Kọ Uzuazọ nọ U re Lele Uwhu O Rrọ?
“Ẹruore ọ gbẹrọ kẹ ure, otẹrọnọ a kie rie fihọ otọ o rẹ wariẹ dhẹze . . . Otẹrọnọ ohwo o whu, kọ ọ jẹ jọ uzuazọ?”—MOSIS, ỌRUẸARO ANWAE.
1-3. Ẹvẹ ahwo jọ a be rọ gwọlọ omosasọ evaọ okenọ ohwo oyoyou rai o te whu?
EVAỌ uwou uwhori jọ evaọ New York City, egbẹnyusu gbe uviuwou a te dhe uhie họ rirẹ wariẹ etehe-ori nọ a rovie fihọ. A bi rri ori na, ọmọzae ọ ikpe 17 jọ. Udugaga egbẹnyusu riẹ nọ i n’obọ isukulu ze a ro vuhu iei. Oghẹrẹ usiwo jọ o lẹliẹ eto uzou riẹ fa no; ọ dọ no fikiọ ẹyao-ọta. Kọ ghinọ ogbẹnyusu rai na ọna? Emerae jọ ọvo nọ e vrẹ, ọ vọ avọ ẹjiroro, enọ, ẹzẹ—uzuazọ! Oni ọmọzae na nọ ọ vọ avọ uweri na ọ be daoma re o kiofu riẹ ẹkwoma ẹjiroro na inọ evaọ oghẹrẹ jọ ọmọzae riẹ ọ gbẹ rrọ uzuazọ. O bi dhe eme nọ a wuhrẹ i rie ẹwẹwariẹ: “Enẹna eva e be mae were Tommy. Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ Tommy ọ jọ kugbei evaọ obọ odhiwu.”
2 Ikilomita 11,000 jọ thabọ no etẹe, evaọ Jamnagar, India, emezae esa ọhreki ikpe 58 jọ a gbobọ wọ ori ọsẹ rai fihọ oria nọ a jẹ mahe ori. Evaọ udevie ọre ohiohiẹ na, ọmọzae ọkpako na o te muọ ọruẹrẹfihọ uruemu ọ ori-ọmahọ na họ eruo ẹkwoma otuaha nọ o bi ro fi erae họ ite-ire na je ku ame ọ ebe ore-awere avọ insẹnse fihọ ori ọsẹ riẹ. Olẹ nọ a rẹ wariẹ evaọ ẹvẹrẹ Sanskrit ọrọ Brahman i te do ruru edo erae nọ e be sa kpata kpata na, nọ i dhesẹ nnọ: “Jọ ẹwẹ nọ o re whu hu na ọ gbẹ daoma haro re ọ jọ ovo kugbe ọnọ ọ ghinẹ rrọ na.”
3 Nọ inievo esa na a bi rri ori-ọmahọ na, omomọvo ọ tẹ be jọ eva nọ omobọ riẹ, ‘Kọ mẹ rọwo uzuazọ nọ u re lele uwhu?’ Fiki abọ sa-sa akpọ na nọ a jọ kpohọ isukulu, a tẹ k’iyo nọ e hẹriẹ oma. Ọrọ ọmaha kpobi na o w’udu inọ a te wariẹ yẹ ọsẹ oyoyou rai fihọ uzuazọ nọ uyerakpọ o jọ mai woma. Oniọvo udevie na ọ rọwo inọ iwhuowhu na e rọ uyero ọ owezẹ, nọ a riẹ onahona vievie he. Ọrọ ọkpako na ọ be rọ udugaga rọwo imuẹro uwhu, keme o roro nnọ ohwo ọvo ọ sae riẹ avọ imuẹro ho kpahe oware nọ o rẹ via k’omai evaọ okenọ ma te whu.
