Mwei wa 2

Wũmĩĩsyo ũtumaa “wĩa” wĩva wĩthĩwa wĩ mwĩanĩu? Ũtumaa twĩthĩwa twĩ ‘eanĩu na aima, tũtatielye ũndũnĩ o na wĩva.’ (Yak. 1:4) Matatwa nĩmonanasya nĩ wonzu wĩva twĩ nawʼo ũla twaĩle kũtata tũũmine. Na kwoou ĩla twomĩĩsya matatwa asu tũtiawa twĩ andũ eanĩu, kana kwa ndeto ingĩ, andũ aima. Kwa ngelekanyʼo, nĩtwambĩĩaa kũmĩĩsya andũ angĩ mũno kwĩ ũndũ tũnamomĩĩasya, tũkatwʼĩka andũ me mũvea, na mendete angĩ mũno. Nĩkwĩthĩwa wũmĩĩsyo nĩwĩanĩasya ũla wĩa wa kũtũlũnga tũtwʼĩke Aklĩsto aseango, ndũketĩkĩle kũtũla mĩao ya Ngai atĩ nĩ kana ĩtatwa yĩla yĩũkwatĩte yĩvĩte. Kwa ngelekanyʼo, sũanĩa ĩkũlyo yĩĩ: Nũkwatawa nĩ mesilya mathũku? Ethĩwa nĩmaũkwataa, vandũ va kwĩka ũndũ ũkwĩsilya, voya mesilya asu mathele. Kwĩka ũu nĩkũũmanyĩasya kwĩthĩwa na wĩtingʼo. Ĩkũlyo yĩngĩ: Mũsyĩ ve andũ mate Ngũsĩ maũvĩngaa? Vandũ va kwĩka ũndũ mo mekwenda, atĩĩa mĩvango ĩla wĩkĩte ya kũmũthaitha Yeova na ngoo yonthe. Lilikana ũndũ ũũ: No nginya wũmĩĩsye ethĩwa nũkwenda kwendwa nĩ Ngai.—Alo. 5:3-5; Yak. 1:12. w16.04 2:15, 16

Nĩtwĩsĩ kana tweetũlya mũno nũndũ wa mbaĩ yitũ, kana kĩthĩo kitũ, kana o nthĩ yitũ, twĩthĩawa twambĩĩa kwĩthĩwa twĩ na woni wĩ kĩvathũkanyʼo na ũla wa Yeova ĩũlũ wa andũ na silikalĩ sya andũ. Ĩndĩ ũu ti kwasya kana Ngai endaa twĩwʼĩe nthoni syĩthĩo sitũ. Ndũkolwe kana Yeova atũmbie twĩ kĩvathũkanyʼo, na kĩu nĩ kĩndũ kĩtũtanĩthasya. Ĩndĩ o na vailyĩ oou, twaĩle kũlilikana kana andũ onthe kwa Ngai nĩmeanene. (Alo. 10:12) Nĩ laisi mũno mũndũ wĩtũlasya nũndũ wa vala ũsyaĩwe akambĩĩa kwona nthĩ yoo yĩ nzeo kwĩ ila ingĩ, na nũndũ wa ũu ayĩsa kwĩyĩthĩa alikile ngusanĩsyonĩ sya nthĩ. O namo Aklĩsto no makwatwe nĩ mĩtũlyo ta ĩsu, nĩkwĩthĩwa o na amwe maĩ kĩla kĩkundinĩ kya ĩvinda ya atũmwa nĩmavathie Aklĩsto angĩ nũndũ wa wumo woo. (Meko 6:1) Ĩndĩ ũtonya kũmanya ata kana nĩwambĩĩe kũkwatwa nĩ mĩtũlyo ĩsu? Twasye mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa wumĩte nthĩ ĩngĩ nĩwooka aũtaa. We no wasye ngoonĩ, ‘Kũũ twĩkaa maũndũ nesanga,’ na kwoou ũilea kũmwĩthukĩĩsya? Vandũ va kwĩka ũu, ithyonthe twaĩle kũatĩĩa ũtao ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. w16.04 4:12, 13

