Oke Gbe Ezi Evaọ Abọ Jihova

“O rọ nọ wha rẹ riẹ oke hayo ezi hi, ọnọ Ọsẹ na ọ rọ ogaga obọ riẹ fihọ.”—IRUẸRU 1:7.

1. Ẹvẹ Jesu ọ rọ kuyo onọ isiuru oke ikọ riẹ?

EME o rẹ mai kiehọ kẹ ahwo nọ “a bi dimẹ je bi bo fiki eware oma-uzue nọ a bi ruẹ” evaọ Kristẹndọm gbe evaọ otọakpọ na soso vi onọ nọ a rẹ nọ kpahe okenọ eyero omuomu ọnana o ti kuhọ re a rehọ akpọ ọkpokpọ okiẹrẹe Ọghẹnẹ nwene iei? (Izikiẹl 9:4; 2 Pita 3:13) Ikọ Jesu a nọ riẹ enọ kpahe oke taure ọ tẹ te nwani whu gbe okenọ ọ nwane kparoma no. (Matiu 24:3; Iruẹru 1:6) Dede na, evaọ uyo, Jesu ọ kẹ rai uvẹ nọ a re ro roro kpahe edẹ hẹ. Evaọ okejọ ọ kẹ rae oka abọ-buobu, yọ evaọ oria ofa ọ ta nọ ‘o rọ kẹ ae re a riẹ oke gbe ezi nọ Ọsẹ na ọ rọ ogaga obọ riẹ fihọ họ.’—Iruẹru 1:7.

2. Fikieme a jẹ sae tae inọ orọnikọ oke kpobi Jesu ọ riẹ ekele oke eviavia Ọsẹ riẹ hẹ enọ e te via evaọ oke urere na?

² Dede nọ Jesu họ Ọmọ ọvo Jihova, orọnikọ oke kpobi ọye omariẹ ọ riẹ oke iruẹru Ọsẹ riẹ hẹ. Evaọ eruẹaruẹ riẹ kpahe edẹ urere na, Jesu avọ omarokpotọ ọ ta nọ: “Rekọ ẹdẹ ọyena gbe oke oyena ohwo ọvo ọ riẹ hẹ, makọ ikọ nọ e rọ obọ odhiwu, hayo Ọmọ dede, rekọ Ọsẹ na ọvo.” (Matiu 24:36) U no Jesu eva ze re ọ rehọ odiri hẹrẹ okenọ Ọsẹ riẹ o ti ro dhesẹ uzedhe oke ọraha eyero eware imuomu enana kẹe.a

3. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no iyo Jesu kẹ enọ kpahe ẹjiroro Ọghẹnẹ ze?

³ Ma rẹ sai wo otoriẹ eware ivẹ evaọ edhere nọ Jesu ọ rọ kuyo enọ kpahe okenọ eware e te via evaọ orugba ẹjiroro Ọghẹnẹ. Orọ ọsosuọ, inọ Jihova o wo oke; gbe orọ avivẹ, inọ ọye ọvo o fi rie họ, yọ idibo riẹ a re rẹro ho re a rehọ uzedhe ovuẹ oke hayo ezi riẹ kẹ ai.

Oke gbe Ezi Jihova

4. Eme họ otofa ibiẹme Grik nọ a fa “oke” gbe “ezi” na eva Iruẹru 1:7?

⁴ Eme họ otofa “oke” gbe “ezi”? Eme ọ Jesu nọ a kere fihọ Iruẹru 1:7 i wo abava oke. Ubiẹme Griki nọ a kere “oke” na u wo otofa “uthethei oke,” unuoke (thethei hayo kpẹkpẹe). “Ezi” họ efafa ubiẹme nọ u dhesẹ uzedhe oke nọ a fihọ hayo onọ a ve fihọ, uzedhe ezi jọ, hayo etoke, onọ eviavia jọ i ti kpoka họ. Kpahe eme ivẹ ọsosuọ enana, W. E. Vine ọ ta nọ: “Evaọ Iruẹru 1:7, ‘Ọsẹ na ọ rehọ udu-esuo Riẹ fiọ’ oke họ (chronos), uthethei etoke, gbe ezi (kairos), etoke nọ eviavia jọ i ti kpoka họ.”