Onọ Ovo, Iyo Ibuobu
4. Didi enọ e kẹ ahwo-akpọ uye evaọ ige buobu no?
4 Kọ uzuazọ nọ u re lele uwhu o rrọ? yọ onọ nọ u reghe ohwo-akpọ no anwọ idu-ikpe nọ e vrẹ no ze. “U re tube reghe iwuhrẹ-egagọ na aro dede okenọ a tẹ rẹriẹ ovao ku ei,” ere Hans Küng, ọwena-isukulu ọ Kathọlik, ọ ta. N’anwọ ige buobu ze, ahwo evaọ eria kpobi a roro kpahe uzoẹme onana no, yọ iyo nọ a kẹ no i bu w’umuo ho.
5-8. Eme egagọ sa-sa i wuhrẹ no kpahe uzuazọ nọ u re lele uwhu?
5 Ahwo buobu nọ a wo odẹ ọ Ileleikristi a rọwo odhiwu gbe ehẹle. Ahwo Hindu, evaọ abọdekọ riẹ, a wo orọwọ fihọ ọwariẹyẹ. Nọ ọ jẹ t’ẹme kpahe eriwo ọ Muslim, Amir Muawiyah, ethabọ evaọ ehri egagọ Islam jọ, ọ ta nọ: “Ma rọwo nnọ ẹdẹ oziẹobro ọ te jariẹ nọ who te whu no, nọ who je dikihẹ aro Ọghẹnẹ, Allah, onọ o te jọ wọhọ epanọ a rẹ nya rueva okọto.” Wọhọ epanọ orọwọ Islam o rrọ, Allah ọ vẹ wawo uzuazọ ohwo kpobi je vi ohwo kpohọ obọ aparadase hayo obọ erae ehẹle.
6 Evaọ obọ Sri Lanka, te ahwo egagọ Buddha gbe Kathọlik a re rovie ethẹ gbe inwido fihọ gbaladha evaọ okenọ ohwo jọ ọ tẹ jọ uviuwou rai whu. A vẹ rọ ukpẹ tu, a ve fiọ etehe-ori na họ epanọ awọ ohwo na o re ro rri ẹthẹ obaro uwou na. A rọwo nnọ iruemu enana e rẹ lẹliẹ ẹzi hayo ẹwẹ ori na n’eva uwou na vẹrẹ vẹrẹ.
7 Ronald M. Berndt, ọrọ Yunivasiti ọ Ukiediwo-Ọre Australia, ọ ta nọ, Emotọ Australia a rọwo nọ “ahwo-akpọ a wo ẹzi nọ a rẹ sae raha ha.” Uyẹ Africa jọ a rọwo nọ ahwo gheghe a te whu no a ve zihe ruọ ẹzi, rekọ ikpahwo i ve zihe ruọ izi esemọ, enọ a rẹ kẹ adhẹẹ jẹ lẹ se wọhọ isu otọ na nọ a rẹ ruẹ hẹ.
8 Evaọ ekwotọ jọ, erọwọ kpahe ewẹ ahwo nọ a roro nọ a whu no e guakugbe iruemu ẹwho gbe enọ i wo odẹ Egagọ-Ileleikristi. Wọhọ oriruo, evaọ udevie ahwo Kathọlik gbe Protẹstant buobu evaọ Ukiediwo-Ọre Africa, o rọ uruemu re a ruru ighẹgbe evaọ okenọ ohwo o te whu re ohwo ọvo ọ se ughẹgbe ba erri re ọ siọ ẹzi ohwo owhuowhu na ba ẹruẹ. Kẹsena, edẹ 40 nọ oke uwhu oyoyou na o tẹ vrẹ no, uviuwou gbe egbẹnyusu a ve ru ehaa ọ ẹkparoma kpohọ odhiwu ọrọ ẹwẹ na.
Uzoẹme Ovo
9, 10. Didi orọwọ jọ nọ o r’oja egagọ buobu a jọ wo ọrọwokugbe?
