Uzou Avesa
A Dawo Rai—Rekọ A Kru Ẹrọwọ kẹ Jihova!
1, 2. Didi oware oka a ro muọ ikuigbe Daniẹl họ?
AFE ughe na o rovie fihọ evaọ obe eruẹaruẹ Daniẹl eva etoke enwene ologbo evaọ akpọ-soso. A nwani fi Ninẹve kparobọ no, okpẹwho Asiria. A hrẹ Ijipti kpotọ no wọhọ ẹwho okuoku nọ ọ rọ obọze-ọre ẹkwotọ Juda. Yọ Babilọn ọ be rro kpata kpata wọhọ ogaga ulogbo evaọ ohọre kẹ esuo akpọ.
2 Evaọ 625 B.C.E., Fẹro Niko ọrọ Ijipti ọ tẹ dawo ẹgba urere riẹ re ọ za ẹroharo ọ Babilọn kpohọ ofẹ obọze-ọre dhe. Fikiere, o te su ogbaẹmo riẹ kpohọ Kakemish, nọ o rọ igbehru ofẹ ukpehru Ethẹ Yufretis. Ohọre ọ Kakemish na, wọhọ odẹ nọ a te riẹe, o jọ oware nọ o rẹ thọrọ ẹro ho. Ogbaẹmo Babilọn, onọ Nebukadneza nọ ọ rọ ọreuku o bi su, a te kpe egbaẹmo Fẹro Niko muotọ. (Jerimaya 46:2) Nọ ọ be dhẹ avọ ẹgba obokparọ riẹ na, Nebukadneza ọ tẹ dhẹ kpohọ Siria gbe Palẹstain yọ, avọ ẹjiroro areghẹ, o te ru esuo Ijipti evaọ ekwotọ enana serihọ. Uwhu ọsẹ riẹ ọvo, Nabopolassar, o lẹliẹ e riẹ s’obọhọ no ohọre riẹ.
3. Eme ẹmuofio ọsosuọ Nebukadneza evaọ Jerusalẹm o wha ze?
3 Ukpe nọ u lele i rie, Nebukadneza—nọ ọ kerria agbara-uvie no wọhọ ovie Babilọn—ọ tẹ wariẹ rẹriẹ ovao ku ẹmuofio riẹ evaọ Siria gbe Palẹstain. Oke onana ọ kaki ro te Jerusalẹm. Ebaibol na ọ niyẹrẹ nọ: “[Nebukadneza] ovie Babilọn ọ tẹ wọ ze eva edẹ riẹ, Jẹhoakim ọ tẹ jọ odibo riẹ ikpe esa, kẹsena o te ku oma rẹriẹ, ọ jẹ wọ suẹ e.”—2 Ivie 24:1.
NEBUKADNEZA EVAỌ JERUSALẸM
4. Ẹvẹ a re wo otoriẹ ẹme ọnana “eva ukpe avọ esa nọ Jehoyakim ovie Juda o je su” eva Daniẹl 1:1?
4 Ẹme na “ikpe esa” ọ rọ oware isiuru k’omai gaga, keme eme emuhọ Daniẹl i do nọ: “Eva ukpe avọ esa nọ Jehoyakim ovie Juda o je su, Nebukadineza ovie Babilọn avọ otu ẹmo riẹ a tẹ [wariẹ] Jerusalem họ.” (Daniẹl 1:1) Evaọ ukpe avọ esa orọ etoke esuo uvie Jehoyakim, ọnọ o su no 628 rite 618 B.C.E., Nebukadneza ọ jọ “ovie Babilọn” evaọ oke oyena ha rekọ ọreuku. Evaọ 620 B.C.E., Nebukadneza ọ gba Jehoyakim họ re ọ jẹ azọhọ. Rekọ nọ ikpe esa e vrẹ no, Jehoyakim o te veghe uzou. Fikiere, evaọ 618 B.C.E., hayo ukpe avọ esa ọrọ esuo uvie Jehoyakim wọhọ ovie ọsese Babilọn, ọye Nebukadneza ovie na ọ rọ ziọ Jerusalẹm orọ avivẹ, re o gbe edha họ Jehoyakim ọwọsuọ na aro.
5. Eme ohọre avivẹ Nebukadneza o wha se Jerusalẹm?
5 Epanọ ọwariẹhọ ọnana o ro kuhọ họ “Ọnowo o te siobọno Jehoyakim ovie Juda rọ kẹ e, kugbe ekuakua uwou Ọghẹnẹ.” (Daniẹl 1:2) O wọhọ nọ Jehoyakim o whu, ẹsejọhọ a lẹlẹ kpei hayo evaọ oke ọkparesuọ, evaọ abọ ọsosuọ ọwariẹhọ na. (Jerimaya 22:18, 19) Evaọ 618 B.C.E., ọmọzae ikpe 18 riẹ, Jehoakin, ọ tẹ rehọ ẹta riẹ wọhọ ovie. Rekọ esuo Jehoakin ọ tọ te emerae esa gbe edẹ ikpe ọvo, o te fioma hotọ evaọ 617 B.C.E.—Wawo 2 Ivie 24:10-15.