5. Okevẹ Jihova ọ rọ vuẹ Noa kpahe ẹjiroro Riẹ kẹ ẹraha akpọ ogbekuo na, kọ iruo ilogbo vẹ Noa o ru?

⁵ Taure Ẹvo na o te te, Ọghẹnẹ o fiọ etoke ikpe 120 họ kẹ akpọ ogbekuo ọyena ọnọ ahwo-akpọ gbe enjẹle aghẹmeeyo nọ e rẹriẹ oma a wha ze. (Emuhọ 6:1-3) Oke yena Noa nọ ọ jẹ gọ Ọghẹnẹ ọ jọ ikpe 480. (Emuhọ 7:6) O wo ọmọ họ yọ ere ọ jọ evaọ ikpe 20 efa. (Emuhọ 5:32) Evaọ obaro, nọ emezae Noa e kpako no jẹ rọo no, Ọghẹnẹ ọ tẹ vuẹ Noa kpahe ẹjiroro Riẹ re o siọ emuemu no otọakpọ na no. (Emuhọ 6:9-13, 18) Makọ ere, dede nọ a rehọ owha-iruo akuava ọrọ ebabọ okọ na kẹ Noa re ọ jẹ ta usiuwoma kẹ otu riẹ, Jihova o dhesẹ oke riẹ kẹe he.—Emuhọ 6:14; 2 Pita 2:5.

6. (a) Ẹvẹ Noa o ro dhesẹ nọ ọ nyasiọ oke ba obọ Jihova? (b) Ẹvẹ ma sai ro lele oriruo Noa?

⁶ Evaọ ikpe buobu—ẹsejọhọ ikpe udhuvẹ gbe ikpe—“Noa o te ru onana; jegbe eware kpobi nọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹ e.” Noa o ru ere “fiki orọwọ,” ababọ uzedhe oke nọ ọ riẹ. (Emuhọ 6:22; Ahwo Hibru 11:7) Jihova ọ vuẹ riẹ uzedhe okenọ ẹvo na ọ te roma via ha bẹsenọ u kuhọ oka ovo taure Ẹvo na o te ti muhọ. (Emuhọ 7:1-5) Eva nọ Noa o fihọ Jihova gbe ẹrọwọ nọ o wo kẹe o lẹliẹ e riẹ nya siọ ẹme oke ba obọ Ọghẹnẹ. Yọ ẹvẹ Noa ọ vọ avọ uyere te nọ ọ ruẹ uketha Jihova evaọ etoke Ẹvo na, jẹ j’owọ uwhremu na no okọ na ze ruọ otọakpọ ofuafo! Avọ ẹruore esiwo ọvo na evaọ obaro, kọ ma gbe wo ẹrọwọ otiọye na fihọ Ọghẹnẹ?

7, 8. (a) Ẹvẹ erẹwho gbe egaga akpọ e rọ via? (b) Edhere vẹ Jihova ọ rọ ‘koka ọnyaba uzuazọ gbe uwhru ewho họ kẹ ahwo’?

⁷ Nọ Ẹvo na ọ vrẹ no, iruọmọ Noa buobu a nya siọ egagọ uzẹme Jihova ba. Avọ ẹjiroro ẹdaji oria ovo, a te muọ okpẹwho jọ họ ẹbọ gbe ukpehru jọ kẹ egagọ erue. Jihova ọ tẹ jiroro nọ oke u te no nọ ọ rẹ rọ j’owọ. Ọ tẹ wha ozighi họ ẹvẹrẹ rai jẹ “vaha ae [no Bebẹl] ruọ evaọ akpọ na soso.” (Emuhọ 11:4, 8, 9) Uwhremu na, eko evẹrẹ na e tẹ rro ruọ erẹwho, ejọ rai i te si erẹwho efa gboma i te zihe ruọ isuẹsu ekwotọ, je tube zihe ruọ isuẹsu akpọ dede.—Emuhọ 10:32.

