Ẹwẹ nọ O re Whu Hu—Emuhọ Uwuhrẹ Na

“Uvumọ uzoẹme kpahe uzuazọ orọ ababọ-ugboma riẹ nọ o rehọ iroro ohwo-akpọ te epanọ uyero riẹ o rọ evaọ okenọ o te whu no o riẹ hẹ.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Ẹvẹ Socrates avọ Plato a rọ wha ẹjiroro na haro inọ ẹwẹ na o re whu hu?

ATA nọ ọwena-isukulu gbe owuhrẹ ikpe 70 jọ ọ kare adhẹẹ-egagọ jegbe nnọ ọ be rehọ iwuhrẹ riẹ ro gbe iroro izoge ku. Dede nọ o gu ẹk’unu riẹ fuafo evaọ okenọ a je guẹdhọ riẹ, iguẹdhọ ọriẹwẹ a tẹ ta nọ ọ riabe a te bruoziẹ uwhu kpei. Euwa kakao taure a te ti kpei, owuhrẹ nọ ọ kpako no na o te fiọ isiẹsi buobu h’otọ kẹ emọ-isukulu nọ e wariẹ e riẹ họ re o dhesẹ nnọ ẹwẹ na o re whu hu gbe nnọ a rẹ dhozọ uwhu hu.

² Ọzae nọ a brukpe na họ Socrates, ọgbaeriariẹ Griki nọ ọ viodẹ ọrọ ikpe-udhusoi avọ isoi B.C.E.a Ọmọ-uwuhrẹ riẹ Plato o kere eware enana fihọ ikere riẹ Apology gbe Phaedo. A rehọ Socrates gbe Plato wọhọ ahwo ọsosuọ nọ a kpare ẹjiroro na haro inọ ẹwẹ o re whu hu. Rekọ orọnọ ae a muọ uwuhrẹ na họ họ.

³ Wọhọ epanọ ma te ruẹ na, emuhọ ẹjiroro sebaewhuo ohwo-akpọ na o kpemu te oke anwae. Dede na, Socrates avọ Plato a ru ẹjiroro na siuru je nwene iei fihọ uwuhrẹ eriariẹ-ididi, fikiere a tẹ rọ ere ru ei mai siuru viere rọkẹ itu-ahwo nọ e riẹ obe evaọ edẹ rai gbe obaro.

No Etoke Pythagoras Rri Kpohọ Oke Iwou-Esiọsiọle

4. Taure oke Socrates u te ti te, eme ọ jọ eriwo ahwo Griki kpahe Uzuazọ-Ofa na?

⁴ Taure oke amọ Socrates gbe Plato u te ti te, ahwo Griki a rọwo re inọ ẹwẹ ọ rẹ gbẹ rria vrẹ oke uwhu. Pythagoras, owuhrẹ-iroraroro Griki nọ ọ viodẹ evaọ ikpe-udhusoi avọ ezeza B.C.E. na, o wuhrẹ nnọ ẹwẹ na o re whu hu yọ a rẹ wariẹ yẹi. Taure u te ti te oke riẹ, Thales obọ Miletus, ọnọ a rehọ fihọ ọgbaeriariẹ Griki ọsosuọ nọ a riẹ, o roro nọ orọnikọ oma ohwo, erao, gbe ekakọ ọvo a rẹ jọ ruẹ ẹwẹ nọ o re whu hu hu rekọ o rrọ evaọ ekwakwa wọhọ emagnẹte re, keme e rẹ sai si ogbokọ te oma. Ahwo Griki oke anwae a rọwo nnọ a rẹ rehọ okọ fa ewẹ ahwo nọ a whu no ruabọ obei ethẹ Styx kpohọ oria okẹkẹe evaọ ob’otọ nọ a re se ẹri. Evaọ obei, ibruoziẹ i ve bruoziẹ ẹwẹ na kpohọ olahiẹ evaọ uwou-odi ọ igbẹhẹ ikpekpehru jọ hayo kpohọ oria evawere evaọ Elysium.

5, 6. Ẹvẹ ahwo Pasia a rehọ ẹwẹ na?

⁵ Evaọ obọ Iran, hayo Pasia, ofẹ ovatha-ọre na, ọruẹaro jọ nọ a re se Zoroaster o te mu via evaọ ikpe-udhusoi avọ ihrẹ B.C.E. Ọ wha oghẹrẹ egagọ jọ ze nọ a te riẹ wọhọ egagọ Zoroaster. Onana o jọ egagọ ọrọ Ogaga-Esuo Pasia, onọ u je su akpọ na taure Grisi ọ tẹ te ziọ ogaga ulogbo. Ikereakere Zoroaster e ta nọ: “Ẹwẹ Okiẹrẹe na ọ rẹ te jọ Oghọghọ evaọ Sebaewho ribri, rekọ ẹwẹ Ọtọrue ọ rẹ te jọ evaọ olahiẹ hrọ. Yọ Ahura Mazda [nọ otofa riẹ o rọ, “ọghẹnẹ owareghẹ”] ọ rehọ udu esuo ukpehru Riẹ fi Izi enana họ.”

