Eria Ekiakiẹ Rọkẹ Obe Ewuhrẹ Uzuazọ Oleleikristi gbe Usi Uwoma Ota Mai
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
AHRẸ 3-9
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | ẸZRA 4-6
“Wha Du Wha Ozighi Họ Iruo . . . na Ha”
w86 2/1 29, ẹkpẹti ¶2-3
Jihova Ọ jẹ “Sẹro Ekpako Ahwo Ju Na”
Nọ ahwo Ju nọ i kiọkọ igbo obọ Babilọn a zihe kpo no, evaọ ikpe ikpegbezeza soso a sai ru iruo ebabọ evuevo ho. Hagai avọ Zẹkaraya eruẹaro na a tẹ te rọ udugaga fi ọwhọ iruo na họ ahwo Ju na oma, kẹsena a tẹ wariẹ mu etẹmpol Jihova họ ẹbọ. Rekọ u kri hi, ikpahwo-esuo Pasia a te mu ai họ ekpokpo. Ewegrẹ na a jẹ nọ ae nọ: “Ono ọ kẹ owhai udu inọ wha bọ uwou nana?”—Ẹzra 5:1-3.
Onọ nana o rrọ oware nọ a re mu kẹ uyo riẹ hẹ. Otẹrọnọ ozọ u mu ekpako Izrẹl na, koyehọ a te siọ iruo ebabọ etẹmpol na nọ a wariẹ muhọ na ba idudhe. Rekọ, otẹrọnọ ekpako ahwo Ju na a ware aro ku ikpahwo-esuo na, a sai fi awhaha họ iruo na ẹsiẹsiẹ. Fikiere ekpako na a tẹ kẹ ae uyo nọ a nabe ma te ziezi (yọ u muẹro nọ Zerubabẹl Ọba na gbe Joshua Ozerẹ Okpehru na ae a kobaro evaọ ẹme na), yọ uyo nọ a kẹ rai na u bru ẹme dhe ikpahwo-esuo na unu. A kareghẹhọ ae uzi jọ nọ Sairọs ovie na o jie nọ o thọrọ e rai ẹro no, onọ Sairọs ọ jọ kẹ ahwo Ju na udu inọ jọ a ru iruo ebabọ na. Ikpahwo-esuo na a riẹ nọ ovie o te jie uzi evaọ Pasia, a re nwene iei vievie he, fikiere a te bruoma kpiroro, re o gbẹ jọnọ a wọso uzi ovie he. Kọ enẹ ahwo Ju a rọ ruabọhọ iruo na bọwo oke nọ udu nọ Dariọs ovie na ọ kẹ rai inọ jọ a ru iruo ebabọ na u ro te ai obọ uwhremu na!—Ẹzra 5:11-17; 6:6-12.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
w93 6/15 32 ¶3-5
Kọ Whọ Sai Fievahọ Ebaibol Na?
A ru ubiugho na evaọ Tasọs, ẹwho jọ nọ ọ rrọ abọ ovatha-ọre evaọ okpẹwho jọ nọ a bi se Turkey enẹna. A ru ubiugho na evaọ okenọ ọba ahwo Pasia nọ a re se Mazaeus o je ro su evaọ ikpe-udhusoi avọ ene taure Kristi ọ tẹ te ze. Ubiugho na u dhesẹ nọ ọye họ ọba nọ o je su ubrotọ nọ o rrọ “Abọdekọ Ethẹ na,” koyehọ Ethẹ Yufretis na.
Rekọ, eme o ru nọ ẹme yena u ro wuzou? Keme whọ te ruẹ ẹme yena ọvona evaọ Ebaibol ra. Ẹzra 5:6–6:13 ọ ta kpahe ileta nọ ovie Pasia nọ a re se Dariọs gbe ọba nọ a re se Tatenai a vi se ohwohwo. Ẹme nọ ọ jọ otọ họ, ahwo Ju a be wariẹ bọ etẹmpol rai evaọ Jerusalẹm. Ẹzra ọ jọ okere-obe nọ o wo onaa ziezi nọ o je kere Uzi Ọghẹnẹ, fikiere who ti rẹro nọ eware nọ o kere e te jọ gbagba ziezi. Whọ te jọ Ẹzra 5:6 avọ 6:13 ruẹ nọ Ẹzra ọ ta nọ Tatenai họ “ọba ofẹ Abọdekọ Ethẹ na.”
Ẹzra o kere eme nana fihotọ oware wọhọ ukpe 460 B.C.E., koyehọ ikpe udhusoi e vrẹ no taure a te ti ru ubiugho na. Ahwo jọ a sai roro nọ odẹ ọba oke anwae nana nọ a ta kpahe na yọ omoware osese. Rekọ otẹrọnọ whọ sai fievahọ ahwo nọ a kere Ebaibol na evaọ eware esese itienana, kọ onana u gbe ti ru nọ who re ro fievahọ eware efa nọ a kere re?
AHRẸ 10-16
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | ẸZRA 7-8
“Uruemu Ẹzra O Wha Orro Se Jihova”
Uwuhrẹ—O rẹ Kẹ Erere avọ Omawere
8 Ẹhẹ, uyoyou mai kẹ Ẹme Jihova u re no udu mai, ehri owojẹ mai na ze. U fo re ma rehọ omawere raha omoke jọ fihọ eria jọ nọ ma se no. U fo nọ ma re dhizu roro kpahe eme ididi abọ-ẹzi, ru re e daruọ omai oma, ma ve roro kpahe ae. Onana o gwọlọ oria ofọfọ nọ a re jo roro jẹ lẹ. Wọhọ Ẹzra, u re fo re ma ruẹrẹ idu mai họ kẹ isase gbe uwuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ. A kere kpahe iẹe nọ: “Ẹzra ọ rehọ udu riẹ kpobi rọ kẹ ewuhrẹ uzi ỌNOWO na, re o je koko iei, re o je wuhrẹ ijaje gbe izi-eguae nọ e rọ Izrẹl.” (Ẹzra 7:10) Muẹrohọ ẹjiroro esa nọ Ẹzra ọ rọ ruẹrẹ udu riẹ họ: re o wuhrẹ, re o fi ai họ iruo, jẹ rehọ ai wuhrẹ ahwo. U fo re ma lele oriruo riẹ.