⁸ Rọwo kugbe orugba ẹjiroro riẹ, ẹsejọ Ọghẹnẹ o re fiọ iwhru orẹwho họ gbe etoke nọ orẹwho jọ u re su udogbe riẹ hayo jọ ogaga akpọ. (Emuhọ 15:13, 14, 18-21; Ọnyano 23:31; Iziewariẹ 2:17-22; Daniẹl 8:5-7, 20, 21) Pọl ukọ na ọ t’ẹme kpahe abọ oke gbe ezi Jihova ọnana nọ ọ ta kẹ egbaeriariẹ Griki evaọ Athẹns nọ: “Ọghẹnẹ nọ ọ ma akpọ na gbe eware nọ eriẹ eva kpobi . . . ọ ye ọ rehọ oghẹrẹ ovo na ma ahwo kpobi, nọ erọ korẹwho korẹwho nọ e rọ evaọ akpọ na, ọjẹ koka ọnyaba uzuazọ rai kpobi fihọ kẹ ae gbe uwhru ewho rai.”—Iruẹru 17:24, 26.

9. Ẹvẹ Jihova o ro ‘nwene oke gbe ezi’ kẹ ivie?

⁹ Orọnikọ onana u dhesẹ nọ Jihova họ ọnọ ọ be wha obokparọ isuẹsu gbe inwene nọ e rọ erẹwho na ze he. Ghele na, ọ rẹ sae j’owọ evaọ okenọ u je rie re ọ ruẹsi ru ẹjiroro riẹ gba. Fikiere, Daniẹl ọruẹaro na, ọnọ ọ be te ruẹ ọraha Ogaga Akpọ Babilọn gbe orọ Midia avọ Pasia nọ a ti ro nwene iei, ọ ta kpahe Jihova nọ: “Ọ rẹ rẹriẹ oka gbe ezi; o re si ivie no ọ vẹ rehọ efa mu; ọ rẹ rehọ areghẹ kẹ enọ iwareghẹ ọ vẹ jẹ rọ eriariẹ kẹ enọ eriẹ.”—Daniẹl 2:21; Aizaya 44:24–45:7.

‘Oke na U bi Te’

10, 11. (a) Ẹvẹ Jihova o fi oke họ kpemu krite nọ o ti ro siwi emọ Abraham no igbo? (b) Eme o dhesẹ nọ emọ Izrẹl a riẹ uzedhe oke nọ a ti ro siwi ai hi?

¹⁰ Bu vi ikpe-udhusoi akuane taure o tẹ via, Jihova ọ fodẹ uzedhe ukpe nọ o ti ro ru oma vo ovie Ogaga Akpọ Ijipti na re o siobọno emọ Abraham no igbo. Nọ o je dhesẹ ẹjiroro riẹ kẹ Abraham, Ọghẹnẹ ọ yeyaa nọ: “Jọ umu owhẹ ẹro nọ emọ ra e rẹ te jọ erara evaọ otọ nọ o rọ o rai hi, a vẹ te jọ obei jọ igbo a veti [kienyẹ] ae evaọ ikpe egba-ene. Rekọ, orẹwho oyena nọ a be gba odibo kẹ na mẹ rẹ te rehọ iẹ guẹdhọ, a ve ti noi vrẹ avọ ekuakua eyero buobu.” (Emuhọ 15:13, 14) Nọ ọ jẹ fodẹ ikuigbe Izrẹl kpẹkpẹe, evaọ aro Sanhẹdrin na, Stivin ọ fodẹ etoke ikpe 400 ọnana jẹ ta nọ: “Rekọ nọ oke eya nọ Ọghẹnẹ ọ ya kẹ Abraham u te, ahwo a tẹ ze ro yọ a buẹ vighivighi evaọ Ijipti, kẹsena ovie ọfa o te zi mu evaọ Ijipti ọnọ ọ riẹ Josẹf ho.”—Iruẹru 7:6, 17, 18.

