Ẹjiroro na Ọ Ruọ Egagọ Ju, Kristẹndọm, gbe Islam
“Egagọ yọ edhere jọ nọ a re ro ru ahwo rọwo uzẹme na inọ ẹdẹ jọ a ti whu hrọ, makọ ẹkwoma eyaa uzuazọ nọ o mai woma nọ u thabọ vrẹ uwhu, ọwariẹyẹ, hayo ivẹ na.”—GERHARD HERM, OKERE-EBE GERMANY.
1. Ugogo orọwọ vẹ egagọ buobu e rehọ eyaa uzuazọ ofa rai hwa?
RỌ KPAHE eyaa uzuazọ-ofa, enwene egagọ kpobi i fievahọ orọwọ na inọ ohwo-akpọ o wo ẹwẹ nọ o re whu hu gbe nnọ evaọ okenọ o te whu no o vẹ fa kpohọ abọ ọfa jọ hayo o ve n’ugboma na kpohọ omama ofa. Wọhọ epanọ a fodẹ evaọ abọ nọ ọ vrẹ na, orọwọ fihọ sebaewhuo ohwo-akpọ o rọ ehri ọ egagọ abọ Ovatha-Ọre n’anwọ oke emuhọ rai ze. Rekọ ẹvẹ kpahe egagọ Ju, Kristẹndọm, gbe Islam? Oghẹrẹ vẹ uwuhrẹ na u ro zihe ruọ ehri kẹ egagọ enana?
Egagọ Ju I kru Ẹjiroro Griki Gboma
2, 3. Wọhọ epanọ Encyclopaedia Judaica na u dhesẹ, kọ ikere efuafo Hibru na i wuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na?
2 Otọhotọ egagọ Ju u kpemu te ikpe 4,000 nyai te Abraham. A muọ ikere efuafo Hibru na họ ekere evaọ ikpe-udhusoi avọ 16 B.C.E. yọ a ku rai họ evaọ okenọ Socrates gbe Plato a ro muọ ẹjiroro ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na họ. Kọ Ikereakere enana i wuhrẹ kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na?
3 Encyclopaedia Judaica na o kẹ uyo nọ: “Okenọ a kere Ebaibol na no, oye orọwọ uvevẹ nọ o jọ gaga kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na u ro wo otọhotọ . . . je zihe ruọ utho-ubienẹ jọ kẹ ẹrọwọ ahwo Ju gbe Ileleikristi.” O ta re nọ: “Oma ohwo na soso a jẹ fodẹ evaọ etoke Ebaibol na. Fikiere a jẹ hẹriẹ ẹwẹ na no ugboma na gaga ha.” Ahwo Ju ọsosuọ a rọwo ẹkparomatha iwhuowhu na, yọ onana “o hẹriẹ-oma no orọwọ fihọ . . . ẹwẹ no o re whu hu na,” ere encyclopedia ọyena o dhesẹ via.
4-6. Ẹvẹ uwuhrẹ ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na u ro zihe ruọ “utho-ubienẹ jọ” rọkẹ egagọ Ju?
4 Kọ otẹrọ ere, ẹvẹ uwuhrẹ na u ro zihe ruọ “utho-ubienẹ jọ” kẹ egagọ Ju? Ikuigbe e kẹ uyo na. Evaọ 332 B.C.E., Alekzanda Ologbo na o te fi abọ ologbo ọ Udevie Ovatha-Ọre na kparobọ vẹrẹ vẹrẹ wọhọ elo egbrara. Okenọ o te obọ Jerusalẹm, ahwo Ju a te dede ie h’oma. Wọhọ epanọ ogbiku ahwo Ju ọrọ ikpe-udhusoi ọsosuọ Flavius Josephus ọ ta, a tube dhesẹ eruẹaruẹ na kẹe n’eva obe Daniẹl ze, nọ a kere ikpe 200 vrẹno, nọ u dhesẹ vevẹ kpahe obokparọ Alekzanda evaọ ọkwa ọ “ovie obọ Grisi.” (Daniẹl 8:5-8, 21) Enọ e rehọ ẹta Alekzanda a tẹ ruabọhọ ẹjiroro ẹrẹriẹ kpohọ Griki riẹ, rehọ ẹvẹrẹ, uruemu-ẹwho, gbe ereghẹ-ididi Griki da ruọ abọ ẹkwotọ esuo na soso. Ọguakugbe iruemu-ẹwho ivẹ na—orọ Griki gbe orọ Ju na—a sae whaha iẹe he.