Yesũ atavanasya “ũvoo mũseo wa ũsumbĩ,” na endaa amanyĩwʼa make meke o take. Nĩ kĩkundi kĩva kya andũ kĩtavasya “mbaĩ syonthe” ũvoo ũsu? (Mt. 28:19) Vai kĩkundi kĩngĩ eka Ngũsĩ sya Yeova. Mũthembi ũmwe wĩthĩawa misonalĩ kũndũ atavisye Ngũsĩ ĩmwe kana we ekalĩte kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo, na nĩwakũlĩtye Ngũsĩ mbingĩ nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo ũvoo ũla itavanasya. Asũngĩiwe ata? Mũthembi ũsu aisye ũũ: “Onthe maĩ atumanu nũndũ manengae o ũsũngĩo ũũ ũmwe: ‘Ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ.’” Ngũsĩ isu iyaanengane ũsũngĩo ũvwʼanene aĩ nũndũ nĩ ‘ndumanu,’ ĩndĩ nũndũ syĩ ngwatanĩo o ũndũ Aklĩsto ma wʼo maĩle kwĩthĩwa mailyĩ. (1 Ako. 1:10) Ũsũngĩo wasyo wosanĩte na ũvoo ũla wĩthĩawa ũneenewe ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya Yĩtavanasya Ũsumbĩ wa Yeova. Ĩkaseti yĩĩ yĩkwatĩkanaa kwa ithyomo 254, na kĩla ĩvinda yatwʼa kumwʼa no ta yĩtumbĩthawʼa kovi vakuvĩ milioni 59. Vai ĩkaseti yĩngĩ ĩũlũ wa nthĩ yĩtumbĩthawʼa mũno wĩana ũu. w16.05 2:6

Ta twĩ atavanyʼa ma Ũsumbĩ, nĩtũtonya kwenda kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe kwa kwosa ũvainia wa kĩla ĩvinda. Nĩ kana twĩke ũu, twambĩĩaa kwosa matambya twĩtheeangye kĩlasi. Ĩndĩ ĩla tweeka ũu nĩtũtonya kwambĩĩa kũsaanĩwʼa kana kwa wʼo tũkekalaa twĩ atanu tũte na syĩndũ mbingĩ ta tene. Nĩ wʼo kana vai mwĩao Mbivilianĩ ũtwĩĩte atĩ no nginya tũtwʼĩke mavainia. Na kwoou no tũendeee kũmũthũkũma Yeova twĩ atavanyʼa aĩkĩĩku. Ĩndĩ Yesũ nũtũĩkĩĩthĩtye kana onthe ala meyumasya kwondũ wa Ũsumbĩ makakwataa moathimo maingĩ mũno. (Luka 18:29, 30) Nawʼo ũndũ ũngĩ Maandĩko monanĩtye nesa nĩ kana Yeova nĩwendeeawʼa nĩ ‘nthembo syumĩtwʼe nĩ kanywʼa witũ na ngoo ya kwenda.’ O na nĩwĩwʼaa mũyo ĩla tweeka kyonthe kĩla tũtonya kwĩka twĩ atanu nĩ kana tũkwate mbau ũthaithi wa wʼo. (Sav. 119:108) Twasũanĩa maũndũ asu mawetetwe Maandĩkonĩ na twavoya tũtongoewʼe, tyo tũmanye woni wa Yeova? Kũsũanĩa maũndũ asu no kũtũtetheesye twĩke ũtwi waĩlĩte na ũtonya kũathimwa nĩ Asa witũ. w16.05 3:13

Mathĩna maingĩ ala methĩawa maneenewe mavukunĩ ma andũ ma mũika maikwataa andũ ma mũika me oka. Kwa ngelekanyʼo, kĩla ũmwe witũ no nginya atetee mũĩkĩĩo wake, emanyĩsye kũsumbĩka ngoo yake, ekĩe kĩthito ndakalikwʼe naĩnĩ nĩ ala me ĩika nake, na aisisya kĩtindo kyake vamwe na maũndũ ala wĩtanĩthasya namo. Maũndũ asu na angĩ maingĩ nĩmethĩawa maũvoonĩ ala maandĩkĩwe amũika. Kwoou Aklĩsto ala aima nĩmaĩle kwona ta mekwĩtũnga ĩtina ĩla mekũsoma maũvoo ala maandĩkĩwe amũika? Mayaĩle kwona ũu o na vanini! Nĩkĩ? Nũndũ o na kau maũvoo asu maandĩkĩtwe mendeesye amũika, kĩla kĩandĩkĩtwe vau kĩthĩawa kyumĩte Maandĩkonĩ. Na nũndũ myolooto ĩla yĩ Maandĩkonĩ ndĩsaa kũvĩtwa nĩ ĩvinda, kĩla ũmwe witũ no atethwʼe nĩ syĩndũ ta isu Yeova ũtũnengete. O na kau maũvoo ala makonetye amũika nĩmamatetheeasya kũkĩlya vinya mathĩna, maũvoo asu no mamatetheeasya meane kĩ-veva na maimũthengeea Yeova. O namo Aklĩsto ala aima no matetheke.—Mũta. 12:13. w16.05 5:15, 16

“Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe.” Isu nĩ ndeto ngito mũno! Nĩsyanengie Aisilaeli ũkũmbaũ wa kũsinda mathĩna ala makomanie namo me kyalonĩ kyoo kya kũlika Nthĩ ya Watho. Na kũsyĩkĩa ngoonĩ no kũtũnenge ũkũmbaũ wa kũkĩlanĩlya ũla thĩna mũnene ũkilyĩ kũtũkwata, vamwe na ũkũmbaũ wa kũsũvĩa mũuo na ngwatanĩo ĩla tũkethĩwa nayo Nthĩ Nzaũ. Kwoou nĩtũendeee kwonanyʼa tũmũthaithaa Yeova e weka kwa kũmwenda na kũmũthũkũma na ngoo yonthe, na kwĩthĩwa na kĩthito kingĩ kya kũsũvĩa ngwatanĩo yitũ ya Kĩklĩsto. Tweeka ũu no twĩthĩwe na wĩkwatyo wa kwona Yesũ aianĩsya kĩĩ wathanie ĩũlũ wa ala ũkamatala ta malondu: “Ũkai inywʼĩ mũathimĩtwe nĩ Asa wakwa, osai ũsumbĩ ũla mwaseũvĩwʼe kuma mwambĩlĩlyo wa nthĩ.”—Mt. 25:34. w16.06 3:2, 20

Mĩtũlyo nĩtonya kũtuma twambĩĩa kwĩtetea, na kĩu kĩituma twĩthĩwa tũtailye yũmba yololo. We waavĩtĩwʼa nĩ Mũklĩsto ũngĩ, kana nĩwĩthĩwa weewie woo nũndũ wa kwasya kĩanda kĩna? Ethĩwa nĩveekĩkie ũu, we weekie ata? Nĩwakwatiwe nĩ mĩtũlyo? Kana watwie kũtũngĩĩa mũuo na Mũklĩsto ũsu, na watwʼa kũendeea kũmũthũkũma Yeova wĩ mũĩkĩĩku? (Sav. 119:165; Ako. 3:13) Mũndũ akamanyĩa kwĩka naĩ, na ũyĩthĩa o na nũkũvitha kĩla ũkwĩka, no ese kũlea ũtao wa Ngai. Kuma vau nũtonya kwambĩĩa kwĩka naĩ ateũkĩa kĩndũ. (Mũta. 8:11) Mwana-a-asa ũmwe wakwatĩtwe nĩ kĩmanyĩo kya kũsisya mavisa ma ũlaalai esie kwasya: “Nesie kwĩthĩa nambĩĩie kũkwatwa nĩ mũtuo wa kumanyʼa atumĩa.” Kĩmanyĩo kyu nĩkyaanangie ngwatanĩo yake na Yeova. Ĩtina wa ĩvinda nĩwesie kũmanyĩka na atetheewʼa. Nĩtwĩsĩ ithyonthe twĩ na naĩ. Ĩndĩ tũkambĩĩa kũkwatwa nĩ mũtuo wa kumanyʼa angĩ kana kũtetea mwĩkalĩle witũ mũthũku vandũ va kwĩtya Ngai ũekeo, nĩtũtonya kwĩthĩa twambĩĩe kũtuma ngoo yitũ yeta. w16.06 2:5, 6