¹¹ Fẹro ọkpokpọ ọnana ọ gba emọ Izrẹl họ igbo. Oke oyena Mosis o ti kere obe Emuhọ họ, dede nọ o wọhọ nọ eyaa Jihova kẹ Abraham a rehọ ununu hayo okerefihotọ kpeze iei te ai oma no. Makọ ere, o wọhọ nọ ovuẹ nọ u te emọ Izrẹl obọ o lẹliẹ e rai kele uzedhe oke esiwo rai no ọyawọ họ. Ọghẹnẹ ọ riẹ okenọ o ti ro siwi ai, rekọ o wọhọ nọ a vuẹ emọ Izrẹl nọ uye o be bẹ na ha. Ma se nọ: “Evaọ edẹ eyena ovie Ijipti o ro whu. Ahwo Izrẹl a te muhọ ebo gaga fiki igbo nọ a rọ, be viẹ guọlọ obọ-ufihọ, oviẹ igbo nọ a rọ u te do te [Ọghẹnẹ] oma. Ọghẹnẹ o te yo imẹ-idio rai, Ọghẹnẹ ọ tẹ kareghẹhọ ọvọ riẹ nọ avọ Abraham, gbe Aiziki, gbe Jekọp a re. Ọghẹnẹ ọ tẹ ruẹ ahwo Izrẹl, Ọghẹnẹ ọ tẹ riẹ epanọ a rọ.”—Ọnyano 2:23-25.

12. Ẹvẹ Stivin o ro dhesẹ nọ Mosis ọ jẹ họrọ ro aro ọ oke Jihova?

¹² Ma rẹ sae jẹ ruẹ ogbori ọnana kpahe uzedhe oke esiwo Izrẹl no eme ekpẹkpẹe Stivin ze. Nọ ọ jẹ ta kpahe Mosis, ọ ta nọ: “Rekọ nọ ọ te kpako te udhukpe uvẹ [no], ọ tẹ jẹ iroro nọ ọ rẹ nya e ruẹ emọ Izrẹl, imoni riẹ ẹro. Nọ ọ ruẹ ọ jọ nọ a jẹ rọ fiki okienẹ kẹ uye, ọ tẹ thọ e, ọ jẹ kioja kẹ ọnọ o yawo na, o je kpe ọrọ Ijipti na. O te je roro nọ imoni riẹ e rẹ riẹ no nọ Ọghẹnẹ ọ be te jọ obọ riẹ kẹ ae usiwo, kpakiyọ a te riẹ hẹ.” (Iruẹru 7:23-25, ẹjẹlẹ ibieme na ọmai.) Mosis ọ jẹ owọ onana ikpe 40 taure oke Ọghẹnẹ u te te. Stivin ọ ta nọ Mosis ọ hẹrẹ ikpe 40 taure Ọghẹnẹ ọ tẹ te ‘rehọ iẹe kẹ emọ Izrẹl esiwo.’—Iruẹru 7:30-36.

13. Ẹvẹ uyero mai o rọ wọhọ orọ emọ Izrẹl taure a te ti siwi ai no Ijipti?

¹³ Dede nọ ‘oke orugba eyaa na u bi te no’ gbe nnọ Ọghẹnẹ o fi uzedhe ẹdẹ na họ no, Mosis gbe Izrẹl soso a re dhesẹ ẹrọwọ. A rẹ hẹrẹ oke nọ Jihova o ve fihọ, ẹsejọhọ ababọ ekele kparo. Ma rọwo re inọ esiwo mai no uyerakpọ omuemu ọnana o kẹlino. Ma riẹ nọ “edẹ urere” na ma be rria na. (2 Timoti 3:1-5) Kọ u gbe no omai eva ze re ma dhesẹ ẹrọwọ mai jẹ hẹrẹ ẹruoke Jihova kẹ okpẹdẹ riẹ na? (2 Pita 3:11-13) Kẹsena, wọhọ Mosis gbe emọ Izrẹl, ma vẹ te so ole usiwo, kẹ ujiro Jihova.—Ọnyano 15:1-19.