6. Eme Nebukadneza ọ rehọ ekwakwa efuafo etẹmpol Jerusalẹm na ru?
6 Nebukadneza ọ tẹ wọ ekwakwa efuafo etẹmpol Jerusalẹm wọhọ egbo-ẹmo ọ tẹ “rehọ ae ze obọ uwou ẹdhọ riẹ eva obọ Shina, o te fi ai họ eva uwou ẹdhọ riẹ,” Marduk, hayo Mẹrodak evaọ Hibru. (Daniẹl 1:2; Jerimaya 50:2) A tọ ku ekere Babilọn jọ nọ a jọ dhesẹ Nebukadneza nọ ọ be ta kpahe etẹmpol Marduk na nọ: “Mẹ kwa isiliva gbe igoru gbe itho eghaghae fihọ eva riẹ . . . me te fi efe uwou uvie mẹ họ etẹe.” Ma te wariẹ se kpahe ekwakwa efuafo enana evaọ edẹ Bẹlsheza ovie na.—Daniẹl 5:1-4.
UVI IZOGE JERUSALẸM
7, 8. Ro no Daniẹl 1:3, 4, gbe 6 ze, eme ma rẹ sae ta kpahe otọhotọ-uyerakpọ Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ?
7 Orọnikọ ekwakwa efuafo etẹmpol Jihova ọvo a rehọ ziọ Babilọn ho. Enẹ ikuigbe na e ta: “Kẹsena ovie na o te juzi kẹ Ashipenaz, ọwharọ riẹ nọ o wuzou, re ọ rọ ahwo Izrẹl nọ a mu na jọ ze, te erọ orua ovie gbe ikpahwo na, uvi emoha, avọ eru, a tẹ jẹ vọ avọ ona gbe areghẹ, a tẹ jẹ vọ avọ eriariẹ gbe orimuo, je kiehọ kẹ odibọgba eva ighẹ ovie.”—Daniẹl 1:3, 4.
8 Amono a salọ? A ta k’omai nọ: “Udevie enana ahwo orua Juda [jọ] e jariẹ, Daniẹl, Hananaya, Mishẹl gbe Azaraya.” (Daniẹl 1:6) Onana o tẹ kẹ otoriẹ jọ kpahe otọhotọ-uyerakpọ Daniẹl gbe egbẹnyusu riẹ. Wọhọ oriruo, ma muẹrohọ nnọ a rọ “ahwo orua Juda,” orua ovie na. O tẹ make rọnọ a no orua ovie ze hayo a no ze he, o rọ oware iroro re a roro nnọ a no iviuwou ilogbo gbe erọ unutẹmeta ze. U te no emamọ iroro gbe ugboma nọ a wo no, a wo otoriẹ, areghẹ, eriariẹ, gbe orimuo—aikpobi evaọ okenọ a gbẹ jọ oke emaha nọ a rẹ sai ro se ai “emoha,” ẹsejọhọ a vrẹ ikpe ikpe no obọ. O wọhọ nọ Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ a jọ oghẹrẹsa—uvi izoge—evaọ usu izoge Jerusalẹm na.
9. Fikieme u je muẹro nnọ Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ a wo esẹ gbe ini nọ e jẹ dhozọ Ọghẹnẹ?
9 Ikuigbe na e fodẹ esẹ gbe ini emoha enana ha. Ghele na, u muẹro inọ a jọ ahwo Ọghẹnẹ nọ i se owha-iruo eyewọ rai gboja. Who te roro kpahe ogbekuo uruemu gbe abọ-ẹzi nọ o jọ odode evaọ Jerusalẹm oke oyena, maero evaọ udevie “orua ovie gbe ikpahwo na,” o rọ vevẹ inọ obọdẹ ekwakwa nọ a jọ oma Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ ruẹ na i mu via ha. A gbe du tae he, o jọ ọkora kẹ eyewọ na gaga re a ruẹ emọ rai nọ a be rehọ kpohọ ẹkwotọ ugbothabọ. O hae jọ nọ a rẹ riẹ oware nọ u ti noi ze, ẹvẹ a hae rọ emọ na s’eha te! Ẹvẹ u w’uzou te re eyewọ e yọrọ emọ rai evaọ ‘ọwhọkuo gbe ewuhrẹ Ọnowo na’!—Ahwo Ẹfẹsọs 6:4.
OHỌRE IRORO NA
10. Eme a wuhrẹ emoha Hibru na, kọ eme họ ẹjiroro onana?
10 Idudhe na, ohọre iroro emọ eboba enana nọ a mu kpohọ igbo na u te muhọ. Re ọ ruẹse rẹriẹ uruemu emoha Hibru enana kpohọ orọ Babilọn, Nebukadneza o te j’uzi nọ iletu riẹ a “wuhrẹ ai ibieme gbe ẹvẹrẹ ahwo Kaldi.” (Daniẹl 1:4) Onana orọnikọ ewuhrẹ gheghe he. The International Standard Bible Encyclopedia u dhesẹ nnọ o “kẹre te ewuhrẹ ẹvẹrẹ ahwo Sumer, Akkadia, Aremia . . . , gbe evẹrẹ efa, gbe eme buobu nọ a kere fihọ ai.” “Eme buobu” na e kẹre te ikuigbe, iroraroro, ewuhrẹ ekwakwa obehru, gbe efa. Ghele na, “ikere egagọ, te erọ eware-oka gbe erọ isi-erọgbẹva . . . , e jọ abọ ologbo jọ.”