9 Iyo kẹ enọ kpahe oware nọ o rẹ via evaọ okenọ ma te whu e rọ oghoghẹrẹ wọhọ epanọ iruemu hayo erọwọ ahwo nọ a be kẹ ae na e rọ oghoghẹrẹ re na. Ghele na, egagọ buobu a rọwo kpahe ẹjiroro ọvo jọ nọ ọ r’oja: Oware jọ nọ o rọ evaọ ohwo—ẹwẹ, ẹzi—u re whu hu yọ o rẹ gbẹ rria vrẹ oke uwhu.
10 Orọwọ fihọ ẹwẹ nọ o re whu hu na o vọ evaọ enwenọ idu egagọ gbe eko-egagọ erọ Kristẹndọm na kpobi. O rọ uwuhrẹ nọ a riẹ evaọ egagọ Ju re. Evaọ egagọ Hindu orọwọ onana họ uzedhe otọhotọ uwuhrẹ ọwariẹyẹ na. Ahwo Muslim a rọwo nnọ ẹwẹ na o re lele ugboma na ziọ uzuazọ rekọ ọ vẹ gbẹ rria haro evaọ okenọ ugboma na u te whu no. Erọwọ efa—egagọ-ẹri ọrọ Africa, Shinto, gbe tubọ egagọ Buddha—a re wuhrẹ ọvuọ oghẹrẹ riẹ kpahe uzoẹme ovo onana.
11. Ẹvẹ ewena-isukulu jọ a rri ẹjiroro na fihọ inọ ẹwẹ na o re whu hu?
11 Ahwo jọ a wo eriwo abọdekọ riẹ inọ, uzuazọ u re t’oba evaọ oke uwhu. Rọ kẹ ae, ẹjiroro na inọ uzuazọ nọ u wo iroro gbe areghẹ o rẹ gbẹ nya haro evaọ ẹwẹ nọ o wo ugboma ha, ọrọ uwoho gheghe evaọ afe oma na nọ o wọhọ oware nọ o kare iroro. Okere gbe ọwena-isukulu ẹvẹrẹ Spen ọrọ ikpe-udhusoi avọ 20 na, Miguel de Unamuno, o kere nọ: “Re a rọwo ẹwẹ nọ o re whu hu na yọ isiuru gheghe inọ ẹwẹ na ọ seba-ewhuo, rekọ isiuru na e vẹ ga te epanọ oreva ohwo onana u re ro thihi uvi-iroro yao otọ je dhesẹ ababọ-iroro.” Evaọ udevie ahwo nọ a fi orọwọ họ sebaewhuo ohwo ho na họ egbaeriariẹ anwae na Aristotle gbe Epicurus, ọbo na Hippocrates, ọgbaeriariẹ Scotland na David Hume, ọwena-isukulu obọ Arab na Averroës, gbe ohwo-agbara egọmeti ọsosuọ ọrọ India evaọ okenọ a wo esuo obọ rai no, Jawaharlal Nehru.
12, 13. Didi enọ nọ e r’oja e roma via kpahe uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na?
12 Onọ na họ, Kọ ma ghine wo ẹwẹ nọ o re whu hu? Otẹrọnọ ẹwẹ na o re ghine whu, k’ẹvẹ uwuhrẹ ọrue utioye o rẹ sae rọ jọ abọ ologbo egagọ inẹnẹ buobu? Diẹse ẹjiroro na o muhọ noze? Yọ otẹrọnọ ẹwẹ na ọ rẹ ghinẹ seba ẹrria evaọ oke uwhu, kọ ẹruore vẹ ọ rẹ sae jọ kẹ iwhuowhu na?
13 Kọ ma sae ruẹ iyo uzẹme nọ e rẹ v’eva kẹ enọ itieye na? Ẹhẹ! A te k’uyo enọ enana gbe efa evaọ ewẹ-obe nọ i lele i rie na. Orọ ọsosuọ, j’oma kiẹ oghẹrẹ nọ uwuhrẹ ẹwẹ nọ o re whu hu na u ro muhọ.