‘Nọ Oke na O tẹ Ze’

14, 15. Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ Ọghẹnẹ o fi oke họ nọ Ọmọ riẹ ọ rẹ rọ ziọ otọakpọ, kọ eme eruẹaro gbe tubọ enjẹle a je rẹro?

¹⁴ Jihova o fi oke họ kẹ Ọmọ ọvo riẹ re ọ ziọ otọakpọ na wọhọ Mesaya. Pọl o kere nọ: “Rekọ nọ ẹgbakiete oke na o ze, Ọghẹnẹ o te vi Ọmọ riẹ, ọnọ aye o yẹi, nọ a yẹ eva uzi.” (Ahwo Galesha 4:4) Onana o jọ orugba ọrọ eyaa Ọghẹnẹ re o vi Ubi ze—‘Shailo, ọnọ ahwo na kpobi a ti yoẹme kẹ.’—Emuhọ 3:15; 49:10.

¹⁵ Eruẹaro Ọghẹnẹ—makọ enjẹle—a jẹ hẹrẹ “ezi” nọ Mesaya na ọ te rọ roma via evaọ otọakpọ a ve ru esiwo lọhọ kẹ ahwo-akpọ uzioraha. Pita ọ ta nọ: “Eruẹaro na nọ e ruẹaro kpahọ aruoriwo nọ [ọ] rẹ te jọ ọ rai na, [a] guọlọ, jẹ nọ ekpẹ kpahe usiwo nana: a nọ ekpẹ oghẹrẹ ahwo hayo oke nọ Ẹzi Kristi nọ ọ jarae oma o dhesẹ, okenọ a jẹ ruẹaro uye Kristi avọ oruaro nọ u re ti lele ai. . . . Eware nọ ikọ-odhiwu i rẹrobẹ re a ruẹ.”—1 Pita 1:1-5, 10-12.

16, 17. (a) Ẹkwoma eruẹaruẹ vẹ Jihova o ro fiobọhọ kẹ ahwo Ju ikpe-udhusoi ọsosuọ re a rẹro Mesaya na? (b) Ẹvẹ eruẹaruẹ Daniẹl i kpomahọ irẹro ahwo Ju kpahe Mesaya?

¹⁶ Ẹkwoma Daniẹl ọruẹaro riẹ—ọzae nọ o wo ẹrọwọ kothi—Jihova ọ kẹ eruẹaruẹ no kpahe “ekpoka udhosa gbikpe” na. Eruẹaruẹ eyena i re fiobọhọ kẹ ahwo Ju ikpe-udhusoi ọsosuọ re a riẹ nnọ omarọvia Mesaya nọ a yeyaa riẹ na o be kẹle no. Abọ eruẹaruẹ na jọ o ta nọ: “Fikiere riẹ nọ no umuo okenọ ẹme na ọ rọ via re a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ rite okenọ . . . ovie na ọ te tha, o te jọ ekpoka ihrẹ. Kẹsena eva ekpoka udhosa gbivẹ.” (Daniẹl 9:24, 25) Ewena-isukulu ahwo Ju, Kathọlik, gbe Protẹstant a rọwo nnọ “ekpoka” nọ a jọ etenẹ fodẹ na yọ eka ikpe. “Ekpoka” 69 na (ikpe 483) ọrọ Daniẹl 9:25 na i muhọ evaọ 455 B.C.E., okenọ Atagzazis Ovie Pasia ọ kẹ Nehemaya udu re “a ruẹrẹ Jerusalem họ jẹ wariẹ e bọ.” (Nehemaya 2:1-8) I kuhọ ikpe 483 evaọ obaro—evaọ 29 C.E., okenọ a họ Jesu ame jẹ rehọ ẹzi ọfuafo wholo iei, o te zihe ruọ Mesaya, hayo Kristi.—Matiu 3:13-17.