11. Didi owọ a jẹ re a ruẹ nọ uzuazọ ogbẹgwae Babilọn o da ruọ izoge Hibru na oma?
11 Re izoge Hibru enana a jẹ iruemu uzuazọ ogbẹgwae Babilọn na rehọ ziezi, “ovie na ọ tẹ wawọ emu okpẹdẹ rọ kẹ ae, otiọ emamọ emu nọ ovie omariẹ ọ rẹ ria gbe otiọ udi nọ ọ rẹ da. A re wuhrẹ ae ikpe esa, nọ oke na o jẹ gba no a ve mu iruo họ eru kẹ ovie.” (Daniẹl 1:5) Ofariẹ, “ọwharọ nọ o wuzou na o te muedẹ kẹ ae: o te se Daniẹl Bẹltẹshaza, o te se Hananaya Shedrak, o te se Mishẹl Mishak, o te se Azaraya Abedinigo.” (Daniẹl 1:7) Evaọ oke Ebaibol, o jọ uruemu nọ o vọ oria buobu re a rehọ odẹ okpokpọ kẹ ohwo ro kpoka họ okpoware nọ o jọ uzuazọ riẹ via. Wọhọ oriruo, Jihova o nwene edẹ Abram gbe Serai kpohọ Abraham gbe Sera. (Emuhọ 17:5, 15, 16) Re ohwo-akpọ o nwene odẹ omọfa u dhesẹ nnọ o wo udu-esuo gbe ogaga. Okenọ Josẹf o zihe ruọ ọsẹro emuore ọrọ Ijipti, Fẹro o se rie Zafenat-panea.—Emuhọ 41:44, 45; wawo 2 Ivie 23:34; 24:17.
12, 13. Ẹvẹ a sae rọ tae nnọ enwene odẹ emoha Hibru na yọ omodawọ re a raha ẹrọwọ rai?
12 Rọ kẹ Daniẹl avọ egbẹnyusu esa Hibru riẹ, enwene edẹ na yọ okpoware. Edẹ nọ esẹ gbe ini rai a kẹ rai i kie kpahe egagọ Jihova. Otofa “Daniẹl” họ “Ọghẹnẹ Họ Oguẹdhọ Mẹ.” Otofa “Hananaya” họ “Jihova O Dhesẹ Aruoriwo No.” O wọhọ nọ otofa “Mishẹl” họ “Ono Ọ Wọhọ Ọghẹnẹ?” “Azaraya” họ “Jihova O Fiobọhọ No.” Ababọ avro, o jọ ẹruore ọgaga esẹ gbe ini rai inọ emọ rai a te rro evaọ otọ ọkpọvio Jihova Ọghẹnẹ re a jọ idibo ẹrọwọ omarokpotọ riẹ.
13 Ghele na, edẹ ekpokpọ nọ a mu kẹ emọ Hibru ene na i w’obọ kpahe emedhọ, nọ o wọhọ nọ emedhọ eyena i fi Ọghẹnẹ uzẹme kparobọ no. Ẹvẹ ẹghẹ omodawọ na o rro te re a raha ẹrọwọ emoha enana!
14. Eme họ otofa edẹ nọ a rọ kẹ Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ?
14 A nwene odẹ Daniẹl kpohọ Bẹltẹshaza, nọ otofa riẹ o rọ “Thọ Uzuazọ Ovie Na.” Ẹsejọhọ, onana o rọ orukpẹre ebose Bel, hayo Marduk, ẹdhọ ologbo Babilọn. Makọ Nebukadneza o w’obọ kugbe ẹsalọ odẹ onana kẹ Daniẹl hayo o wo ho, ọ jẹ y’oma inọ “a se [rie] kpahe ẹdhọ” riẹ. (Daniẹl 4:8) A nwene odẹ Hananaya kpohọ Shedrak, onọ ahwo jọ a rọwo nnọ o rọ ọguakugbe odẹ nọ otofa riẹ o rọ “Ujaje ọ Aku.” Avọ isiuru, Aku yọ odẹ ẹdhọ Sumer. A nwene odẹ Mishẹl kpohọ Mishak (ẹsejọhọ, Mi·sha·aku), ọnọ a rọ ẹghẹ rẹriẹ no “Ono Ọ Wọhọ Ọghẹnẹ?” kpohọ “Ono Ọ Wọhọ Aku?” Odẹ Babilọn orọ Azaraya họ Abẹdnigo, ẹsejọhọ otofa riẹ họ “Odibo ọ Nego.” Yọ “Nego” họ odẹ ofa ọ “Nebo,” odẹ ẹdhọ nọ a je ro se isu Babilọn buobu re.
ỌTAMUO RE A KRU ẸGBAKIETE RAI KẸ JIHOVA
15, 16. Didi enwoma e rẹriẹ ovao ku Daniẹl gbe egbẹnyusu riẹ, kọ eme a ru?