5 Evaọ emuhọ ikpe-udhusoi avesa B.C.E., efafa ọsosuọ ọrọ Ikereakere Hibru na fihọ Griki, nọ a re se Septuagint, i te muhọ. Ẹkwoma riẹ ze ahwo orẹwho Egedhọ buobu a te ti wo adhẹẹ jẹ riẹ kpahe egagọ ahwo Ju ziezi, ejọ i te tube kurẹriẹ dede. Ahwo Ju, evaọ abọdekọ riẹ, a te muọ iroro ahwo Griki họ ẹriẹ, yọ ejọ i te zihe ruọ egbaeriariẹ, oware nọ a riẹ kpahe vievie vẹre he. Philo obọ Alexandria, ọrọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., ọ jọ ọgbaeriariẹ i Ju otiọye jọ.
6 Philo ọ jẹ rọ orro kẹ Plato jẹ daoma rehọ oghẹrẹ eme ereghẹ-ididi Griki ro wuhrẹ kpahe egagọ Ju. “Ẹkwoma obọdẹ ẹguakugbe ọrọ ereghẹ-ididi ọ Plato avọ iruemu Ebaibol, Philo o te rovie edhere fihọ kẹ Ileleikristi ọ iroro-ididi obaro [kugbe ahwo Ju],” ere obe na Heaven—A History o ta. Kọ eme o jọ orọwọ Philo kpahe ẹwẹ na? Obe na o ta haro nọ: “Rọ kẹe, uwhu u re zihe ẹwẹ na kpohọ oria ọsosuọ riẹ, okenọ a ti yẹe he. Nọ ẹwẹ na o no akpọ ẹzi ze na, uzuazọ nọ o rọ ugboma na u ve zihe ruọ etoke okpẹkpẹe, orọ uye.” Ahwo iroro-ididi ọ Ju efa jọ nọ e rọwo ẹwẹ nọ o re whu hu na họ Isaac Israeli, ọbo Ju ọrọ ikpe-udhusoi avọ 10 nọ a riẹ odẹ, gbe Moses Mendelssohn, ọgbaeriariẹ ọ Germany avọ Ju ọrọ ikpe-udhusoi avọ 18.
7, 8. (a) Ẹvẹ Talmud na o dhesẹ ẹwẹ na? (b) Eme obe iroro-ididi ahwo Ju uwhremu na o ta kpahe ẹwẹ na?
7 Obe nọ u kpomahọ iroro gbe uzuazọ ahwo Ju gaga re họ Talmud na—orukpẹre uzi unu-unu rai nọ a kere, avọ eme ọkpahefihọ gbe oruvẹ uzi onana, nọ otu-iwuhrẹ i kokohọ no ikpe-udhusoi avivẹ C.E. ze rite Ige Udevie na. Encyclopaedia Judaica o ta nọ: “Otu-iwuhrẹ ọ Talmud na a rọwo ẹrria haro ọrọ ẹwẹ na evaọ okenọ ohwo o te whu no.” Talmud na e tubẹ ta kpahe iwhuowhu na nọ i re lele enọ e rrọ uzuazọ t’ẹme dede. Encyclopædia of Religion and Ethics o ta nọ: “Ẹsejọhọ fiki okpomahọ iwuhrẹ Plato na, [otu-iwuhrẹ] na a rọwo ewẹ nọ e jọ no taure a te ti yẹ ohwo.”
8 Obe iroro-ididi ahwo Ju uwhremu na, Cabala na, u tube wuhrẹ ọwariẹyẹ. Kpahe orọwọ onana, The New Standard Jewish Encyclopedia o ta nọ: “O wọhọ nọ ẹjiroro na o muhọ evaọ obọ India. . . . Evaọ Kabbalah o kake roma via evaọ obe na Bahir, kẹsena, no oke Zohar vrẹ, ahwo iwuhrẹ ọ eware ididi a tẹ jẹe rehọ, u te w’abọ ologbo evaọ orọwọ gbe ebe ọ Hasidim.” Evaọ Izrẹl nẹnẹ na, a jẹ ọwariẹyẹ rehọ gaga wọhọ uwuhrẹ ahwo Ju jọ.
9. Eme họ eriwo ọ ekueko egagọ Ju nẹnẹ na kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na?
9 Fikiere, ẹjiroro ẹwẹ nọ o re whu hu na o tẹ rueva egagọ Ju ẹkwoma okpomahọ ereghẹ-ididi Griki, yọ nẹnẹ na ahwo a jẹ eko ẹjiroro riẹ na buobu rehọ no. Kọ eme a sae ta kpahe uwuhrẹ na nọ o rueva ọ Kristẹndọm na?