¹⁷ Sọ ahwo Ju ikpe-udhusoi ọsosuọ a riẹ uzedhe okenọ ikpe 483 na i ro muhọ a sae ta ha. Rekọ okenọ Jọn Ọhọahwo-Ame na o muọ odibọgba riẹ họ, ‘ahwo na kpobi a je rẹro jẹ jọ eva rai roro kpahe Jọn, kọ ọye họ Kristi na?’ (Luk 3:15) Ewena-isukulu Ebaibol jọ a rehọ irẹro nana jẹhọ eruẹaruẹ Daniẹl. Nọ ọ jẹ kpahe fihọ owọ Ebaibol onana, Matthew Henry o te kere nọ: “A jọ etenẹ ta k’omai . . . epanọ ahwo na a ro ku ei họ, no odibọgba gbe ame-ọhọ Jọn ze, nọ a je ro roro kpahe Mesaya na, je roro nọ ọ nwane rọ unuẹthẹ. . . . Ekpoka udhosa gbe ikpe Daniẹl i bi re no.” Obe French na Manuel Biblique, onọ Vigouroux, Bacuez, gbe Brassac a kere, o ta nọ: “Ahwo a riẹ nọ ekpoka udhosa gbe ikpe erọ ikpe nọ Daniẹl o fihọ na i bi te oba no; u gbe ohwo ọvo unu hu re o yo Jọn Ọhọahwo-Ame nọ o whowho nọ uvie Ọghẹnẹ u sikẹle no.” Ọwena-isukulu Ju Abba Hillel Silver o kere nọ wọhọ epanọ “okeukele” ẹdẹ ọyena o ta, “a je rẹro Mesaya evaọ enwenọ udevie ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E. na.”

Eviavia—Orọnikọ Ekele Oke He

18. Nọ eruẹaruẹ Daniẹl i fiobọhọ kẹ ahwo Ju vuhu okenọ a re ro rẹro ẹnyaze Mesaya na, eme họ imuẹro nọ o mae ga ọrọ Ọkwa-Mesaya na?

¹⁸ Dede nọ ekele oke u fiobọhọ kẹ ahwo Ju re a riẹ okenọ Mesaya na ọ te rọ roma via, eware nọ e via i dhesẹ nnọ onana u fiobọhọ kẹ ibuobu rai wo imuẹro Ọkwa-Mesaya Jesu hu. Kawo vi ukpe ovo taure o te ti whu, Jesu ọ nọ ilele riẹ nọ: “Ono ahwo a bi se omẹ?” A tẹ kuyo nọ: “Jọn Ọhọahwo-ame na; rekọ ahwo ọfa jọ a ta nọ, Elaeja; gbe efa jọ, anọ, ọruẹaro anwae jọ ọ kparoma.” (Luk 9:18, 19) Ma wo okerefihotọ họ inọ Jesu ọ t’ẹme fodẹ eruẹaruẹ eka ẹwoho na ro dhesẹ nnọ ọye họ Mesaya na. Rekọ evaọ okejọ, ọ ta nọ: “Isẹi nọ me wo e ro vi e rọ Jọn, keme iruo nọ Ọsẹ na ọ kẹ omẹ ru, iruo yena me re ruo, i se isẹi kẹ omẹ nọ Ọsẹ na ọye o vi omẹ ze.” (Jọn 5:36) Viukpọ ekele oke jọ nọ a dhesẹ via, usiuwoma ota Jesu, eware igbunu riẹ, gbe eware nọ e via evaọ oke uwhu riẹ (ebi igbunu na, ẹbẹre ubere etẹmpol na, gbe otọ-unuhu na) e kẹ imuẹro inọ ọye họ Mesaya nọ Ọghẹnẹ o vi ze na.—Matiu 27:45, 51, 54; Jọn 7:31; Iruẹru 2:22.

