 thabọ no Amsterdam evaọ Netherlands. Orẹwho na o jọ otọ esuo Nazi. Anwọ ikpe isoi mẹ avọ ọzae oyoyou mẹ, Jaap de Jonge ma rọ rrọ orọo, yọ Willy ọmọtẹ ọghaghae mai ọ rrọ ikpe esa. Ma jẹ rria kẹle ọzae avọ aye avọ emọ eree rai nọ eware e jọ gaga kẹ. Ghele na, omọfa jọ ọ jọ uwou kugbe ai nọ a jẹ ko. O jẹ hai gb’omẹ unu inọ: ‘Fikieme uviuwou nana o be rọ wọ owha ofa fihọ uzou?’ Ẹdẹjọ nọ mẹ rọ emu se ai, a tẹ vuẹ omẹ nọ ọmoha nọ o bi lele ai rria na yọ ọkobaro. Ọmoha na ọ tẹ vuẹ omẹ kpahe Uvie Ọghẹnẹ gbe eghale nọ o te wha ze. Eware nọ me wuhrẹ i te omẹ udu, mẹ tẹ nwane jẹ uzẹme na rehọ. Ukpukpe yena, mẹ tẹ roma mudhe kẹ Jihova jẹ họ-ame. Nọ ukpe ovo o vrẹ no, ọzae mẹ ọ tẹ họ-ame.

Dede nọ me ri wo eriariẹ Ebaibol tere he, mẹ riẹ vevẹ inọ, nọ me zihe ruọ Osẹri no na, me zihe ruọ omọvo ọrọ egagọ nọ egọmeti ọ whaha iruo rai no. Mẹ tẹ jẹ riẹ inọ a mu inievo buobu fihọ uwou-odi no fiki usiuwoma ota na. Ghele na, mẹ tẹ nwani muọ usiuwoma họ ẹta n’uwou ruọ uwou, yọ mẹ avọ ọzae mẹ ma kuvẹ re ekobaro gbe esẹro ọnyawariẹ a hai wohọ uwou mai. Yọ oke kpobi nọ inievo mai erọ obọ Amsterdam a wọ ebe ze, uwou mai a jẹ hae wọ ebe na fihọ. Edhighere a jẹ hae rọ wọ ebe na ze avọ irọba nọ a rọ vare ae. Inievo na a wo uyoyou gbe udu kẹhẹ! A fi uzuazọ rai họ ọza fiki inievo rai.—1 Jọn 3:16.

“Oni Mẹ, Whọ te Kaki Zihe Ze?”

Nọ mẹ họ-ame te emerae ezeza no, iporisi esa jọ a tẹ ziọ uwou mai. A te muọ uwou na họ ẹkiẹ. A ruẹ ebe jọ evaọ otọ ehwa mai rekọ a ruẹ ekọbọdo nọ ma kwa ebe vọ họ. A tẹ nwane vuẹ omẹ nọ me lele ai kpohọ ogba rai nọ o rrọ Hilversum. Nọ mẹ gbalọ ọmọtẹ mẹ, Willy re mẹ tẹ nya vrẹ, ọ tẹ nọ omẹ nọ, “Oni mẹ, whọ te kaki zihe ze?” Mẹ tẹ ta kẹe nọ, “Ee, mẹ te raha oke he.” Rekọ o vrẹ ukpe gbe ubro avọ uye ogaga re me te ti zihe ze.

Oware nọ o via họ, iporisi jọ ọ rehọ omẹ ruọ itreni kpobọ Amsterdam re a nọ omẹ enọ. Enọ e jẹ nọ omẹ enọ na a gwọlọ re mẹ ta sọ inievo-emezae esa jọ nọ e rrọ ahwo Hilversum yọ Isẹri Jihova. Mẹ tẹ ta nọ: “Mẹ riẹ rae he, ajokpaọ ọvo jọ. Ọye ọ rẹ zẹ imiliki kẹ omai.” Yọ uzẹme mẹ ginẹ ta; oniọvo na ọ rẹ zẹ imiliki. Mẹ tẹ jẹ ta nọ, “Rekọ, wha tẹ gwọlọ riẹ sọ ohwo nana yọ omọvo Isẹri Jihova, ọye wha rẹ nọ orọnikọ omẹ hẹ.” Fikinọ mẹ rọwo ta ẹme ọfa kẹ ae he, a tẹ tehe omẹ je fi omẹ họ uwou-odi evaọ emerae ivẹ. Uwhremu na nọ ọzae mẹ ọ riẹ oria nọ mẹ rrọ, ọ tẹ rehọ iwu gbe emu se omẹ. Evaọ August 1941, a te vi omẹ kpohọ Ravensbrück, uwou-odi uyoma nọ a jẹ hai fi eyae họ, nọ o rehọ emaele 50 ro thabọ no Berlin, evaọ Germany.