si 75 ¶5
Obe Ebaibol avọ 13—1 Iruẹru-Ivie
5 Ẹzra nọ o kere obe Ebaibol nana nọ o rrọ gbagba na o gine te ziezi. O rrọ ere keme “Ẹzra ọ ruẹrẹ udu riẹ kpahe no re ọ kiẹ Uzi Jihova je ru oware nọ o ta, jẹ rehọ ijaje gbe iziẹibro nọ e rrọ eva riẹ wuhrẹ evaọ Izrẹl.” (Ẹzra 7:10) Jihova ọ kẹ riẹ ẹzi ọfuafo riẹ re ọ sai ru iruo na. Ovie Pasia nọ o je su akpọ na soso evaọ oke yena ọ ruẹ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ Ẹzra areghẹ, ọ tẹ kẹe udu-esuo evaọ ẹkwotọ Juda soso. (Ẹzra 7:12-26) Fikinọ Ọghẹnẹ o je fiobọhọ kẹ Ẹzra yọ ovie na ọ kẹ riẹ udu nọ o je ro ru eware, onana u fiobọhọ kẹe nọ o ro wo ebe sa-sa nọ o je ro ru ekiakiẹ kpahe eware nọ e via, nọ u fiobọhọ kẹe kere obe Ebaibol nana ziezi.
it-1 1158 ¶4
Omaurokpotọ
O re Fiobọhọ kẹ Omai. Ohwo nọ o wo omaurokpotọ evaọ aro Ọghẹnẹ, ọ sai rẹro nọ Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹe. Ẹzra o wo owha-iruo ulogbo jọ, o ti su ezae nọ i bu vi odu ọvo gbe egba isoi (1,500) no obọ Babilọn zihe kpobọ Jerusalẹm. Yọ u te no ezae nana no, izerẹ na, ahwo Nẹtinim, eyae avọ emọ e jariẹ re. U te no ere no, a wha igoru avọ isiliva buobu nọ a te rọ whẹ erru họ etẹmpol nọ ọ rrọ Jerusalẹm na oma. A gwọlọ ohwo nọ ọ rẹ thọ ae evaọ onya na, rekọ Ẹzra ọ gwọlọ ta kẹ ovie Pasia na nọ ọ kẹ ae isoja nọ i re lele ai hi, keme o te ru ere u ti dhesẹ nọ ohwo-akpọ o fievahọ. Ẹzra ọ kake ta kẹ ovie na vẹre no inọ: “Obọ uwoma Ọghẹnẹ mai o rrọ kugbe ahwo kpobi nọ a be gwọlọ iẹe.” Fikiere ọ tẹ ta nọ jọ a siọ emuọriọ ba, re ahwo na a sai wo omaurokpotọ evaọ aro Jihova. A yare Ọghẹnẹ inọ jọ o fiobọhọ kẹ ae, yọ Ọghẹnẹ ọ gaviezọ kẹ ae, jẹ thọ ae no obọ ewegrẹ nọ i re dhere hẹrẹ ahwo evaọ edhere, onọ u ru nọ a sae rọ nyate uwou gbẹsinẹdẹ evaọ edhere imuozọ otiọye na. (Ẹzr 8:1-14, 21-32) Daniẹl ọruẹaro na nọ ọ jọ igbo evaọ Babilọn yọ ohwo nọ o wo aruoriwo evaọ aro Ọghẹnẹ. Fikinọ ọ romakpotọ evaọ aro Ọghẹnẹ, ọ tẹ jẹ gwọlọ nọ Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹe wo otoriẹ jẹ kpọe, Ọghẹnẹ o te vi ukọ-odhiwu jọ bru ei jẹ kẹe eruẹaruẹ.—Da 10:12.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
Oruvẹ No Obe Ẹzra Ze
7:28–8:20—Fikieme ahwo Ju buobu nọ a jọ Babilọn a je ro wo ehoo nọ a re ro lele Ẹzra zihe kpobọ Jerusalẹm? Dede nọ o vrẹ ikpe 60 no anwẹnọ utu ọsosuọ orọ ahwo Ju a ro zihe kpohọ ẹkwotọ rai, ibi-ahwo jọ ọvo e jọ Jerusalẹm. Ezihe kpohọ Jerusalẹm u dhesẹ nọ a te wariẹ to uzuazọ uyero okpokpọ họ evaọ otọ iyero ọza gbe ebẹbẹ. Ẹruore emamọ akpọ oyere ọ jọ Jerusalẹm oke yena ha rọkẹ ahwo Ju nọ o rẹ sae wọhọ nọ ekọ i je kiehọ kẹ evaọ Babilọn. Oware jọ nọ a re rri vo ha họ ọza ọrọ onya edhere na. Re a sae wọ ruọ edhere, o gwọlọ nọ otu nọ a bi zihe no igbo ze na a re wo ẹrọwọ ọgaga fihọ Jihova, wo ajọwha kẹ egagọ uzẹme, jẹ gbaudu ruọ edhere. Makọ Ẹzra dede, ọ ta udu họ omariẹ awọ ẹkwoma obufihọ Jihova nọ ọ rẹroso. Fiki uduotahawọ Ẹzra, iviuwou 1,500—ẹsejọhọ nọ i bu te ahwo 6,000—a tẹ jowọ. Nọ Ẹzra ọ wariẹ ta udu họ ahwo na awọ, ahwo Livae 38 gbe iruiruo uwou egagọ-ode hayo Nẹtinim 220 a te lele iei.
AHRẸ 17-23
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | ẸZRA 9-10
“Uye nọ Aghẹmeeyo Ọ rẹ Wha Ze”
Oruvẹ No Obe Ẹzra Ze
9:1, 2—Ẹvẹ o rrọ ọza te re a mu usu orọo kugbe ahwo erẹwho egedhọ na? Orẹwho nọ a zihe ze na u fo nọ o rẹ yọrọ egagọ Jihova bẹsenọ Mesaya na ọ rẹ tha. Re a rọo ahwo erẹwho efa o jọ ọza ologbo kẹ egagọ uzẹme. Fikinọ otu jọ o mu usu orọo kugbe ahwo erẹwho egedhọ, onana o hẹ sae whae ze nọ erẹwho egedhọ na a rẹ rọ lẹliẹ ẹkwotọ na soso kuomagbe egagọ erue rai. Onana o hae te whae ze nọ egagọ uzẹme e sai ro no otọakpọ na. Kọ amono Mesaya na ọ hai ti bru ze? Agbẹta nọ akpọ o ro gbe Ẹzra unu, whu dikihẹ okenọ ọ ruẹ oware nọ o jẹ via na!