Kristẹndọm O jẹ Iroro Plato Rehọ
10. Ẹvẹ ọwena-isukulu obọ Spen jọ nọ ọ viodẹ o ku rie họ kpahe orọwọ Jesu fihọ ẹwẹ nọ o re whu hu na?
10 Uvi Egagọ-Ileleikristi u muhọ no Kristi Jesu ze. Kpahe Jesu, Miguel de Unamuno, ọwena-isukulu obọ Spen ọrọ ikpe-udhusoi avọ 20 nọ ọ viodẹ na, o kere nọ: “Ọ rọwo ẹkparomatha ọrọ uwo na, wọhọ epaọ uruemu ahwo Ju, orọnikọ fihọ ẹwẹ nọ o re whu hu na ha, wọhọ epaọ uruemu [Griki] Plato na. . . . A rẹ sae ruẹ imuẹro onana evaọ obe otofa oruọzewọ kpobi.” O ku riei họ nọ: “Ẹwẹ nọ o re whu hu na . . . yọ uwuhrẹ ereghẹ-ididi egedhọ.”
11. Okevẹ ereghẹ-ididi Griki i ro muọ Egagọ-Ileleikristi họ ẹruọ?
11 Okevẹ gbe oghẹrẹ vẹ “orọwọ ereghẹ-ididi egedhọ” onana u ro vivie ruọ Egagọ-Ileleikristi? New Encyclopædia Britannica na o fodẹ nọ: “No udevie ikpe-udhusoi avọ 2 AD na vrẹ, Ileleikristi nọ a rehọ ereghẹ-ididi Griki jọ wuhrẹ a te w’iroro na re a rehọ oghẹrẹ-eme riẹ ro dhesẹ ẹrọwọ rai via, rọkẹ evevọwẹ ọ areghẹ-iroro obọ rai re a je kuọ ahwo egedhọ nọ e riẹ obe rẹriẹ. Ereghẹ-ididi nọ e mai kiehọ ae oma họ erọ Plato.”
12-14. Abọ vẹ Origen gbe Augustine a wo evaọ ẹguakugbe ọ ereghẹ-ididi ọ Plato gbe Egagọ-Ileleikristi?
12 Egbaeriariẹ ivẹ oke ọsosuọ itieye na i kpomahọ iwuhrẹ Kristẹndọm gaga. Ọjọ họ Origen ọrọ obọ Alexandria (c. 185-254 C.E.), ọfa kọ Augustine ọrọ obọ Hippo (354-430 C.E.). Rọ kpahe ae, New Catholic Encyclopedia na o ta nọ: “Oria ọ Origen evaọ Ovatha-Ọre na gbe Augustine Ọrezi na evaọ Ukiediwo-Ọre na ọvo a jọ dhesẹ ẹwẹ na fihọ okwakwa ẹzi je ru ie fihọ oware ereghẹ-ididi.” Kọ otọhotọ vẹ Origen avọ Augustine a rehọ ẹjiroro rai kpahe ẹwẹ na noze?
13 Origen ọ jọ ọmọ-isukulu ọ Clement ọrọ obọ Alexandria, ọnọ ọ jọ “ọrọ ọsosuọ evaọ Esẹ na nọ i momo eme no orọwọ-anwae Griki ze kpahe ẹwẹ na,” ere New Catholic Encyclopedia na o ta. Ẹjiroro Plato kpahe ẹwẹ na u kpomahọ Origen didi gaga. “[Origen] ọ bọ ekru ẹjiroro sa-sa kpahe ẹwẹ na kpobi fihọ iwuhrẹ Ileleikristi, enọ ọ rehọ n’obọ Plato ze,” ere owuhrẹ egagọ Werner Jaeger o muẹrohọ evaọ The Harvard Theological Review.
14 Ahwo jọ evaọ Kristẹndọm a rri Augustine wọhọ ohwo-iroro anwae nọ ọ mae rro. Taure o te ti kurẹriẹ ruọ “Egagọ-Ileleikristi” evaọ okenọ ọ jọ ikpe 33, yọ Augustine o wo isiuru egaga kpahe ereghẹ-ididi je zihe ruọ ohwo nọ ọ rọwo iwuhrẹ elọlọhọ Plato no. Nọ o kurẹriẹ no, iroro ọ iwuhrẹ elọlọhọ Plato e tẹ gbẹ jariẹ eva. “Iroro riẹ họ oria ehri nọ o lẹliẹ egagọ Ọvọ Ọkpokpọ na guakugbe iruemu-anwae ọ Plato erọ ereghẹ-ididi Griki,” ere The New Encyclopædia Britannica o ta. New Catholic Encyclopedia na o rọwo nnọ “ewuhrẹ [Augustine ọrọ ẹwẹ na], onọ u zihe ruọ ute evaọ Ukiediwo-Ọre ribọo urere ọ ikpe-udhusoi avọ 12 na, u wo abọ ologbo . . . ro no iwuhrẹ elọlọhọ Plato ze.”