“Sasa Ovao, Oniọvo”

Nọ ma te obei, a tẹ ta kẹ omai inọ a re si obọ no omai kpo otẹrọnọ ma whobọhọ obe ro dhesẹ inọ ma gbẹ rrọ Isẹri Jihova ha. Rekọ mẹ whobọhọ obe na ha. Ukpoye, mẹ tẹ rehọ eware nọ me wo kpobi kẹ ae jẹ ba iwu mẹ no evaọ oria nọ a rẹ jọ họ, etẹe mẹ jọ ruẹ inievo-emetẹ jọ nọ i no obọ Netherlands ze. A tẹ kẹ omai iwu uwou-odi nọ a rehọ omohọ ekọlọ ogorurẹ koka fihọ, omodhe, egho, gbe ugẹji. Aso ọsosuọ, a te fi omai họ oria nọ a rẹ kaki fi enọ a mu họ re a tẹ te wha ae kpohọ uwou-odi. Anwẹnọ a ro mu omẹ, etẹe mẹ jọ viẹ evaọ orọ ọsosuọ. Mẹ jẹ nọ oma mẹ nọ: “Kọ eme ọ te via k’omẹ? Kọ ẹvẹ mẹ te rria etenẹ kri te?” Uzẹme na họ, evaọ oke yena usu mẹ kugbe Jihova o re ga tere he keme u ri kri nọ mẹ họ-ame he. Eware buobu e gbẹ riẹ nọ me re wuhrẹ. Okiokiọ riẹ nọ a je se edẹ, oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o nọ obọ Netherlands ze o muẹrohọ inọ eva e be were omẹ hẹ. Ọ tẹ ta nọ: “Sasa ovao, oniọvo, sasa ovao! Eme ọ rẹ sae nwa omai oma?”

Nọ a se edẹ kpobi no, a tẹ rehọ omai kpohọ uwou-odi ọfa, obei ma jọ ruẹ inievo-emetẹ nọ i bu te udhusoi ẹko buobu nọ a mu no obọ Germany gbe Netherlands ze. Inievo nana jọ nọ i no obọ Germany ze na a rria uwou-odi nana vrẹ ẹgbukpe no. Usu kugbe inievo nana u ru ẹrọwọ mẹ ga—evaọ uzẹme, o wha evawere se omẹ. Me te je muẹrohọ inọ iwou nọ a fi inievo-emetẹ mai họ na e fo gaga vi erọ amọfa evaọ uwou-odi na. Yọ a yo ẹdẹvo ho inọ a jọ iwou nọ a fi omai họ na tho uji, la eka, hayo họre. Dede nọ ma jẹ ruẹ uye gaga evaọ uwou-odi na, ofẹ nọ ma jọ o jọ fuafo dede nọ egbegbe ọ wariẹ omai họ.

Uzuazọ nọ Ma je Yeri Evaọ Uwou-Odi

Ma jẹ jọ uwou-odi ru iruo gaga rekọ a jẹ kẹ omai emu bu hu. Ma jẹ hae kpama evaọ ighọjọ isoi irioke, yọ omoke jọ o jẹ vrẹ no, a ve se edẹ. Enọ e jẹ sẹro uwou-odi na a jẹ hae rọ omai dikihẹ otafe oware wọhọ auwa ọvo, te oso ọ be rrọ hayo uvo o be ro. Ighọjọ isoi owọwọ nọ ma ru iruo oma wiri no, a ve je se edẹ na. Kẹsena a vẹ kẹ omai izuwo gbe ibrẹdi nọ ma rẹ re kiẹzẹ avọ oma nọ o lọhọ omai no.

Kẹdẹ kẹdẹ, u te no Ẹdoka no, mẹ rẹ jọ obọ ẹwọ ru iruo, kọrọ eka, whẹ eware no egọta, je ru uwou nọ a jẹ jọ yọrọ isi fo. Dede nọ iruo na e jọ gbegbe jẹ jọ gaga, mẹ jẹ sai ru ai kẹdẹ kẹdẹ keme mẹ re kpako ho yọ mẹ jọ gaga. Ofariẹ, mẹ jẹ so ile ukoko na rọ bọ oma mẹ ga. Ghele na, ẹro ọzae gbe ọmọ mẹ o je v’omẹ.