Eme Jihova Ọ Jọ Obọ Mai Gwọlọ?
Unevaze nọ ma re ro yoẹme o rẹ wha eghale se omai. Mosis o kere nọ: “Koko izi . . . no me je kẹ owhai nẹnẹ na fiki ewoma rai.” (Owọ avọ 13) Ẹhẹ, uzi Jihova kpobi—oware kpobi nọ ọ ta kẹ omai—o rrọ kẹ ewoma mai. Ẹvẹ o gbẹ jọ ere he? Ebaibol e ta nọ “Ọghẹnẹ họ uyoyou.” (1 Jọn 4:8) Fikiere, izi nọ e rrọ kẹ ewoma ibẹdẹ bẹdẹ mai ọvo ọ kẹ omai. (Aizaya 48:17) Eruo oware kpobi nọ Jihova ọ ta kẹ omai, o te thọ omai no idhọvẹ buobu enẹna je su kpohọ eghale nọ i wo oba ha evaọ otọ esuo Uvie riẹ.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
Oruvẹ No Obe Ẹzra Ze
10:3, 44—Fikieme a ro si obọ no emọ rai lele eyae na? O hae jọnọ a nya se emọ na ba, uvẹ o hae te jariẹ ruaro nọ eyae nọ a si obọ no na a hai ti ro zihe ze fiki emọ na. Ofariẹ, emọ e rẹ gwọlọ ẹruọsa oni rai.
AHRẸ 24-30
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 1-2
“Mẹ tẹ Nwane Lẹ”
Roro Kpahe Jihova Kẹse Kẹse
5 Ẹsejọ o rẹ gwọlọ nọ ma lẹ kẹ obufihọ Jihova vẹrẹ vẹrẹ. Ẹdẹjọ, Atagzazis ovie Pasia o muẹrohọ inọ ọwọ-egho riẹ Nehemaya ọ rọ ọkora. Ovie na ọ nọ riẹ inọ: “Eme whọ gwọlọ yare? Fikiere [Nehemaya ọ] tẹ lẹ Ọghẹnẹ obọ odhiwu.” Olẹ nana nọ Nehemaya ọ lẹ họ eva na o jọ kpẹkpẹe. Ghele na, Ọghẹnẹ o yo olẹ riẹ, keme ovie na o fiobọhọ kẹ Nehemaya re a wariẹ igbẹhẹ Jerusalẹm bọ. (Se Nehemaya 2:1-8.) Ẹhẹ, makọ olẹ okpẹkpẹe nọ a lẹ họ eva u re ru iruo.
Ẹme Oruo nọ A re Se No Obe Ze He
A tẹ vabọhọ owhẹ re whọ ta kpahe orọwọ ra, eme o re fiobọhọ k’owhẹ ru eme ra wo ẹgba? Raro kele Nehemaya, ọnọ ọ jọ eva lẹ taure ọ tẹ te kẹ Atag-za-zis Ovie na uyo. (Neh. 2:4) Kẹsena, whọ vẹ jọ uzou ra ruẹrẹ omaa-ẹmeọta họ. Ugogo owọ nọ whọ rẹ jẹ (evaọ uzou ra) ena: (1) Salọ ugogo oware ovo hayo ivẹ nọ e rẹ jọ ẹme ra na (whọ sae salọ eme no Reasoning From the Scriptures ze). (2) Jiroro ikereakere nọ whọ te rọ tha eme ra uke. (3) M’omaa epanọ whọ te rọ rehọ ona mu ẹme ra họ re ọnọ ọ n’onọ na ọ gwọlọ gaviezọ. Kẹsena who ve mu ẹme họ ẹta.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
w86 2/15 25
Oware Ovuovo O Sae Za Egagọ Uzẹme Dhe He
Ijo, keme anwọ oke jọ ze na, Nehemaya ọ be hae lẹ kpahe Jerusalẹm nọ a raha muotọ no na “te aso te uvo.” (1:4, 6) Nọ uvẹ na u rovie kẹ Nehemaya re ọ vuẹ Atazazis ovie na inọ ọ gwọlọ wariẹ bọ ugbẹhẹ Jerusalẹm, o te ru oware nọ ọ be hai ru anwẹdẹ na, koyehọ ọ tẹ lẹ. Jihova ọ kuyo olẹ Nehemaya na, onọ u ru nọ ovie na ọ rọ rọwo nọ a wariẹ bọ ugbẹhẹ Jerusalẹm na.
Oware nọ ma wuhrẹ noi ze: Nehemaya ọ lẹ se Jihova re ọ riẹ oware nọ o re ru. Ere ọvona re, nọ ma tẹ be jiroro ilogbo jọ u fo nọ ma “ruabọhọ olẹ” ma ve je ru lele oware nọ Jihova ọ ta.—Ahwo Rom 12:12.
AHRẸ 31–ARIA 6
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 3-4
“Kọ Who Rri Omara nọ Whọ Rro Vi Ohwo nọ O re Ru Iruo Egaga?”
Oruvẹ No Obe Nehemaya Ze
3:5, 27. Ma re rri oma mai nnọ ma rro vi iruo igbabọ nọ ma bi ru rọ wha egagọ uzẹme haro ho, wọhọ “ikpahwo” erọ ahwo Tẹkoa. Ukpoye, ma rẹ raro kele ahwo Tẹkoa nọ a se gb’ahwo ho enọ e rehọ oma rai kẹ iruo na.
Ewo Oghẹrẹ Eriwo Kristi Kpahe Oruaro
16 Ileleikristi kpobi, te emaha te ekpako, a rẹ gwọlọ edhere nọ a re ro wo oghẹrẹ eriwo Kristi kpahe oruaro. Evaọ ukoko na, iruo sa-sa e riẹ nọ a re ru. A tẹ k’owhẹ iruo nọ who rri nọ i kpotọ, whọ se iẹe he. (1 Samuẹle 25:41; 2 Ivie 3:11) Esẹgbini, kọ wha be ta udu họ emọ rai awọ re a ru iruo nọ a kẹ rai kpobi sasasa, makọ eva obọ Ọgwa Uvie na hayo obọ okokohọ? Kọ a be ruẹ owhẹ nọ who bi ru iruo evere? Oniọvo jọ nọ o bi ruiruo enẹna eva oria nọ u wo uzou iruo Isẹri Jihova ọ kareghẹhọ oriruo ọsẹgboni riẹ vevẹ. Ọ ta nọ: “Oghẹrẹ nọ a rehọ iruo ehwere Ọgwa Uvie na hayo oria okokohọ u dhesẹ kẹ omẹ inọ a rri iruo na ghaghae. A rẹ fialoma ru iruo nọ o rẹ wha ewoma se ukoko na hayo se inievo na, makọ epanọ iruo na e kawo te kẹhẹ. Uruemu nana u fi obọ họ kẹ omẹ no dede iruo kpobi nọ a kẹ omẹ rehọ evaọ Ebẹtẹle obonẹ.”