19. (a) Ẹvẹ Ileleikristi a te rọ riẹ nọ ọraha Jerusalẹm o kẹlino? (b) Fikieme Ileleikristi ọsosuọ nọ e dhẹ no Jerusalẹm a rọ gbẹ gwọlọ ẹrọwọ buobu?

¹⁹ Epọvo na, nọ uwhu Jesu o vrẹ no, a kẹ Ileleikristi ọsosuọ na edhere nọ a re ro kele ẹtha urere eyero-akpọ ahwo Ju hu. Uzẹme, eruẹaruẹ Daniẹl ọrọ eka ẹwoho na o fodẹ ọraha eyero ọyena. (Daniẹl 9:26b, 27b) Rekọ onana o te via nọ “ekpoka udhosa gbikpe” na e tẹ vrẹ no (455 B.C.E.–36 C.E.). Koyehọ, okenọ ohwo orẹwho Ọgẹdhọ ọsosuọ o zihe ruọ olele Jesu no evaọ 36 C.E., Daniẹl uzou 9 o gbẹ kẹ Ileleikristi ekele oke vrẹ etẹe he. Rọ kẹ ae, eviavia, i re ti dhesẹ nnọ eyero ahwo Ju na o kẹle ekuhọ no, orọnikọ ekele oke he. Eviavia eyena, enọ Jesu ọ ruẹaro kpahe na, i toba evaọ 66 C.E., okenọ egbaẹmo Rom a wọ ohọre bru Jerusalẹm ze a te kuomarẹriẹ. Onana o tẹ kẹ Ileleikristi ẹrọwọ, enọ i muẹrohọ otọ evaọ Jerusalẹm gbe Judia uvẹ nọ a rẹ rọ ‘dhẹ kpohọ igbehru.’ (Luk 21:20-22) Nọ a wo ekele oke he na, Ileleikristi ọsosuọ eyena a riẹ okenọ ọraha Jerusalẹm o te rọ ze he. Ẹvẹ ẹrọwọ nọ a gwọlọ ọ rro te re a nyasiọ iwou rai ba, idhu, gbe iruo re a jọ otafe Jerusalẹm te ikpe ene bẹsenọ ogbaẹmo Rom a ro zihe ze evaọ 70 C.E. a tẹ raha eyero ahwo Ju ọyena no!—Luk 19:41-44.

20. (a) Ẹvẹ ma sai ro wo erere no iriruo Noa, Mosis, gbe Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ evaọ Judia ze? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uwuhrẹ n’otha na?

²⁰ Wọhọ Noa, Mosis, gbe Ileleikristi ikpe-udhusoi evaọ Judia, mai nẹnẹ ma rẹ sae nyasiọ ẹme oke gbe ezi ba obọ Jihova avọ udu. Imuẹro mai inọ ma be rria oke urere na gbe nnọ esiwo mai o sikẹle no o roma hwa, orọnikọ ekele oke he, rekọ eviavia aruro evaọ orugba eruẹaruẹ Ebaibol na. Ofariẹ, dede nọ ma be rria etoke ọzino Kristi, ma re gbe dhesẹ ẹrọwọ je muẹrohọ otọ. Ma rẹ gbẹ rria avọ irẹro egaga ọrọ eviavia isiuru nọ a jọ Ikereakere na ruẹaro rai na. Onana o te jọ uzoẹme uwuhrẹ n’otha na.

[Footnotes]

Evaọ Edhere ọ Ọkiẹkpemu

◻ Kpahe oke gbe ezi Jihova, eme Jesu ọ ta kẹ ikọ riẹ?

◻ Ẹvẹ Noa ọ riẹ kparo te kpahe okenọ Ẹvo na o ti ro muhọ?

◻ Eme o dhesẹ nnọ Mosis gbe emọ Izrẹl a riẹ uzedhe oke nọ a ti ro siwi ai no Ijipti hi?

◻ Ẹvẹ ma sai ro wo erere no iriruo Ebaibol kpahe oke gbe ezi Jihova ze?

[Picture on page 8]

Ẹrọwọ Noa u ru rie nyasiọ ẹme oke ba kẹ Jihova