15 Edẹ Babilọn na, ọruẹrẹfihọ ọwariẹ-wuhrẹ na, gbe obọdẹ emuore na—orọnikọ enana kpobi e jọ omodawọ re a ru uzuazọ ahwo Babilọn da ruọ Daniẹl gbe emoha Hibru esa na oma ọvo ho rekọ re a je ku ai rẹriẹ no Ọghẹnẹ rai, Jihova, gbe ewuhrẹ gbe ẹyọrọ egagọ rai. Nọ a rẹriẹ ovao ku ọyawọ gbe edawọ enana kpobi na, eme emoha esa enana a re ru?
16 Ikere ẹri na e ta nọ: “Rekọ Daniẹl ọ tẹ ma no nọ ọ sae rehọ uvi emu ovie na hayo udi riẹ zue oma riẹ hẹ.” (Daniẹl 1:8a) Dede nọ Daniẹl ọvo họ ọnọ a fodẹ, o rọ vevẹ inọ egbẹnyusu esa riẹ e jọ abọ riẹ. Ẹme na “ọ tẹ ma no nọ” o dhesẹ nọ uwuhrẹ nọ ọsẹ gbe oni Daniẹl gbe amọfa a kẹ riẹ e nyate ei udu. Ababọ avro, uwuhrẹ ovo na o kpọ emọ Hibru esa edekọ na evaọ iroro-ejẹ rai. Onana u dhesẹ epanọ u wuzou te re ma wuhrẹ emọ mai, makọ okenọ o rẹ wọhọ nọ a maha vi otoriẹ.—Itẹ 22:6; 2 Timoti 3:14, 15.
17. Fikieme Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ a jẹ se emuore okpẹdẹ ovie na nọ a gbẹ siọ eruẹrẹfihọ edekọ họ?
17 Fikieme emoha Hibru na a jẹ se emuore gbe udi na rekiyọ a se eruẹrẹfihotọ edekọ na ha? Iroro Daniẹl i dhesẹ oware nọ o soriẹ ze vevẹ: ‘Re ọ se oma riẹ ba ezue.’ Re a wuhrẹ “ibieme gbe ẹvẹrẹ ahwo Kaldi” na re a jẹ kẹ ohwo odẹ Babilọn, dede nọ i woma ha, e rẹ sai zue ohwo oma ha. Roro kpahe oriruo Mosis, enwene ikpe 1,000 nọ i kpemu. Dede nọ a rehọ “areghẹ ahwo Ijipti kpobi” wuhrẹ iẹe, ọ roma kpotọ kẹ Jihova. Ẹyọrọ ọsẹ gbe oni obọ riẹ o kẹ riẹ otọhotọ ogaga. “Fiki orọwọ oke nọ Mosis ọ kpako no, ọ tẹ se nọ a sei ọmọ ọmọtẹ Fẹro ho, rekọ o tẹ ruẹe nọ o re kuomagbe emọ Ọghẹnẹ ruẹ uye vi ikpenọ o re kuomagbe usu eva-ewerọ uzioraha.”—Iruẹru 7:22; Ahwo Hibru 11:24, 25.
18. Idhere vẹ emuore ovie na o re ro zue emoha Hibru na oma?
18 Edhere vẹ eruẹrẹfihotọ ovie Babilọn na i re ro zue emoha na oma? Orọ ọsosuọ, o sae jọ nọ emuore na i kugbe emu nọ Uzi Mosis na o ghọ. Wọhọ oriruo, ahwo Babilọn a rẹ re erao nọ e fo ho, enọ emọ Izrẹl a jẹ ghọ evaọ otọ Uzi na. (Iruo-Izerẹ 11:1-31; 20:24-26; Iziewariẹ 14:3-20) Orọ avivẹ, ahwo Babilọn a wo uruemu esino azẹ arao re a tẹ riẹe he. Ẹriọ arao avọ azẹ o rọ ẹraha ovevẹ uzi Jihova kpahe azẹ. (Emuhọ 9:1, 3, 4; Iruo-Izerẹ 17:10-12; Iziewariẹ 12:23-25) Orọ avesa, egedhọ na a rẹ rehọ emuore rai dheidhe kẹ edhọ re a tẹ te ria e kugbe. Idibo Jihova a rẹ kao eware itieye t’unu hu. (Wawo 1 Ahwo Kọrint 10:20-22.) Ukuhọ riẹ, okpemu gbe ẹda idi egaga kẹdẹ kẹdẹ i re kiehọ ohwo oma ha, kabikọ emaha.