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
Oruvẹ No Obe Nehemaya Ze
4:17, 18—Ẹvẹ ohwo ọ rẹ sae rọ rehọ obọ ọvo ru iruo ebabọ? Rọ kẹ enọ e rẹ wha owha, onana o rẹ jọ ẹbẹbẹ hẹ. A tẹ wọ owha na họ uzou hayo ẹkoko rai no, a rẹ sae rọ obọ ọvo kru rie yọ a rehọ obọ nọ o kiọkọ ro “kru ekuakua ẹmo.” Ebebabọ nọ e be rehọ abava rai ruiruo yọ “ọvuọ ọgbọdọ riẹ a thọrọ họ eku nọ a bi ru iruo na.” A ruẹrẹ oma kpahe kẹ ẹmo otẹrọnọ ọwegrẹ jọ o vi uzou lahwe.
Ẹme nọ A re Ru Ovavo
Ruẹ Erere Iruo Ra
1 Ọghẹnẹ ọ ma ohwo-akpọ re ọ ‘re erere iruo riẹ.’ (Ọtausi. 2:24) Rekọ ma gbẹ be ruẹ erere nọ o bi no usiuwoma ota mai ze he, o rẹ lẹliẹ usiuwoma na bẹ omai no. Ma te ta ẹme kpahe oware nọ u je fo re ma gbẹ hae rọ evawere ta usiuwoma na.
2 Who Roro nọ Ohwo Kpobi O ti Kurẹriẹ Hẹ: Dede nọ umutho ahwo jọ ọvo a kurẹriẹ evaọ igbidigbi ahwo nọ Jesu ọ ta usiuwoma kẹ na, mai kpobi riẹ nọ Jesu o ru iruo riẹ gba. (Jọn 17:4) Evaọ ohare ọkibi na, Jesu ọ ruẹaro nọ ahwo buobu nọ a ti yo usiuwoma na a te sae gọ Ọghẹnẹ hẹ. (Mat. 13:3-8, 18-22) Ghele na, irere buobu e gbẹ rrọ usiuwoma nọ ma be ta na.
3 Oghẹrẹ nọ Ma rẹ rọ Mọ Ibi: Ohare Jesu na u dhesẹ nọ ahwo nọ i kurẹriẹ a te “mọ ibi.” (Mat. 13:23) Nọ ọka ọ tẹ dhẹ ze jẹ who no, orọnikọ ọka nọ ọ rro ze na a rẹ kọrọ họ rekọ eruọka. Fikiere, orọnikọ ahwo nọ ma ta usiuwoma kẹ nọ a kurẹriẹ họ uzedhe ibi nọ ma be mọ họ, rekọ emamọ usi nọ ma be vuẹ kẹse kẹse na. Onana o be wha irere buobu ze, makinọ ahwo a kurẹriẹ hẹ. U bi ru odẹ Jihova fo. (Aiz. 43:10-12; Mat. 6:9) Usiuwoma na yọ iruo nọ ma bi lele Ọghẹnẹ ru, onana yọ ọghọ ologbo. (1 Kọr. 3:9) Eva e tẹ be jẹ were Jihova inọ ma be rọ edhere otiọna ‘jiri iei.’—Hib. 13:15, 16.
4 Usiuwoma nọ ma be ta na o sai je wo irere nọ ma rẹ ruẹ hẹ. Ẹsejọhọ, Jesu o zihe kpobọ odhiwu no taure ahwo jọ nọ ọ ta usiuwoma kẹ a te ti kurẹriẹ. Ere ọvo na, ohwo nọ ma ta usiuwoma kẹ ọ gbẹ maki kurẹriẹ obọnana ha, ọ sae jọ emu mai kurẹriẹ ẹdẹfa. Enana kpobi i dhesẹ nọ irere buobu i bi no usiuwoma nọ ma be ta ze. Fikiere, jọ ma gbẹ hae “mọ ibi buobu” re ma dhesẹ nọ mai yọ ilele Jesu.—Jọn 15:8.
ARIA 7-13
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 5-7
“U No Nehemaya Eva Ze nọ Ọ rẹ Gbodibo, Orọnikọ A rẹ Gbodibo Kẹe He”
Ahwo nọ A Tha Egagọ Uzẹme Uke Evaọ Oke Anwae gbe Oke Mai Na
Orọnikọ oke riẹ gbe onaa riẹ ọvo Nehemaya o fihọ iruo na ha. Ọ rehọ eyero riẹ tha egagọ uzẹme uke re. Ọ tubẹ rehọ ugho obọriẹ dẹ inievo riẹ nọ e rrọ ahwo Ju no igbo zihe ze. O momo igho kẹ amọfa ababọ isuo. Dede nọ u fo nọ ahwo Ju na a rẹ hae hwa eware jọ kẹ Nehemaya wọhọ ọba, ọ rehọ “owha ogbẹgbẹdẹ” yena wha ahwo Ju na ha. Ukpoye, ọ jẹ hae ko ahwo nọ a bu te “udhuhrẹ-gbikpe (150), . . . jegbe amọfa nọ a no erẹwho efa bru omai ze.” Kẹdẹ kẹdẹ ọ jẹ hai kpe “eruẹ ọvo, igodẹ epoporiẹ ezeza, gbe evra” rọ ko ahwo nọ a nyabru ei ze. U te no ere no, ẹsiẹvo evaọ edẹ ikpe kpobi ọ je hae rehọ “oghoghẹrẹ enwaene kpobi buobu” kẹ ahwo nọ a nyabru ei ze, yọ ugho obọriẹ o je ro ru enana kpobi.—Nehemaya 5:8, 10, 14-18.
Oghẹrẹvẹ Jihova Ọ te Kareghẹhọ Owhẹ?