⁶ Uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na o jọ abọ jọ egagọ Iran evaọ okenọ egagọ Zoroaster e te nyaze he. Erua ọ Iran anwae, wọhọ oriruo, a jẹ rẹro te ewẹ ahwo nọ i whu no ẹkwoma emuọrẹ gbe emuẹgọ nọ a jẹ rọ kẹ ae re i fiobọhọ kẹ ae evaọ obọ ẹri na.

7, 8. Eme ahwo Ijipti anwae a rọwo kpahe ẹwẹ nọ ọ rẹ zọ vrẹ uwhu ugboma na?

⁷ Orọwọ fihọ uzuazọ ofa na o jọ ehri egagọ Ijipti. Ahwo Ijipti a rọwo nnọ Osiris, ọghẹnẹ ologbo obọ ẹri, ọ rẹ rehọ ẹwẹ ohwo nọ o whu no na guẹdhọ. Wọhọ oriruo, obe papirọs jọ nọ a dhesẹ nnọ u no etoke ikpe-udhusoi avọ 14 B.C.E. ze u dhesẹ Anubis, ọghẹnẹ iwhuowhu na, nnọ o bi su ẹwẹ okere-obe na Hunefer kpohọ aro Osiris. A tẹ jọ evaọ owawo-eware wawo ubiudu okere-obe na, nọ u dikihẹ kẹ obroziẹ-iroro riẹ, avọ uleli nọ ọghẹnẹ-aye ọrọ uzẹme gbe ẹdhoguo-okiẹrẹe na ọ thọrọ fihọ uzou riẹ. Thoth, ọghẹnẹ ọfa jọ, o te kere iyẹrẹ na. Nọ ubiudu Hunefer o rọ gbẹgbẹdẹ fiki abe-ọriọ họ na, u te vovo vi uleli na, a tẹ kẹ Hunefer uvẹ re ọ ruọ evaọ oria ọ Osiris je wo sebaewhuo. Papirọs na u te je dhesẹ odudu aye jọ nọ o dikihẹ kẹle owawo-eware na, nọ ọ ruẹrẹ oma kpahe re ọ lọ ohwo nọ o whu na no otẹrọnọ ubiudu na o gbẹdẹ vi uleli na. Ahwo Ijipti a rẹ j’amu ọ ori rai jẹ rawo igboma fẹro rai kpobi evaọ iwou-esiọsiọle ona, keme a roro nọ azọ ẹwẹ na o rẹro so ẹrawo ugboma na.

⁸ Fikiere, aro-orovie anwae sa-sa i wo uwuhrẹ ovo jọ kugbe—ẹwẹ nọ o re whu hu. Kọ a wo uwuhrẹ onana no oria ovo na ze?

Oria Emuhọ Na

9. Egagọ vẹ o kpomahọ akpọ anwae Ijipti, Pasia, gbe Grisi?

⁹ Obe na The Religion of Babylonia and Assyria o ta nọ: “Evaọ akpọ anwae, egagọ Babilọn o kpomahọ Ijipti, Pasia, gbe Grisi.” Obe onana o gbẹ ta haro nọ: “Ro no usu anwae nọ o jọ udevie Ijipti gbe Babilọnia ze, wọhọ epanọ ekpala-itho ọ El-Amarna na i dhesẹ via, uvẹ o ghinẹ jariẹ gaga rọkẹ eriwo gbe uruemu-ẹwho Babilọn re o daruọ egagọ-idhere Ijipti. Evaọ Pasia, egagọ-idhere ọ Mithra i dhesẹ okpomahọ ovevẹ ọrọ ẹjiroro Babilọn . . . Enẹna ewena-isukulu a rọwo ọguakugbe ọgaga ọ iwuhrẹ emọ Shẹm evaọ iku-esia ọ Griki gbe eko-egagọ Grisi na gaga no wọhọ nọ i gbe du gwọlọ ẹme ọfa nọ a rẹ kpahe fihọ iẹe he. Iwuhrẹ emọ Shẹm enana e mae whoma họ erọ Babilọn.”b

10, 11. Didi eriwo ahwo Babilọn a wo kpahe uzuazọ nọ u re lele uwhu?