19. Didi iroro izoge Hibru na a hai wo, rekọ eme o fiobọhọ kẹ ae jẹ emamọ iroro?
19 Re a ru oware nọ u fo eruo yọ ẹme jọ, rekọ re a w’udu nọ a re ro ru ei evaọ otọ otunyẹ hayo odawọ yọ ẹme ọfa. O hae jọ lọlọhọ re Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ a roro nnọ nọ a thabọ gaga no esẹ gbe ini gbe egbẹnyusu rai na, a te riẹ oware nọ a bi ru hu. A hẹ sai roro nọ onana yọ ujaje ovie na jegbe nnọ a sai ru orobọ rai hi. U te no ere no, emoha efa a rehọ evawere jẹ ọruẹrẹfihọ na rehọ a tẹ jẹ rehọ iẹe wọhọ uvẹ-ọghọ viukpọ ọbẹwẹ re a w’abọ. Rekọ iroro ethọthọ itieye na e rẹ sai su kpohọ ẹdawọ uzioraha idhere lọlọhọ, onọ o rọ agbefẹ rọ kẹ emoha buobu. Izoge Hibru na a riẹ nnọ “ibiaro ỌNOWO na e rọ eria kpobi” jegbe nnọ “Ọghẹnẹ ọ rẹte rehọ iruo enana kpobi ze ẹdhoguo, gbe eware nọ a sino kpobi, te iwoma te iyoma.” (Itẹ 15:3; Ọtausiuwoma Na 12:14) Jomai kpobi a wuhrẹ mi emoha ẹrọwọ enana.
ARUỌWHA GBE ITHIHAKỌ E KẸ ERERE
20, 21. Didi owọ Daniẹl ọ jẹ, kọ eme o no rie ze?
20 Nọ ọ jọ udu riẹ gbaemu no re ọ whaha ikpomahọ ogbekuo, Daniẹl ọ tẹ j’owọ lele ẹjiroro riẹ. “Ọ tẹ [jẹ] yare ọwharọ nọ o wuzou na uvẹ re ọ se oma riẹ ba ezue.” (Daniẹl 1:8b) ‘Ọ tẹ jẹ yare’—yọ ẹme nọ a re muẹrohọ. Ẹsibuobu, o gwọlọ omodawọ ithihakọ ma tẹ gwọlọ kparobọ evaọ ẹwhaha edawọ hayo gwọlọ kparobọ vi oyẹlẹ jọ.—Ahwo Galesha 6:9.
21 Rọkẹ Daniẹl, ithihakọ o wha erere ze. “Ọghẹnẹ ọ tẹ kẹ Daniẹl aruoriwo avọ ohrọ obọ aro ọwharọ nọ o wuzou na.” (Daniẹl 1:9) Orọnikọ fiki epanọ Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ na a w’erru hayo wo areghẹ jabọ nọ eware i ro kiehọ kẹ ae he. Ukpoye, fiki oghale Jihova. Ababọ avro, Daniẹl ọ kareghẹhọ itẹ Hibru na: “Rehọ ẹroọrọsuọ ra kpobi kpahe ỌNOWO na whọ rehọ eva kpahe ẹriẹ omobọ ra ha. Eva idhere ra kpobi ọ thọrọ owhẹ ẹro ho, o ve ti ruọ idhere ra kpọvi.” (Itẹ 3:5, 6) Elele ohrẹ oyena o ghinẹ kẹ erere.
22. Didi emamọ unoma ọwharọ na o gu?
22 Eva oke ọsosuọ, ọwharọ nọ o wuzou na ọ se nnọ: “Ozọ olori mẹ, ovie na o rọ omẹ emuo, ọnọ ọ wawọ otiọ emu nọ whọ rẹ ria gbe udi nọ whọ rẹ da, ọ tẹ ruẹ nọ whọ dọ vi [ibe] ra edekọ, ovie o re ti bru uzou mẹ no.” (Daniẹl 1:10) Orọnikọ ọzae ọnana o bi mu ta ha. Nebukadneza ovie na ọ rọ ohwo nọ who re veghe uzou kẹ hẹ, yọ ọwharọ na ọ riẹ nnọ a rẹ sai “bru uzou” riẹ no otẹrọnọ o ru oware ofa hẹriẹ oma no ujaje ovie na. Kọ eme Daniẹl o re ru?
23. Ẹvẹ Daniẹl o ro dhesẹ orimuo gbe areghẹ evaọ owọ nọ ọ jẹ?
23 Etenẹ a jọ gwọlọ orimuo gbe areghẹ na. Ẹsejọhọ Daniẹl ọmoha na ọ kareghẹhọ itẹ na: “Uyo olọlọhọ o rẹ whaha ofu, rekọ ẹme ọgaga ọ rẹ rariẹ ofu.” (Itẹ 15:1) Ukpenọ ọ rehọ uzou-uveghe sikẹ nọ a ru ẹgwọlọ riẹ kẹe re ọ kpọ amọfa eva re a kpe ohwo fiki riẹ, Daniẹl o te vu ẹme na wa. Eva ẹruoke riẹ, ọ tẹ nyabru “odibo nọ ọ rẹ wọ emu” na, ọnọ ọ dina lọhọ obọ omojọ keme otọ ovie na dẹẹ ọ rọ họ.—Daniẹl 1:11.
A FI ẸDAWỌ EDẸ IKPE HỌ
24. Didi odawọ Daniẹl o fihọ otọ?
24 Rọ kẹ odibo nọ ọ rẹ wọ emu na, Daniẹl o te fi ẹdawọ jọ h’otọ, ta nọ: “Dawọ idibo ra eva edẹ ikpe, kẹ omai ẹbe ọvo nọ ma rẹ ria gbe ame nọ ma rẹ da. Re who ri oma mai avọ oma emoha na nọ e be re uvi emu ovie na, re epanọ whọ ruẹ omai fihọ whọ rehọ ere ru idibo ra.”—Daniẹl 1:12, 13.