Evaọ eria buobu, Ebaibol na o dhesẹ nnọ evaọ obọ Ọghẹnẹ, ‘ẹkareghẹhọ’ u dhesẹ ẹjẹ emamọ owọ. Wọhọ oriruo, nọ ame ẹvo o ruru otọakpọ na te edẹ 150 no, “Ọghẹnẹ ọ tẹ kareghẹhọ Noa. . . . Ọghẹnẹ ọ tẹ rehọ ofou ze akpọ na, ame o te muhọ ẹkpọ.” (Emuhọ 8:1) Ikpe buobu evaọ obaro, Samsin, ọnọ ahwo Filistia a tuaro jẹ gbabọ, ọ lẹ nọ: “O Ọnowo ỌGHẸNẸ, [kareghẹhọ] omẹ, mẹ lẹ owhẹ, kẹ omẹ ogaga, ivie mẹ lẹ owhẹ re who ru ona ovo kẹ omẹ.” Jihova ọ kareghẹhọ Samsin ẹkwoma ogaga ulogbo nọ ọ kẹ riẹ re ọ sae kiẹ oja oma riẹ evaọ obọ ewegrẹ Ọghẹnẹ. (Ibruoziẹ 16:28-30) Rọkẹ Nehemaya, Jihova ọ ghale omodawọ riẹ, a te zihe egagọ uzẹme ziọ Jerusalẹm.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
‘Wha Hae Rehọ Ewoma Fi Eyoma Kparobọ’
15 Orọ avesa, ewegrẹ Nehemaya a te se ohwo eviẹhọ jọ gb’oma, ọmọ Izrẹl nọ a re se Shimaya, re ọ daoma ru Nehemaya raha Uzi Ọghẹnẹ. Shimaya ọ ta kẹ Nehemaya nọ: “Jo ma koko họ evaọ obọ uwou Ọghẹnẹ, nọ o rọ uwou-egagọ-ode na, wha jo ma si ethẹ uwou egagọ-ode na họ; keme a be te nyaze ti kpe owhai.” Shimaya ọ ta nnọ a bi ti kpe Nehemaya no rekọ inọ ọ rẹ sai siwi uzuazọ riẹ otẹrọnọ o dhere etẹmpol na. Rekọ, Nehemaya ọ rrọ ozerẹ hẹ. O te dhere uwou Ọghẹnẹ yọ ọ thuzi no. Kọ ọ raha uzi Ọghẹnẹ fikinọ ọ gwọlọ siwi uzuazọ riẹ? Nehemaya ọ tẹ kpunu nọ: “Kọ ohwo kerọ omẹ na o re kpobọ uwou egagọ-ode re mẹ tẹ zọ? Mẹ rẹ sae nya ha.” Fikieme Nehemaya o gbe ro kie ruọ ẹta nọ a kpahe kẹe na ha? Keme ọ riẹ inọ dede nọ Shimaya yọ ohwo Izrẹl wọhọ ọye omariẹ, “Ọghẹnẹ o vi rie he.” Uvi ọruẹaro ọ rẹ hrẹ ohwo re ọ raha Uzi Ọghẹnẹ hẹ. Nehemaya ọ kuvẹ gbe he re otu ọwọsuọ a fi ei kparobọ. Nọ oke yena o nwane vrẹ no, ọ tẹ niyẹrẹ nọ: “A te ru ugbẹhẹ na re eva ẹdẹ avọ udhe gbisoi amara Elul eva edẹ ikpisoi gbe ivẹ.”—Nehemaya 6:10-15; Ikelakele 1:51; 18:7.
Ẹme nọ A re Ru Ovavo
Ru Iruo Usiuwoma Ota Ra Gba
17 Nọ Jesu o vi ilele riẹ kpohọ usiuwoma ota, o dhe rai imimava. (Mak 6:7; Luk 10:1) Uwhremu na, Pọl ukọ na ọ fodẹ “ogbiruo” nọ a gbẹ jọ ‘tabọ tabọ evaọ iruo usiuwoma ota na.’ (Fil. 4:3) Fikiere anwọ ukpe 1953 ze, a ru ọruẹrẹfihotọ evaọ ukoko na re a dhe owhowho-uvie nọ o wo onaa ziezi kugbe ọnọ o ri wo onaa tere he, re ọnọ o wo onaa na o fi obọ họ kẹe evaọ etoke usiuwoma ota.
18 Nọ whẹ avọ ibe Oleleikristi ra wha tẹ rrọ usiuwoma, ẹvẹ wha sai ro fi obọ họ kẹ ohwohwo? (Se 1 Ahwo Kọrint 3:6-9.) Rovie Ebaibol ra kpohọ oria ikere nọ ọrivẹ ra o bi se kẹ ohwo na. Tẹrovi ọrivẹ ra hayo ohwo na nọ a tẹ be ta ẹme. Gaviezọ ziezi evaọ etoke ẹmeọta na re whọ sai fi obọ họ kẹ ọrivẹ ra nọ o tẹ gwọlọ ere. (Ọtausi. 4:12) Rekọ oware jọ nọ whọ rẹ whaha họ: Who bru ẹme dhe ọrivẹ ra unu hu nọ ọ tẹ be daoma ru ẹme vẹ kẹ ohwo na. O gbẹ rrọ ere he, whọ sai kpomovuọ họ ọrivẹ ra oma je ru ohwo na reghe no evaọ ẹme na. Dede na, o rẹ sai fo re who dhunu họ ẹme na ẹsejọ. Rekọ otẹrọnọ who ru ere, jọ ẹme ra ọ jọ kpẹkpẹe re whọ kẹ ọrivẹ ra uvẹ ruabọhọ ẹme na.
19 Ẹvẹ whẹ avọ ọrivẹ ra wha sai ro fi obọ họ kẹ ohwohwo nọ wha te no unuẹthẹ jọ no bi kpohọ ofa? Kọ u gbe fo re wha rọ oke yena ta kpahe epanọ wha sai ro ru ẹme rai siuru viere? Wha jọ eme nọ wha rẹ ta kẹ ohwohwo kpahe ahwo ẹkwotọ rai e jọ enọ i re whrehe ohwo udu hu. Epọvo na, wha rọ uruemu ibe Oleleikristi rai nọ u fo ho gbiku hu. (Itẹ 18:24) Joma kareghẹhọ nọ ẹkpẹ gheghe a rọ ma omai. Jihova o wo aruoriwo kẹ omai nọ ọ rọ kẹ omai uvẹ oghaghae nọ ma be rọ ta emamọ usi na. (Se 2 Ahwo Kọrint 4:1, 7.) Fikiere, joma daoma kpobi re ma ruẹ nọ ma ru iruo usiuwoma ota mai gba, onọ u re dhesẹ nọ ma rri uvẹ nana ghaghae.