¹⁰ Rekọ kọ eriwo ahwo Babilọn kpahe oware nọ o rẹ via kẹ ohwo nọ o te whu no o gbẹ hẹriẹ oma gaga no orọ ahwo Ijipti, ahwo Pasia, gbe ahwo Griki? Wọhọ oriruo, roro Epic of Gilgamesh ọrọ ahwo Babilọn na. Ọgba riẹ nọ ọ kpako no na, Gilgamesh, fiki ozodhẹ uwhu, o te muọ sebaewhuo họ ẹgwọlọ rekọ ọ rue riẹ hẹ. Ọmọtẹ jọ nọ ọ rẹ zẹ udi nọ ọ nyaku evaọ etoke erẹ riẹ na ọ tubẹ tudu họ iẹe awọ re ọ riakpọ kuoma enẹna, kemena ọ te ruẹ uzuazọ nọ u wo oba ha nọ ọ be gwọlọ na ha. Ovuẹ osia urirẹ na kpobi họ a rẹ sae whaha uwhu hu yọ ẹruore sebaewhuo yọ eviẹhọ gheghe. Kọ onana u dhesẹ nọ ahwo Babilọn a rọwo Uzuazọ-Ofa na ha?

¹¹ Profẹsọ Morris Jastrow, ọrọ ọmaha, ọrọ Yunivasiti ọ Pennsylvania, U.S.A., o kere nọ: “Makọ ahwo hayo isu iroro egagọ [Babilonia] na dede a rẹro nọ o rẹ sae lọhọ re a raha oware nọ o ze uzuazọ na no riẹriẹriẹ hẹ. Uwhu [evaọ eriwo rai] yọ ẹnya kpohọ oghẹrẹ uzuazọ ofa, yọ re a vro sebaewhuo na u re dhesẹ gheghe ọvo nnọ o rọ bẹbẹ re a dhẹ vọ enwene uzuazọ nọ uwhu o rẹ wha ze na abọ.” Ẹhẹ, ahwo Babilọn na a rọwo re inọ oghẹrẹ uzuazọ jọ, evaọ oghẹrẹ jọ, o rẹ nya haro nọ ohwo o te whu no. A dhesẹ onana ẹkwoma eware nọ a re ki kugbe iwhuowhu na nọ a re ro ruiruo evaọ obọ Uzuazọ-Ofa na.

12-14. (a) Nọ Ẹvo na ọ vrẹ no, diẹse họ oria nọ uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na u noze? (b) Ẹvẹ uwuhrẹ na o rọ vaha nya otọakpọ na duwu?

¹² Vevẹ na, uwuhrẹ ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na o nya kpemu te Babilọn anwae. Wọhọ epanọ Ebaibol na, obe nọ u wo oka ọ ikuigbe egbagba o ta, Nimrọd, ọmọ-oruọmọ avọ ivẹ ọ Noa, ọye ọ fa okpẹwho Bebẹl, hayo Babilọn.c Nọ Ẹvo akpọ-soso evaọ edẹ Noa na ọ vrẹ no, ẹvẹrẹ ọvo gbe egagọ ọvo e jariẹ. Ẹkwoma okpẹwho nọ ọ fa gbe uwou ukpehru nọ ọ bọ fihọ etẹ, Nimrọd o te muọ egagọ ọfa họ. Okerefihotọ Ebaibol na o dhesẹ nnọ okenọ a zighi evẹrẹ ku no evaọ Bebẹl, ebebabọ nọ e kparobọ họ na e tẹ vahabọ je muọ emuhọ ọkpokpọ họ, avọ egagọ rai nọ a wha lele oma. (Emuhọ 10:6-10; 11:4-9) Iwuhrẹ egagọ Babilọn e tẹ rọ ere vaha nya otọakpọ na duwu.

¹³ Ikuigbe nọ i n’otọ ze i dhesẹ nnọ Nimrọd o whu uwhu ozighi. Okenọ o whu no o sae jọ nọ ahwo Babilọn a wo ẹgwọlọ re a rehọ adhẹẹ ologbo kẹe wọhọ ọnọ ọ fa, ọbebabọ, gbe ovie ọsosuọ okpẹwho rai. Nọ a rehọ ọghẹnẹ na Marduk (Merodach) wọhọ ọnọ ọ fa Babilọn na, ewena-isukulu jọ e j’iroro nọ Marduk o dikihẹ ẹta Nimrọd nọ a ru fihọ ọghẹnẹ rai. O tẹ rọ ere, koyehọ ẹjiroro na nnọ ohwo o wo ẹwẹ nọ ọ rẹ zọ vrẹ oke uwhu o j’otọ evaọ oke uwhu Nimrọd. Oghẹrẹ kpobi nọ o rrọ, okerefihotọ ikuigbe na o dhesẹ nọ okenọ Ẹvo na ọ vrẹ no, oria nọ uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na o noze họ Bebẹl, hayo Babilọn.

¹⁴ Ghele na, ẹvẹ uwuhrẹ na u ro zihe ruọ otọhotọ kẹ egagọ buobu evaọ oke mai na? Abọ n’ọtha na ọ te kiẹ epanọ o rọ ruọ egagọ obọ Ovatha-Ọre.

[Footnotes]

[Pictures on page 6]

Eriwo Ijipti kpahe ẹwẹ na evaọ obọ ẹri na

[Picture on page 7]

Socrates o sikẹ nnọ ẹwẹ na o re whu hu