Emu nọ a jẹ kẹ omai o tulo ho, rekọ mai inievo na kpobi ma jẹ hae nya siọ ibrẹdi jọ ba kẹdẹ kẹdẹ nọ ma rẹ re evaọ Ẹdoka nọ ma tẹ be rehọ eme Ebaibol jiroro. Ebe ukoko na e jọ omai obọ họ, rekọ mẹ jẹ hae gaviezọ kẹ inievo-emetẹ mai nọ e kpako no evaọ ukoko na nọ i no obọ Germany ze, nọ a tẹ be t’ẹme no Ebaibol ze. Ma tubẹ jọ etẹe ru Emu Owọwọ Olori na.

Idhọvẹ, Enuobro, gbe Uduotahawọ

Ẹsejọ, a rẹ kẹ omai iruo jọ nọ i re fi obọ họ wha ẹmo nọ Hitler o je fi haro. Rekọ fikinọ ma rrọ abọ ọvuọvo ho, inievo-emetẹ na kpobi a tẹ se iruo yena, yọ ere me ru re. Fiki nọ ma ru ere, a kẹ omai emu hu evaọ edẹ jọ, yọ a rehọ omai dikihẹ otafe ehwa buobu. Ẹdẹjọ evaọ oke uriri, a kare omai fihọ oria jọ nọ o jọ dhedhẹ gaga edẹ 40.

A vuẹ omai Isẹri Jihova unuẹse buobu inọ a re si obọ no omai kpo otẹrọnọ ma whobọhọ obe nọ o ta nọ ma gbẹ rrọ Isẹri Jihova ha. Nọ mẹ jọ uwou-odi ọ Ravensbrück te ukpe no, udu u te whrehe omẹ kpobi no. Ẹro ọzae gbe ọmọ mẹ o vo omẹ te epanọ mẹ rọ nya bru enọ e be rẹrote uwou-odi na, ta kẹ ae nọ jọ a k’omẹ obe nọ o ta nọ mẹ gbẹ rrọ Osẹri hi na, mẹ tẹ whobọhọ iẹe.

Nọ inievo-emetẹ na a yo kpahe oware nọ me ru, ejọ a te je si oma no omẹ. Rekọ inievo-emetẹ ivẹ jọ nọ e kpako no nọ i no obọ Germany ze nọ a re se Hedwig gbe Gertrud a te bru omẹ ze jẹ k’omẹ imuẹro inọ a you omẹ. Nọ me je lele inievo nana ru iruo evaọ obọ uwou isi na, a tẹ ta kẹ omẹ epanọ o r’oja te re ma kru ẹrọwọ mai gbe epanọ ere oruo u re ro dhesẹ nọ ma you Jihova. Ọdawẹ gbe uyoyou nọ a dhesẹ kẹ omẹ u duobọte omẹ gaga.a Mẹ riẹ nọ oware nọ me ru na o thọ, mẹ tẹ gwọlọ nọ a bẹre obe na no. Owọwọ ẹdẹjọ, mẹ tẹ vuẹ oniọvo-ọmọtẹ jọ inọ mẹ gwọlọ nyae vuẹ ahwo na re a bẹre obe nọ mẹ whobọhọ na no. O wọhọ nọ ohwo jọ nọ ọ be rẹrote uwou-odi na o yo ẹme nọ ma jẹ ta na keme evaọ owọwọ yena, a tẹ nwani si obọ no omẹ je fi omẹ họ itreni zihe kpohọ Netherlands. Evaọ usu enọ i wuzou uwou-odi na, ọjọ nọ mẹ gbẹ kareghẹhọ ovao riẹ ọ tẹ ta kẹ omẹ nọ, “Whọ gbẹ rrọ omọvo Isẹri Jihova, yọ whọ te gbẹ jọ.” Mẹ tẹ kpahe kẹe inọ, “Ee, evaọ ẹgba Jihova mẹ te gbẹ jọ.” Rekọ, me gbe je roro inọ, ‘Kọ eme me re ru re a bẹre obe nọ mẹ whobọhọ na no?’

Eme jọ nọ a kere fihọ obe nọ mẹ whobọhọ na họ: “Mẹ rọwo inọ mẹ te gbẹ ta usiuwoma ha wọhọ omọvo Isẹri Jihova.” Mẹ riẹ oware nọ me re ru. Evaọ amara January 1943, nọ mẹ nwani te uwou no, mẹ tẹ wariẹ muọ usiuwoma họ ẹta. Otẹrọnọ a wariẹ mu omẹ inọ mẹ be ta usiuwoma kpahe Uvie Ọghẹnẹ, uye mẹ o te jọ gaga.