Ala Yesũ waneenaa namo matindĩaa kũmakwʼa nĩ maũndũ mataĩle kwĩthĩwa maimathĩnyʼa. Yesũ ameie nĩmaeke kwĩka ũu na aĩ na kĩtumi kĩseo. Kwĩmakĩa ũndũ vataĩle kana kũthĩnĩka o na ethĩwa mũndũ ethĩnĩkĩa maũndũ ma vata nĩkũtonya kũtuma kĩlĩko kĩaanĩka na mũndũ aivĩngĩĩsĩka. Mũthya esaa kwĩthĩa maũndũ ma vata ma kĩ-veva moolile. Yesũ nĩwathĩnĩkĩaa amanyĩwʼa make mũno na kyu kyatumie amakanyʼa ĩũlũ wa ũndũ ũsu mavinda angĩ ana nthĩnĩ wa ũla Ũtavanyʼa wa Kĩĩmanĩ. (Mt. 6:27, 28, 31, 34) Ĩla Yesũ waĩ kũũ ĩũlũ wa nthĩ nĩweesĩ mavata ala andũ methĩawa namo kĩla mũthenya. O na nĩweesĩ ĩtina wa myaka maana maingĩ amanyĩwʼa make maĩ makomane na maũndũ metu “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo,” ĩla yĩ na “mavinda ma mũisyo.” (2 Tim. 3:1) Maũndũ asu metu nĩ ta kwaa kwa mawĩa, thooa wa syĩndũ kwambata, ũnyivu wa lĩu, na ũkya mwingĩ. Ĩndĩ o na vailyĩ oou, Yesũ nĩweesĩ kana ‘thayũ wĩ mbee wa kya ũya, na mwĩĩ mbee wa ngũa.’ w16.07 1:8, 9

Kethĩwa ithyĩ nĩtũatĩĩaa nesa vyũ mĩao yonthe ya Yeova, twĩthĩwa twaĩlĩte vyũ nĩ kwonwʼa mumo wake. Ĩndĩ ithyĩ tũyĩkaa ũu. Kĩu nĩkyo kĩtumi Mũsumbĩ Solomoni waisye ũũ: “Kũti mũndũ mũlũngalũ ĩũlũ wa nthĩ, ũla wĩkaa nesa, ũteka naĩ.” (Mũta. 7:20) Mũtũmwa Vaulo nĩwawetie ĩũlũ wa ũndũ ũsu asya: “Onthe nĩmeekie naĩ, na maivikĩaa ũtaĩo wa Ngai,” na “ĩtuvi ya naĩ nĩ kĩkwʼũ.” (Alo. 3:23; 6:23a) Kwoou kyu nĩkyo kĩtwaĩle. Ĩndĩ o na kau andũ onthe nĩ ene naĩ, Yeova nĩwoonanisye nũtwendete kwa kũtwonyʼa mumo mwingĩ mũno. Nĩwatũnengie mũthĩnzĩo ũla mũnene vyũ kwa kũtũma “Mwana wake e ũmwe” vaa nthĩ akwʼe kwondũ witũ. (Yoa. 3:16) Kĩu nĩkyo kyatumie Vaulo aandĩka kana yu Yesũ, “kwondũ wa mathĩna ma kĩkwʼũ ekĩĩtwe ngovia ya ũsumbĩ ya ndaĩa na nguma, nĩ kana kwondũ wa mumo wa Ngai asame kĩkwʼũ vandũ va kĩla mũndũ.” (Aevl. 2:9) Kwoou “mũthĩnzĩo wa Ngai nĩ thayũ ũtathela nthĩnĩ wa Klĩsto Yesũ Mwĩaĩi waitũ.”—Alo. 6:23b. w16.07 3:3, 4

Mũtwaano ti ũndũ mweũ o na vanini andũnĩ. Kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa ũndũ wambĩĩe na kĩeleelo kyawʼo no kũtũtetheesye twĩthĩwe na woni waĩlĩte ĩũlũ wawʼo na tũiũtanĩa. Ngai amina kũmba mũndũ wa mbee, Atamu, nĩwamũeteie nyamũ syonthe nĩ kenda aitwʼĩĩe masyĩtwa. Ĩndĩ “kwondũ wa ũ mũndũ kũtyaaoneka mũtetheesya ũmwaĩle.” Kwoou Ngai nĩwamũkomethisye Atamu na amumya wau ũmwe awũmba mũndũ mũka, na ĩndĩ amũetee ũ mũndũ mũka. (Mwa. 2:20-24) Kwoou Ngai nĩwe wambĩĩisye mũtwaano. Yesũ nĩwawetie kana Yeova nĩwe waneenie ndeto ii: “Mũndũ akatia ĩthe na nyinyia, na akalũmanʼya na mũka wake; na me elĩ makeethĩwa mwĩĩ ũmwe.” (Mt. 19:4, 5) Ngai atũmĩie wau wa Atamu kũmba mũndũ mũka wa mbee, na ũu woonanisye kana andũ asu elĩ maaĩle kwĩthĩwa na mũtwaano mũlũmu. Kwoou vayaĩ mũvango wa kũthasya mũtwaano, o na vayaĩ mũvango wa mũndũũme kũtwaa iveti mbingĩ kana mũndũ mũka kũtwawa nĩ aũme aingĩ. w16.08 1:1, 2