15, 16. Kọ isiuru kpahe iwuhrẹ Aristotle evaọ ikpe-udhusoi avọ 13 na i nwene eriwo ichọche na kpahe uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na?
15 Evaọ ikpe-udhusoi avọ 13, iwuhrẹ ọ Aristotle i te je wo ọjẹrehọ evaọ oria kpobi evaọ Europe, maero fiki ebe ọ ewena-isukulu ọ Arab nọ a rọ Latin kere enọ e t’ẹme kokodo kpahe ikere ọ Aristotle. Ọwena-isukulu ọrọ Kathọlik jọ nọ a re se Thomas Aquinas o wo isiuru kpahe iroro ọ Aristotle gaga. Fiki ikere ọ Aquinas, eriwo Aristotle o wo okpomahọ ologbo evaọ iwuhrẹ ichọche na vi erọ Plato. Dede na, onana u kpomahọ uwuhrẹ kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na ha.
16 Aristotle o wuhrẹ nnọ ẹwẹ na ọ rẹ sai no ugboma na ha yọ oyeọvo o rẹ sae jọ uzuazọ họ okenọ ohwo o te whu no jegbe nnọ otẹrọnọ oware jọ nọ u re whu hu o rọ oma ohwo-akpọ, kiyọ oware nọ a rẹ jọ iroro ruẹ gheghe, ogaga-iroro nọ o rọ ohwo-akpọ họ. Eriwo ẹwẹ ọnana ọ rọwokugbe orọwọ ichọche ọrọ ẹwẹ ohwo nọ ọ rẹ zọ vrẹ oke uwhu na ha. Fikiere, Aquinas ọ tẹ rẹriẹ eriwo Aristotle kpahe ẹwẹ na, sikẹ nnọ iroro e riẹ nọ a sai ro dhesẹ nnọ ẹwẹ na o re whu hu. Fiki onana, orọwọ ichọche na kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na ọ tẹ gbẹ rrọ kọkọ.
17, 18. (a) Kọ Aruẹrẹ ọ ikpe-udhusoi avọ 16 na o wha enwene jọ fihọ uwuhrẹ kpahe ẹwẹ na? (b) Eme họ edikihẹ egagọ Kristẹndọm kpahe ẹwẹ nọ o re whu hu na?
17 Evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ 14 gbe 15 na, abọ emuhọ Etoke-Aruẹrẹ na, a tẹ wariẹ ru isiuru kpahe Plato kpokpọ. Uviuwou Medici nọ a riẹ odẹ evaọ Itali o tube fiobọhọ rehọ isukulu mu evaọ Florence re o wha ewuhrẹ ereghẹ-ididi Plato haro. Evaọ etoke ọ ikpe-udhusoi avọ 16 gbe 17 na, isiuru kpahe Aristotle i te kiekpo. Yọ Aruẹrẹ ọ ikpe-udhusoi avọ 16 na u nwene uwuhrẹ kpahe ẹwẹ na ha. Dede nọ Otu-Aruẹrẹ ọ Protẹstant a sikẹ kpahe uwuhrẹ ọ pogatri, a jẹ ẹjiroro ọ uye hayo osa-ohwa ebẹdẹ bẹdẹ na rehọ.
18 Uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na o tẹ rọ ere kparobọ evaọ egagọ Kristẹndọm buobu. Nọ o muẹrohọ onana, ọwena-isukulu America jọ o te kere nọ: “Evaọ uzẹme, rọkẹ ogbotu ahwo evaọ unuakpọ mai na, otofa egagọ kpobi họ sebaewhuo. Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ kẹ sebaewhuo.”
Sebaewhuo gbe Islam
19. Okevẹ a rọ fa Islam, kọ ono ọ fa riẹ?
19 Islam o muhọ evaọ oke ọ use Muḥammad re ọ jọ ọruẹaro okenọ ọ jọ ole ikpe 40. Ahwo Muslim kpobi a rọwo nnọ eviavia i te riei obọ evaọ etoke ọ ikpe 20 rite 23, no ole 610 C.E. rite uwhu riẹ evaọ 632 C.E. A kere eviavia enana fihọ Koran na, obe ẹri ọ ahwo Muslim. Evaọ okenọ Islam i ro muhọ, yọ ẹjiroro ọ Plato kpahe ẹwẹ na ọ da ruọ egagọ ahwo Ju gbe Kristẹndọm no.