ARIA 14-20
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 8-9
“Oghọghọ Jihova Họ Oria Omofọwẹ Rai”
Oware nọ Ma Wuhrẹ No Olẹ nọ A Riẹ Ruẹrẹhọ Ze
2 Ahwo Ju a ku ebabọ igbẹhẹ Jerusalẹm họ evaọ amara avọ ezeza taure a te ti kokohọ evaọ amara avọ ihrẹ na. (Neh. 6:15) Edẹ 52 a rọ bọ igbẹhẹ na re, kẹsena a tẹ tẹrovi epanọ a re ro ru usu rai kugbe Ọghẹnẹ ga. Fikiere a te kokohọ ọgwa ẹwho na evaọ ẹdẹ ọsosuọ amara Tishri re a gaviezọ kẹ Ẹzra gbe ahwo Livai efa nọ a ti se jẹ fa otọ Uzi Ọghẹnẹ kẹ ae. (Uwoho ọsosuọ) “Ahwo kpobi nọ a rẹ sae yo ẹme a jẹ riẹ otọ riẹ” evaọ uviuwou kpobi a te dikihẹ gaviezọ no “ohiohiẹ frifri rite ọretuzou.” (Neh. 8:1-9) Onana yọ emamọ oriruo kẹ omai otu nọ a bi kpohọ iwuhrẹ evaọ Egwa Uvie sa-sa nẹnẹ. Whọ tẹ rrọ obọ iwuhrẹ, kọ iroro ra e be hae dhẹ kpenẹ avọ enẹ ẹsejọ, bi roro kpahe eware nọ i wuzou tere he? O tẹ rrọ ere, roro kpahe oriruo emọ Izrẹl oke anwae na. Orọnikọ a jẹ gaviezọ ọvo ho rekọ a roro kpahe eme nọ a jẹ gaviezọ kẹ te epanọ irui oviẹ i je ro no ae aro ze fiki epanọ a gbabọkẹ izi Ọghẹnẹ te.—Neh. 8:1-9.
Kọ Whọ te ‘Ruabọhọ Nya Eva Ẹzi’?
9 Jihova yọ ‘Ọghẹnẹ nọ o wo evawere.’ (1 Timoti 1:11; Olezi 104:31) Ọmọ riẹ o wo evawere kpahe eruo oreva Ọsẹ na. (Olezi 40:8; Ahwo Hibru 10:7-9) Yọ “evawere ỌNOWO na họ ogaga [mai].”—Nehemaya 8:10.
10 Evawere nọ i no obọ Ọghẹnẹ ze o rẹ kẹ omai uvi evevọwẹ nọ ma te bi ru oreva riẹ makọ okenọ ma rrọ otọ ọyawọ, uweri hayo ukpokpoma. Evawere nọ ma re wo no “eriariẹ Ọghẹnẹ” ze i woma kẹhẹ! (Itẹ 2:1-5) Usu evawere nọ ma re wo kugbe Ọghẹnẹ o roma hwa eriariẹ egbagba gbe ẹrọwọ nọ ma re fihọ ọye omariẹ gbe idhe ẹtanigbo Jesu. (1 Jọn 2:1, 2) Usu ogbotu inievo akpọ-soso nọ ma rrọ na yọ oware ofa nọ o be kẹ omai evawere. (Zẹfanaya 3:9; Hagai 2:7) Ẹruore Uvie na gbe uvẹ-ọghọ nọ ma bi ro whowho emamọ usi na o be kẹ omai evawere. (Matiu 6:9, 10; 24:14) Ẹruore uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ na ọ be kẹ omai evawere re. (Jọn 17:3) Nọ ma wo obọdẹ ẹruore otiọye na, ‘eva e rẹ were omai ziezi.’—Iziewariẹ 16:15.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
it-1 145 ¶2
Aramaik
Nọ ikpe jọ e vrẹ no nọ ahwo Ju na a ro zihe no igbo Babilọn ze no, Ẹzra ozerẹ na o te koko ahwo Ju na họ Jerusalẹm re o se obe Uzi na kẹ ae, yọ ahwo Livae sa-sa a bi ru eme Uzi na vẹ kẹ ahwo na. Nehemaya 8:8 o ta nọ: “A tẹ ruabọhọ je se no obe na ze do via, ro no Uzi Ọghẹnẹ uzẹme na ze, bi ru ei vẹ ziezi jẹ fa otọ riẹ; a tẹ rọ ere fiobọhọ kẹ ahwo na wo otoriẹ eware nọ a je se na.” U te no eme na nọ a jẹ fa otọ rai hayo ruvẹ no, o sae jọnọ a jẹ wariẹ eme Hibru na evaọ ẹvẹrẹ Aramaik, keme oke nọ ahwo Izrẹl na a gbẹ jọ obọ Babilọn, o wọhọ nọ ẹvẹrẹ Aramaik na a jẹ mae ta. U muẹro nọ u te no eme na nọ a je ruvẹ no, a jẹ fa otọ eme nọ a rẹ kaki wo otoriẹ rai hi kẹ ahwo Ju na re a wo otoriẹ rai vevẹ, re u je te ai udu, dede nọ a riẹ eme na evaọ ẹvẹrẹ Hibru.