Re me je dhesẹ kẹ Jihova inọ mẹ gwọlọ gọe, mẹ avọ ọzae mẹ ma tẹ wariẹ kuvẹ re enọ e rẹ wọ ebe ukoko kpohọ eria efa gbe esẹro ọnyawariẹ a hae kpahe uwou mai. Eva e were omẹ gaga nọ mẹ rọ wariẹ wo uvẹ nọ me ro dhesẹ uyoyou mẹ kẹ Jihova gbe ahwo riẹ.

Oware Jọ nọ O Da Omai Gaga

Emerae jọ taure ẹmo na o te ti kuhọ, oware odada jọ o via kẹ omẹ avọ ọzae mẹ. Evaọ October 1944, ọmọtẹ mai o te kie ẹyao. Ẹyao na o re kpomahọ uvou gbe ubiudu. Ẹyao na ọ ga te epanọ, nọ ọ mọ te edẹ esa ọvo no, o te whu. Ikpe ihrẹ ọvo ọ jọ.

Uwhu ọmọ ọvo mai na o d’omai gaga. Evaọ uzẹme, uye nọ o b’omẹ evaọ uwou-odi u tulo ho a tẹ rehọ iẹe wawo edada nọ uwhu ọmọ mai o wha se omẹ. Rekọ, evaọ oke kpobi nọ ma tẹ rrọ uye, eme nọ e rrọ Olezi 16:8 e rẹ jọ omosasọ kẹ omai: “Kẹse kẹse mẹ avọ ỌNOWO na a gbẹ rọ; keme ọ rọ obọze mẹ, mẹ gbẹ sae ti kie he.” Mẹ avọ ọzae mẹ ma fievahọ eyaa Jihova ọrọ ẹkparomatha na. Ma daji ukoko na yọ ma wo ajọwha ẹsikpobi evaọ usiuwoma ota na. Ọzae mẹ o fi obọ họ kẹ omẹ gọ Jihova ziezi bọwo oke uwhu riẹ evaọ ukpe 1969.

Eghale gbe Oghọghọ

Evaọ ikpe nana kpobi, oware jọ nọ o be wha evawere se omẹ họ usu nọ me wo kugbe ekobaro. Wọhọ epanọ o jọ evaọ etoke ẹmo na, uwou mai esẹro ọnyawariẹ avọ eyae rai a be hai wohọ nọ a tẹ ziọ ukoko mai. Ọsẹro ọnyawariẹ jọ avọ aye riẹ, Maarten avọ Nel Kaptein, a tubẹ rria kugbe omai ikpe 13. Okenọ okpẹyao jọ o kie Nel, mẹ jọ uwou mai rẹrotei emerae esa bẹsenọ o ro whu. Omakugbe ọzae avọ aye nana avọ inievo nọ ma gbẹ rrọ ukoko na u fi obọ họ kẹ omẹ reawere aparadase abọ-ẹzi nọ ma rrọ na.

Oware jọ nọ o rẹ thọrọ omẹ ẹro ho o via evaọ 1995, nọ a zizie omẹ kpohọ ehaa jọ evaọ obọ Ravensbrück. Mẹ jọ obei nya ku inievo-emetẹ nọ ma gbẹ jọ uwou-odi; o vrẹ ikpe 50 no nọ ma re rọ ruẹro ho. Ẹjọ kugbe inievo yena o rẹ thọrọ omẹ ẹro ho, o tẹ jẹ jọ emamọ uvẹ nọ ma rọ tuduhọ ohwohwo awọ re ma rẹro oke nọ iyoyou mai nọ i whu no a te rọ wariẹ ziọ uzuazọ.

Pọl ukọ na ọ ta evaọ Ahwo Rom 15:4 inọ ma rẹ “rehọ fiki odiri gbe eri ikereakere na, wo ẹruore.” Me yere Jihova nọ ọ rọ kẹ omẹ ẹruore nana, onọ u fi bọ họ kẹ omẹ gọe ziezi no makọ evaọ otọ edawọ.

[Oruvẹ-obotọ]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 10]

Mẹ avọ Jaap ọzae mẹ, evaọ 1930

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 10]

Ọmọtẹ mai, Willy, okenọ ọ jọ ikpe ihrẹ

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 12]

Evaọ 1995, me kpohọ ehaa jọ. Mẹ họ ohwo avivẹ evaọ uhie obaro na nọ who te kele no ẹkpẹlobọ ze