25. Ẹsejọhọ eware vẹ a kugbe “ẹbe” nọ a rọ kẹ Daniẹl avọ egbẹnyusu esa riẹ na?
25 Kọ a tẹ rọ ‘ẹbe gbe ame’ kuoma edẹ ikpe—kọ a te “dọ” vi edekọ na? A fa “ẹbe” no ubiẹme Hibru ze onọ otofa riẹ o rọ “ibi.” Efafa Ebaibol jọ i se rie “ibi,” onọ a dhesẹ wọhọ “ibi ekakọ sasa nọ a rẹ re (wọhọ enọ a rẹ va re, ẹgwa, hayo ezae).” Ewena-isukulu jọ a roro nọ eme nọ e ware riẹ họ i dhesẹ nọ orọnikọ ibi ọvo e rọ emu na ha. Obe jọ o ta nọ: “Oware nọ Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ a jẹ yare na họ ekakọ nọ ahwo kpobi a rẹ re viukpọ okpemu erao emẹjẹ ovie na.” Fikiere, o sae jọ nọ ẹbe na u kugbe emu omokpokpọ nọ a there ẹgwa, kukumba, galik, arubasa-ẹri, ezae, iroro, gbe arubasa avọ ebrẹdi nọ a rọ ibi sa-sa ru. Uzẹme a rẹ sae ta nọ ohwo nọ ọ be re eware itieye na ọ be rọ ohọo kpe oma riẹ hẹ. O wọhọ nọ ẹme na o vẹ odibo nọ ọ rẹ wọ emu na ẹro. “Ọ tẹ kezọ rai eva ẹme ọnana, ọ tẹ dawo ae edẹ ikpe.” (Daniẹl 1:14) Eme o no rie ze?
26. Eme odawọ edẹ ikpe na o wha ze, kọ fikieme eware e jẹ via ere?
26 “Nọ edẹ ikpe e gba no a tẹ ruẹ nọ oma rai u woma jẹ poriẹ vi emoha nọ e re uvi emu ovie na.” (Daniẹl 1:15) Orọnikọ ma be rọ onana dhesẹ nọ emuore ẹbe o woma vi orọ erao ho. Edẹ ikpe e kpẹre hrọ nọ emuore o re ro dhesẹ ewoma riẹ via, rekọ o kpẹre hrọ kẹ Jihova re o ru ẹjiroro riẹ gba ha. “Oghale ỌNOWO na u re ru ohwo họ ọdafe, o re ku enuobro kugbe ei hi,” ere Ẹme riẹ ọ ta. (Itẹ 10:22) Emoha Hibru ene na a fi ẹrọwọ gbe eva rai họ Jihova, yọ ọ se rai ba ha. Ikpe-udhusoi buobu uwhremu na, Jesu Kristi o thihakọ ohọo edẹ 40. Evaọ abọ ọnana, ọ wariẹ eme nọ e rọ Iziewariẹ 8:3, oria nọ ma jo se nọ: “Fiki ebrẹdi ọvo ohwo ọ rẹ rọ zọ họ, rekọ fiki kẹme kẹme nọ o via no unu ỌNOWO na ze.” Eware nọ e via kẹ Daniẹl gbe egbẹnyusu riẹ o kẹ emamọ oriruo ọnana.
OTORIẸ GBE AREGHẸ EVAỌ ẸTA OKPORE GBE UDI
27, 28. Didi idhere emuore nọ Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ a fi oma rai họ na o rọ rrọ ọruẹrẹfihọ kẹ eware ilogbo evaọ obaro?
27 Edẹ ikpe na e jọ ẹdawọ gheghe, rekọ iyẹrẹ na e kẹ imuẹro nọ: “Koyehọ odibo na ọ rehọ uvi emu gbe idi nọ a hẹ da vrẹ, ọ tẹ rehọ ẹbe kẹ ae re.” (Daniẹl 1:16) Ma re du roro bẹ re ma tẹ riẹ oware nọ izoge edekọ evaọ uwuhrẹ na a roro kpahe Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ hẹ. Rọ kẹ ae, re a se okpemu ovie na ba re a riọ ẹbe kẹdẹ kẹdẹ yọ ugheghẹ gaga. Rekọ edawọ gbe ebẹbẹ ilogbo e rọ akotọ hẹrẹ, yọ enana kpobi e te gwọlọ ẹro-muhotọ gbe aro-jajavi nọ emoha Hibru enana a rẹ sai duku. Maero, ẹrọwọ gbe eva nọ a re fihọ Jihova ọvo họ onọ u ti fiobọhọ kẹ ae nyavrẹ edawọ ẹrọwọ na.—Wawo Joshua 1:7.