ARIA 21-27
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 10-11
“A Siobọno Eware Jọ Fiki Egagọ Jihova”
Jerusalẹm nọ O Ru Odẹ Riẹ Gba
13 “Ọtamuo evaifihọ” nọ a whobọhọ evaọ edẹ Nehemaya na o ruẹrẹ ahwo anwae Ọghẹnẹ fihọ kẹ ẹdẹ eromudhe ugbẹhẹ Jerusalẹm. Rekọ ẹme ọkpakpata ọfa ọ gwọlọ ezọgaviẹ. Enẹna nọ igbẹhẹ ilogbo avọ inuẹthẹ 12 e wariẹ e họ no na, Jerusalẹm ọ gwọlọ ahwo bu viere. Dede nọ emọ Izrẹl jọ a be rria obei, “ẹwho na ọ jẹ kẹkẹe ruaro, yọ ahwo nọ a jariẹ eva a tuloho.” (Nehemaya 7:4) Re a ku ẹbẹbẹ ọnana họ, ahwo na “a tẹ ma ẹta imimakpe re a jariẹ rehọ omọvo nọ ọ rẹ rria Jerusalem okpẹwho ọrẹri na.” Owojẹ unevaze kẹ ọruẹrẹfihotọ ọnana o wọ ahwo na kpobi “guọvunu kẹ enọ e rọwo nọ a rẹ ria Jerusalẹm.” (Nehemaya 11:1, 2) Ẹvẹ onana o rọ obọdẹ oriruo kẹ egegagọ uzẹme nẹnẹ enọ oma u vẹ re a kua kpohọ oria nọ ẹgwọlọ ọ mae jọ rro kẹ obọdẹ obufihọ Ileleikristi!
w86 2/15 26
Oware Ovuovo O Sae Za Egagọ Uzẹme Dhe He
Re a nyasiọ ukuoriọ rai ba jẹ kwa kpobọ Jerusalẹm, o sae lẹliẹ ae raha ugho jẹ rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ efa. U te no ere no, o sae jọnọ ahwo nọ a jẹ rria okpẹwho na a rẹriẹ ovao dhe enwoma sa-sa. Fiki oyena amọfa a rri ahwo nọ a fialoma via na nọ a fo ujiro, yọ a lẹ se Jihova re ọ ghale ae.
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
Oruvẹ No Obe Nehemaya Ze
10:34—Fikieme a rọ ta kẹ ahwo na nnọ a re whu ire ze? Uzi idhe ire o jọ Uzi Mosis hi. A fi uzi nana họ fiki ẹgwọlọ nọ o jariẹ. A gwọlọ ire buobu nọ a rẹ rọ mahe erao idhe nọ e rrọ agbada-idhe na. O wọhọ nọ, Nẹtinim nọ e jariẹ, enọ e jọ erigbo evaọ etẹmpol na nọ e jọ emọ Izrẹl he, a bu hu. Fikiere, a tẹ ma ẹta re a ruẹ nnọ ire e rẹ jọ etẹmpol na ẹsikpobi.
Ẹme nọ A re Ru Ovavo
Ewo Ọjẹrehọ Ọghẹnẹ U re Su Kpohọ Uzuazọ Ebẹdẹ Bẹdẹ
12 Evaọ ileta nọ Pọl ukọ na o kere se ahwo Rom, ọ ta nọ: “Wha ru oma rai rọ iwẹ e kpokpọ gbe ọrẹri o nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ, nọ e rọ egagọ Ẹzi rai.” (Rom 12:1) Re Ọghẹnẹ ọ sae jẹ ohwo rehọ, o re ru oma riẹ ọrẹri kẹ Ọghẹnẹ. Ọ rẹ jẹ iruo ohwo rehọ họ otẹrọnọ ohwo na o bi gbe oma riẹ ku ẹkwoma eware wọhọ utaba, isigareti, imu egaga, gbe idi nọ a rẹ da vrẹta. (2 Kọr. 7:1) Ofariẹ, nọ orọnọ “ogberedha ọ [be] rahuzi kpahe oma obọ riẹ” na, iruo kpobi nọ ogbọfariẹ o bi ru evaọ ukoko na i re tu Jihova oma. (1 Kọr. 6:18) Re ohwo ọ sai ru Ọghẹnẹ eva were, ọ rẹ jọ ‘fuafo eva uruemu riẹ kpobi.’—1 Pita 1:14-16.
13 Idheidhe efa nọ e rẹ were Jihova họ ẹmeunu mai. N’otọ avọ otọ ze, enọ i you Jihova a rẹ ta ẹme ezi riẹ evaọ oria kpobi. (Se Olezi 34:1-3.) Se Olezi avọ 148 rite 150 re whọ ruẹ unuẹse nọ ilezi nana e tuduhọ omai awọ inọ ma jiri Jihova. Evaọ uzẹme, “ujiro u fo kẹ ikiẹrẹe.” (Ol. 33:1) Yọ Jesu Kristi, ọnọ ọ rrọ Oriwiruo mai na, ọ fodẹ epanọ o r’oja te re ma rọ ẹkwoma usiuwoma ota jiri Ọghẹnẹ.—Luk 4:18, 43, 44.
14 Ọwhọ nọ ma rẹ rọ ta usiuwoma o re dhesẹ inọ ma you Jihova gbe nnọ ma gwọlọ ọjẹrehọ riẹ. Wọhọ oriruo, roro kpahe uduotahawọ nọ Hosia ọruẹaro na ọ kẹ emọ Izrẹl, enọ e siọ egagọ Jihova ba je mu edhọ họ ẹgọ. (Hos. 13:1-3) Hosia ọ ta kẹ ae re a lẹ Jihova nọ: “Si umuomu kpobi no; who mi o nọ uwoma. Ma vẹte rehọ igbenu mai jiri owhẹ.”—Hos. 14:1, 2.
15 Igbenu nọ a re ro jiri Jihova họ eme ezi nọ a rẹ ta kpahe iẹe. Eme Jihova o ru kpahe eme ajiri itieye na? Ọ ta nọ: “Me reti you” rai. (Hos. 14:4) Jihova ọ rọ vrẹ enọ i jiri odẹ riẹ, ọ jẹ rae rehọ, o te je se ai gb’oma.
ARIA 28–AZIE 3
EWARE AGHAE NỌ E RRỌ EBAIBOL NA | NEHEMAYA 12-13
“Yoẹme kẹ Jihova nọ Who te bi Mu Egbẹnyusu”
it-1 95 ¶5
Ahwo Ammọn
Nọ a le Tobaya no etẹmpol na no, a te se Uzi Ọghẹnẹ nọ o rrọ Iziewariẹ 23:3-6 na je ru lele iei. Uzi na u dhesẹ nọ ohwo Ammọn hayo ohwo Moab ọvuọvo ọ rẹ nyaziọ ukoko Jihova vievie he. (Neh 13:1-3) Ọghẹnẹ o fi uzi nana họ oware wọhọ ikpe odu ọvo nọ i kpemu fikinọ ahwo Ammọn gbe ahwo Moab a rọwo fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl he evaọ oke nọ a je kpobọ Ẹkwotọ Eyaa na. Oghẹrẹ nọ ahwo a wo otoriẹ uzi nana họ, ohwo Ammọn gbe ohwo Moab a rẹ sai zihe ruọ omọvo ahwo Izrẹl he, re o wo udu nọ ọmotọ Izrẹl o re wo, gbe eware efa nọ i re te ohwo nọ o zihe ruọ ọmotọ Izrẹl. O make rrọ ere na, ahwo Ammọn gbe ahwo Moab a sai kuomagbe jẹ rria kugbe ahwo Izrẹl, a ve je wo erere no eghale nọ Jihova ọ rọ kẹ ahwo riẹ ze. Oriruo ahwo otiọye jọ họ, Zilẹk ọnọ ọ jọ omọvo egbaẹmo egaga Devidi gbe Rut ohwo Moab na.—Ru 1:4, 16-18.