20, 21. Eme ahwo Muslim a rọwo kpahe Uzuazọ-Ofa na?
20 Ahwo Muslim a rọwo nnọ ẹrọwo rai họ ekuhọ eviavia nọ a rọ kẹ ahwo Hibru gbe Ileleikristi ẹrọwọ oke anwae. Koran na o t’ẹme no Ikereakere Hibru gbe Griki na ze. Rekọ rọ kpahe uwuhrẹ ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na, Koran o te bioma no ikereakere enana. Koran o wuhrẹ nnọ ohwo-akpọ o wo ẹwẹ nọ ọ rẹ gbẹ rria uzuazọ nọ ohwo na o te whu no. O t’ẹme kpahe ẹkparomatha ọ iwhuowhu, ẹdẹ oziẹobro, gbe ekuhọ urere ọ ẹwẹ na—uzuazọ evaọ ogege aparadase obọ odhiwu hayo uye evaọ erae ehẹle.
21 Ahwo Muslim a rọwo nnọ ẹwẹ ohwo nọ o whu no o re kpohọ obọ Barzakh na, hayo “Ẹhẹriẹ,” “oria hayo uyero nọ ahwo a rẹ jọ nọ a te whu no gbe taure a te ti Bruoziẹ.” (Surah 23:99, 100, The Holy Qur-an, oruvẹ-obotọ) Ẹwẹ na ọ rọ uzuazọ, ọ be jọ obei ruẹ oware nọ a re se “Eviaviẹ Uki na” otẹrọnọ ohwo na ọ jọ orumuomu vẹre hayo omawere otẹrọnọ o wo ẹrọwọ vẹre. Rekọ o gbahọ nnọ enọ i wo ẹrọwọ na a re wo olahiẹ jọ fiki umutho imuemu rai nọ a ru evaọ okenọ a jọ uzuazọ. Evaọ ẹdẹ oziẹobro na, ohwo kpobi ọ vẹ rẹriẹ aro ku eyerikuhọ ebẹdẹ bẹdẹ riẹ, onọ u re kuọ uyero udevie oyena họ.
22. Oghoghẹrẹ ẹjiroro vẹ egbaeriariẹ ọ Arab jọ a kẹ kpahe eyerikuhọ ẹwẹ na?
22 Ẹjiroro ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na evaọ egagọ Ju gbe Kristẹndọm o roma via fiki okpomahọ Plato, rekọ a bọ ẹjiroro na fihọ Islam no emuhọ riẹ ze. Orọnikọ onana u dhesẹ nọ ewena-isukulu erọ Arab a daoma re a gua iwuhrẹ Islam avọ ereghẹ-ididi Griki kugbe ha ha. Iruẹru ọ Aristotle, evaọ uzẹme, i kpomahọ unuakpọ Arab na gaga. Yọ ewena-isukulu Arab nọ e viodẹ, wọhọ Avicenna gbe Averroës, a ru iroro ọ Aristotle kẹre viere. Dede na, evaọ omodawọ rai re a ru iroro Griki rọwokugbe iwuhrẹ ọ Muslim kpahe ẹwẹ na, a tẹ wha oghoghẹrẹ ẹjiroro ze. Wọhọ oriruo, Avicenna o whowho nnọ ẹwẹ ohwo na o re whu hu. Averroës, evaọ ofẹ odekọ riẹ, o sikẹ mukpahe eriwo ọyena. Ghelọ oghẹrẹ eriwo enana, sebaewhuo ẹwẹ na ọ gbẹ rrọ orọwọ ahwo Muslim.
23. Diẹse egagọ Ju, Kristẹndọm, gbe Islam i dikihẹ evaọ avro ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na?
23 Fikiere, o rọ vevẹ inọ, egagọ Ju, Kristẹndọm, gbe Islam aikpobi i wuhrẹ uwuhrẹ ọ ẹwẹ nọ o re whu hu na.
[Picture on page 14]
Obokparọ Alekzanda Ologbo na u su kpohọ ẹguakugbe ọ iruemu-anwae erọ Griki gbe Ju
[Pictures on page 15]
Origen, obehru, gbe Augustine a daoma gua ereghẹ-ididi ọ Plato kugbe Egagọ-Ileleikristi
[Pictures on page 16]
Avicenna, obehru, o whowho nnọ ẹwẹ ohwo o re whu hu. Averroës o sikẹ mukpahe eriwo ọyena