28 Imuẹro inọ Jihova ọ jọ kugbe emoha enana o rọ vevẹ evaọ eme enana: “Rekọ emoha ene nana Ọghẹnẹ ọ kẹ rai eriariẹ gbe orimuo ikerakere gbe areghẹ; Daniẹl o te je wo otọ-oriẹ eruaruẹ avọ ewezẹ kpobi.” (Daniẹl 1:17) Re a sai thihakọ oke ẹbẹbẹ nọ o be tha na, a gwọlọ vi ẹgba ugboma gbe omokpokpọ. “Keme areghẹ ọ [tẹ] ruọ eva ra, gbe eriariẹ e tẹ were ẹzira; who re ti wo ovuhumuo, otoriẹ u re ti su owhẹ, o rẹ thọ owhẹ no edhere oyoma, je no obọ ogbẹta ahwo.” (Itẹ 2:10-12) Nwanọ oyehọ oware nọ Jihova ọ rọ kẹ izoge ẹrọwọ ene na re ọ rọ thọ ae oma kpahe kẹ oware nọ o rọ obaro.
29. Fikieme Daniẹl ọ jẹ sai ‘wo otoriẹ eruẹaruẹ gbe ewezẹ kpobi’?
29 A ta nnọ Daniẹl o “wo otọ-oriẹ eruaruẹ avọ ewezẹ kpobi.” Orọnikọ o zihe ruọ ọbo no ho. Avọ isiuru, dede nọ a rri Daniẹl wọhọ omọvo eruẹaro Hibru nọ e mae rro, a kẹ riẹ ẹgba ha re ọ ta nọ “enẹ Ọnowo na ỌGHẸNẸ ọ tae” hayo “enẹ ỌNOWO Ogbaẹmo na ọ tae.” (Aizaya 28:16; Jerimaya 6:9) Ghele na, evaọ otọ ọkpọvio ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọvo Daniẹl ọ sai ro wo otoriẹ jẹ f’otọ eruẹaruẹ gbe ewezẹ nọ i dhesẹ ẹjiroro Jihova via.
ODAWỌ OBẸBẸ NA U TE NO
30, 31. Ẹvẹ edhere nọ Daniẹl gbe egbẹnyusu riẹ na a salọ o rọ kẹ ae erere?
30 Ikpe esa ọwariẹ-wuhrẹ gbe ẹyọrọ na i kuhọ no. Whaọ odawọ obẹbẹ na o zino—ọkiẹriwo nọ ovie na ọvo o re ru. “Okenọ ovie na o fihọ nọ a rẹ rọ ahwo na tha u te no, ọwharọ nọ o wuzou na ọ tẹ rehọ ae se Nebukadineza.” (Daniẹl 1:18) Oke u te no re izoge ene na a guọvunu rai. Kọ izi Jihova nọ a rẹ talamu o te kẹ ae erere vi oma nọ a rẹ rọ kẹ idhere Babilọn?
31 “Ovie na o te lele ai ta ẹme, [rekọ] ọvuọvo nọ ọ wọhọ Daniẹl, gbe Hananaya, te Mishẹl, gbe Azaraya ọ jọ udevie rai hi.” (Daniẹl 1:19) Ẹvẹ onana o rọ obokparọ ovọvọ owojẹ rai te evaọ ikpe esa nọ e vrẹ na! Orọnikọ oruẹ a jẹ mọ họ re a dadamu emuore nọ ẹrọwọ gbe iroro-oziẹobro rai o ta kẹ ai. Ẹrọwọ evaọ oware nọ a rẹ sai rri kakao, a te no ere rehọ eware buobu ghale Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ. Uvẹ-ọghọ re a “mu iruo họ eva obọ ovie” na yọ ute nọ emoha nọ e jọ ọruẹrẹfihọ uwuhrẹ na kpobi a je le. Ebaibol na ọ ta ha sọ izoge Hibru ene na ọvo a salọ. Epanọ o rọ kpobi, edikihẹ ẹrọwọ rai o ghine “wo osa ruaro.”—Olezi 19:11.
32. Fikieme a jẹ sae ta nọ Daniẹl, Hananaya, Mishẹl, gbe Azaraya a reawere uvẹ-ọghọ nọ o rro vi orọ ahwo ogbẹgwae ovie na?
32 Ikereakere na e ta nọ: “Whọ ruẹ iruo ohwo nọ o wo areghẹ? O reti dikihẹ aro ivie.” (Itẹ 22:29) Fikiere, Nebukadneza ọ tẹ salọ Daniẹl, Hananaya, Mishẹl, gbe Azaraya re a dikihẹ aro ovie na, koyehọ re a jọ abọ ogbẹgwae ovie na. Evaọ enana kpobi, ma sae ruẹ obọ Jihova nọ o jẹ kpọ eware re ẹkwoma emoha enana—maero ẹkwoma Daniẹl—a ve dhesẹ abọ obọdẹ ẹjiroro Ọghẹnẹ via. Dede nọ ẹsalọ re a jọ abọ ogbẹgwae ovie Nebukadneza yọ ọghọ, o mae rọ ọghọ re Ovie Ehrugbakpọ na, Jihova, ọ rehọ ohwo ruiruo evaọ edhere igbunu otiọye na.
33, 34. (a) Fikieme emoha Hibru na i je si ovie na urru? (b) Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oriruo emọ Hibru ene na ze?