A Ru Owhai Fo No
5 Se Nehemaya 13:4-9. Ahwo nọ a wo iruemu iyoma a wariẹ omai họ, fikiere o rẹ jọ lọlọhọ ẹsikpobi hi re ma sẹro uruemu mai wọhọ ahwo nọ a ru fo no. Roro kpahe Eliashib avọ Tobaya. Eliashib ọ jọ ozerẹ okpehru, Tobaya kọ ohwo Ammọn nọ o wọhọ nọ o je ru iruo evaọ otọ uvie ahwo Pasia evaọ Judia. Tobaya avọ ahwo riẹ a wọso Nehemaya okenọ ọ gwọlọ nọ a rẹ wariẹ bọ etẹmpol Jihova evaọ obọ Jerusalẹm. (Neh. 2:10) Jihova ọ kuvẹ vievie he re ahwo Ammọn a rueva etẹmpol riẹ. (Izie. 23:3) Kọ fikieme Eliashib, ozerẹ okpehru na ọ rọ kẹ Tobaya uvẹ re ọ rria oria jọ evaọ etẹmpol na?
6 Tobaya avọ Eliashib a jọ egbẹnyusu ekpekpe. Tobaya avọ ọmọzae riẹ Jehohanan a rehọ emetẹ ahwo Ju, yọ ahwo Ju buobu a jẹ ta ẹme ezi Tobaya. (Neh. 6:17-19) Ọmọ-oruọmọ Eliashib jọ ọ rehọ ọmọtẹ Sanballat nọ ọ jọ osu Sameria, yọ osu ọnana ọ jọ ogbẹnyusu ọkpekpe Tobaya. (Neh. 13:28) Usu okpekpe nana nọ o jọ udevie rai na u ru nọ Eliashib ozerẹ okpehru na ọ rọ kẹ Tobaya nọ ọ rẹ wọso ahwo Ọghẹnẹ na uvẹ rria oria jọ evaọ etẹmpol Ọghẹnẹ. Rekọ Nehemaya ọ kwa ekwakwa Tobaya no etẹmpol na gbolo fihọ otafe, onọ u dhesẹ nọ o dikihẹ ga evaọ egagọ Jihova.
Ẹnyate Ọ Use-Abọ Uyoyou-Evifihọ
6 Ma tẹ be romakpotọ kẹ Jihova Ọghẹnẹ, ma rẹ nyusu kugbe ahwo nọ e rọ ewegrẹ riẹ hẹ. Oye jabọ nọ Jemis olele na o ro kere nọ: “Whai nọ a re fievahọ họ! Wha gbẹ riẹ nọ ohwo nọ ọrọ ogbẹnyusu akpọ na yọ avọ Ọghẹnẹ a rọ egrẹ? Fikiere kohwo kohwo nọ ọ guọlọ nọ o re mu akpọ na ogbẹnyusu, ọye ọvo o ru oma riẹ ọwegrẹ Ọghẹnẹ.” (Jemis 4:4) Ma gwọlọ wo uyoyou-evifihọ nọ Devidi Ovie na o dhesẹ nọ ọ ta nọ: “Me gbe mukpahe enọ i mukpahe owhẹ, O ỌNOWO? Enọ i mukpahe owhẹ kpobi, me gbe mukpahọ ae? Me re mukpahe ae gaga uvi emukpahọ; me re kele ai gbe ewegrẹ mẹ.” (Olezi 139:21, 22) Ma gwọlọ nyusu kugbe erahizi aro koko ọvuọvo ho, keme ma wo oware ovo kugbe ai hi. Kọ uyoyou-evifihọ kẹ Ọghẹnẹ u gbe si omai kpemu no usu kugbe ewegrẹ Jihova itieye na, o make rọ usu kugbe ohwo na hayo ẹkwoma etẹlivisiọne?
Eware Aghae nọ Whọ Kiẹ Via
it-2 452 ¶9
Ile
A rri ile nọ a jẹ so evaọ obọ etẹmpol na ghaghae gaga. Ma rẹ ruẹ onana vevẹ evaọ eria Ebaibol buobu nọ e ta kpahe eso-ile na, yọ a kẹ rai “iruo efa ha” wọhọ epanọ a kẹ ahwo Livae nọ i kiọkọ, re a sae rọ oke rai kpobi ru iruo ile-esuọ. (1Ir 9:33) Utu ahwo Livae nana o gbẹ jariẹ evaọ obọ Babilọn, oyejabọ nọ a rọ fodẹ ae sa ro no ahwo nọ i kiọkọ nọ i zihe no obọ Babilọn ze na. (Ẹzr 2:40, 41) Makọ ovie Pasia nọ a re se Atazazis (koyehọ Longimanus) o jie uzi inọ utu eso-ile na avọ itu efa nọ iruo rai i wuzou gaga a rẹ wha ‘osa-uzou, azọhọ, gbe osa-edhere’ he. (Ẹzr 7:24) Uwhremu na, ovie na o te jie uzi nọ jọ a ru “ọruẹrẹfihotọ . . . kẹ eso-ile na wọhọ epanọ ẹdẹ kpobi ọ gwọlọ.” Dede nọ a ta nọ Atazazis họ ohwo nọ o jie uzi na, o wọhọ nọ Ẹzra họ ohwo nọ ọ rehọ ogaga nọ Atazazis ọ kẹ riẹ ro jie uzi na. (Neh 11:23; Ẹzr 7:18-26) Fikiere, dede nọ eso-ile na kpobi yọ ahwo Livae re, Ebaibol na o dhesẹ i rai wọhọ utu obọdẹ. Oyejabọ nọ whọ rẹ rọ jọ Ebaibol ruẹ eme nana, “eso-ile na, gbe ahwo Livae na.”—Neh 7:1; 13:10.