Yesũ nĩwakothaa kũneena na andũ ĩũlũ wa Ũsumbĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩwaeie ngewa nzeo mũno na kĩla kĩveti kyamwĩthĩie kĩthimanĩ kya Yakovo, vakuvĩ na ndũa ya Saikale. (Yoa. 4:5-30) O na nĩwaneenie na mumya ũmwe wa koti weetawa Mathayo, na kwa ĩsyĩtwa yĩngĩ Livai. Mathayo nĩweetĩkĩlile kũtwʼĩka mũatĩĩi wa Yesũ. Mathayo na angĩ nĩmethukĩĩisye Yesũ ĩvinda waneenie namo o mũnango me mbokanĩ yaĩ mũsyĩ kwa Mathayo. (Mt. 9:9; Luka 5:27-39) Ĩvinda yĩngĩ Yesũ nĩwaneenie nesa na Nathanaeli, ũla waĩ na woni ũtaĩle ĩũlũ wa andũ ma kuma Nasaleti. Nathanaeli nĩwakiitiwe nĩ kĩu nginya avĩndũa woni wake. Nĩvo ĩndĩ watwie kwĩmanyĩsya mũnango kĩla Yesũ wamanyĩasya, o na kau Yesũ ũsu aumĩte Nasaleti. (Yoa. 1:46-51) Kwoou twĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmanyĩsya atavanyʼa eũ mamanye kũneena na andũ nesa me athalĩku. Nĩvatonyeka atavanyʼa ala tũũtetheesya kwa nzĩa ĩsu makesa kũtana mũno moona ũndũ andũ ala me ngoo nthalĩku methukĩĩasya nesa ĩla twendeewʼa nĩmo na twatũmĩa ndeto nzeo. w16.08 4:7-9

Ethĩwa mũtwaano nĩwaendeea kwĩthĩwa na mathĩna maito, kĩu no kĩtume ũmwe wa asu matwaanĩte kana o elĩ matwʼa kũtaanĩsya kana kũthasya mũtwaano. Kũtaanĩsya kũyaĩle kwoswa ta ũndũ wa ngũĩ. O na kau kũtaanĩsya nĩkũtonya kwoneka ta kũtonya kũmina mathĩna ala maumĩla, mavinda maingĩ ũu ũtumaa mathĩna mongeleka. Yesũ amina kũweta kana Ngai aisye mũndũũme akatia ĩthe na nyinyia na ailũmanyʼa na mũka, asyokie asya: “Ala Ngai ũlũmanĩtye ĩndĩ, mũndũ ndakaamataanʼye.” (Mt. 19:3-6; Mwa. 2:24) Ũndũ ũsu wonanasya kana mũndũ na mũka mayaĩle kũtaanĩsya nũndũ makeka ũu methĩwa ‘mataananyʼa ala Ngai ũlũmanĩtye.’ Yeova onaa ala matwaanĩte maĩle kwĩkalanyʼa thayũnĩ woo wʼonthe. (1 Ako. 7:39) Kũmanya kana ala matwaanĩte makaumya ũtalo mbee wa Ngai nĩkwaĩle kũtuma mekĩa kĩthito kũmina mĩtũkĩ mathĩna ala maumĩla nĩ kenda maũndũ maikese kũthũkĩĩa. w16.08 2:10, 11