33 U kri hi Nebukadneza ọ tẹ te ruẹ nọ areghẹ gbe orimuo nọ Jihova ọ rọ kẹ izoge ene Hibru na o kpehru gaga vi onọ ekohrẹ gbe ezae iwareghẹ ogbẹgwae riẹ kpobi a wo. “Eva eme areghẹ gbe otọ-oriẹ kpobi nọ ovie ọ nọ rai, ọ tẹ ruẹ nọ a woma isiakpe viọ eboerayẹ kpobi gbe ebo-ẹva kpobi nọ e rọ eva uvie riẹ.” (Daniẹl 1:20) Ẹvẹ o gbẹ jọ ere he? “Eboerayẹ” gbe “ebo-ẹva” na a rẹro so uwuhrẹ akpọ gbe erọ ogbẹrọwọ Babilọn, kpakiyọ Daniẹl avọ egbẹnyusu riẹ a fieva rai họ areghẹ nọ o n’ehru ze. Ereghẹ ivẹ na e kẹle oma ha—i re du hrowo oma ha!
34 Eware i re ti ghine nwene gaga ha evaọ ige enana kpobi. Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E., nọ egbaeriariẹ Griki gbe uzi Rom e jọ otọ, a kẹ Pọl ukọ na ẹgba kere nọ: “Keme areghẹ akpọ ọnana ugheghẹ obọ Ọghẹnẹ. Keme a kere nọ, ‘O kru iwareghẹ na eva ẹghẹ rai,’ jegbe, ‘[Ọnowo] na ọ riẹ nọ iroro iwareghẹ ifofe.’ Fikiere ohwo ọvo ọ rọ ohwo yoma ha.” (1 Ahwo Kọrint 3:19-21) Nẹnẹ na, u fo re ma kru oware nọ Jihova o wuhrẹ omai no gaga orọnikọ eware enwranwra akpọ na i re reghe omai hi.—1 Jọn 2:15-17.
A KRU ẸRỌWỌ RITE URERE
35. Ẹvẹ a ta k’omai te kpahe egbẹnyusu esa Daniẹl na?
35 A dhesẹ ẹrọwọ ọgaga ọ Hananaya, Mishẹl, gbe Azaraya via vevẹ evaọ Daniẹl uzou avọ 3, kpahe ẹmema igoru Nebukadneza evaọ ukiekpotọ Dura gbe ẹdawọ ebrerae na. Ababọ avro, emọ Hibru ozodhẹ-Ọghẹnẹ enana a kru ẹrọwọ kẹ Jihova rite uwhu rai. Ma riẹ onana keme Pọl ukọ na ọ t’ẹme kpahe ae evaọ okenọ o kere kpahe “enọ fiki orọwọ . . . [a] furie eri erae.” (Ahwo Hibru 11:33, 34) A rọ iriruo obọdẹ kẹ idibo Jihova, t’emaha t’ekpako.
36. Didi obọdẹ iruo Daniẹl o wo?
36 Rọ kpahe Daniẹl, owọ ekuhọ uzou 1 o ta nọ: “Daniẹl ọ tẹ ria ri te ukpe ọsosuọ nọ Sairọs o ro mu uvie.” Ikuigbe i dhesẹ nnọ Sairọs o fi Babilọn kparobọ evaọ aso ọvo, evaọ 539 B.C.E. Ẹsejọhọ fiki emamọ odẹ gbe ọkwa riẹ, Daniẹl ọ tẹ ruabọhọ iruo evaọ ogbẹgwae Sairọs. Evaọ uzẹme, Daniẹl 10:1 o ta k’omai nọ “evaọ ukpe avọ esa Sairọs ovie Pasia,” Jihova o rovie okpẹme jọ kẹ Daniẹl. Otẹrọnọ ọmọ-uzoge ọ jọ okenọ a rehọ iẹe ziọ Babilọn evaọ 617 B.C.E., yọ ọ kpako kẹle ikpe 100 no evaọ okenọ a kẹe eruẹaruẹ urere yena. Ẹvẹ egagọ ẹrọwọ riẹ kẹ Jihova i theri te!
37. Didi iwuhrẹ ma rẹ sai wo no ewuhrẹ Daniẹl uzou 1 ze?
37 Orọnikọ iku kpahe izoge ene nọ i fi odawọ ẹrọwọ kparobọ ọvo oye uzou emuhọ obe Daniẹl na o ta kpahe he. U dhesẹ k’omai epanọ Jihova ọ sae rọ rehọ ohwo nọ u je rie ru ẹjiroro riẹ gba. Ikuigbe na i dhesẹ nnọ Jihova ọ tẹ kuvẹ, oware nọ o rẹ wọhọ okpẹtu o rẹ sae wha ewoma ze. Yọ o ta k’omai nnọ ẹrọwọ evaọ eware esese o rẹ wha osohwa ulogbo ze.
EME WHO VUHUMU?
• Eme a rẹ sae ta kpahe otọhotọ-uyerakpọ Daniẹl gbe egbẹnyusu emoha esa riẹ?
• Ẹvẹ a ro fi ọriẹyọrọ izoge Hibru ene na họ ẹdawọ evaọ Babilọn?
• Ẹvẹ Jihova ọ rọ hwosa kẹ emọ Hibru ene na fiki edikihẹ aruọwha rai?
• Didi iwuhrẹ idibo Jihova ọgbọna a rẹ sai wuhrẹ mi Daniẹl gbe egbẹnyusu esa riẹ?
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 30]