Amaitha maitũ nĩmatonya kũtũkita ĩla tũtataĩĩe na maitũvalũkya ĩla tũte na vinya, na kwoou no nginya twĩkalae twĩ metho kĩla ĩvinda. Ndeto ii, “Mũikakĩlwʼe vinya nĩ ũthũku,” nitwĩkĩĩte vinya nũndũ syĩtwonyʼa kana nĩ ũndũ ũtonyeka tũkasinda ũthũku. No tũsinde ũthũku twaendeea kũwũkita. Ĩndĩ tũkaeka kwĩkala twĩ metho na tũkaeka kũkita, no tũsindwe nĩ Satani, nthĩ ĩno yake nthũku, na mĩĩ ĩno yitũ yĩ na naĩ. Mwa ndũkaaĩtĩkĩlye Satani atume ũleela na kũsindwa! (1 Vet. 5:9) Ethĩwa ala mekũkita nĩmeenda kũsinda, mayaĩle kũlwa nĩkĩ maendeee kũkita kaũ ũsu. Nĩ kana maathimwe nĩ Ngai na aimetĩkĩla, nĩmaĩle kwĩkalaa malilikene watho ũũ wa Ngai tũsomaa ĩandĩkonĩ ya Aevelania 11:6: “Ũla wũkaa kwa Ngai mũvaka etĩkĩle kana e vo, na ĩngĩ kana nũmanengae ĩtuvi ala mamũmanthaa.” Ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “mamũmanthaa” ĩandĩkonĩ yĩu nĩtũmĩawa kwonanyʼa mũndũ ũkwĩthingʼĩĩsya mũno na ũkwĩkĩa kĩthito kingĩ vyũ.—Meko 15:17. w16.09 2:4, 5

Ndeto ya Ngai yĩ na motao maseo matonya kũtũtetheesya twĩke motwi maseo ala matonya kũmũtaĩa Ngai. Nĩ wʼo kana mĩkĩĩle yitũ ya ngũa yĩ kĩvathũkanyʼo. Kĩla ũmwe e ngũa ila wendete na ũkwati witũ ndwĩanene. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, kĩla ĩvinda ngũa sitũ nĩsyaĩle kwĩthĩwa syĩ ntheu, syĩ mbaĩlu, syosanĩte na ũndũ ũla tũkwĩka, na syĩtĩkĩlĩkĩte kĩsionĩ kĩla tũĩ. Nĩtwĩsĩ kana ti laisi kĩla ĩvinda kwĩka ũtwi ũkwonanyʼa kana twĩ na kĩlĩko, na kana nĩtwambĩte kũsũanĩa maũndũ onthe nesa. Nĩkĩ? Kĩtumi nũndũ nduka mbingĩ ithooasya ngũa ila syendetwe nĩ andũ aingĩ, na kwoou nĩvendekaa kĩthito kingĩ na ĩvinda yingĩ kũmantha ngũa mbaĩlu na itatũkwete mũno, syĩthĩwe nĩ sikati, itonyeo, sati, suti, kana mĩvuuto. Ĩndĩ tweekĩa kĩthito nĩ kana tũkwate ngũa nzeo na mbaĩlu, nĩvatonyeka Aklĩsto ala angĩ makona ũu na makewʼa mũyo. Na o na kau nĩtũtonya kũthĩnĩka mũno tũimantha ngũa ila mbaĩlu, nĩtwĩwʼaa tweanĩwa mũno nũndũ kĩthito kitũ nĩkĩtumaa Ĩthe witũ wa ĩtunĩ akwata ndaĩa. w16.09 3:15, 16

Syana iisũanĩa ikothaa kũkũna visa kĩlĩkonĩ. Kwoou inywʼĩ asyai, tũmĩai ngelekanyʼo mũno ĩla mũkũimanyĩsya. Ngelekanyʼo nzeo no itetheesye mwana akethĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu kana Mbivilia nĩ ya wʼo. Kwa ngelekanyʼo, sũanĩa ĩandĩko ya ũmũnthĩ. Ũtonya ata kwonyʼa mwana waku kana ĩandĩko yĩu nĩyaveveewe nĩ Ngai? Vandũ va kũvanga wĩĩka kũmũtavya maũndũ ala we mũsyai wĩsĩ, nĩkĩ ũtamũtetheesya atũmĩe ũtonyi wake wa kũsũanĩa? Mũelesye kana Yovu aĩ kwʼo ĩvinda ya tene o na kũte ndũlũvenĩ kana syombo sya kũthi ndatanĩ. Nenga mwana waku kĩanda kya kwonanyʼa ũndũ ne vinya kwa andũ amwe kũĩkĩĩa kana kĩndũ kĩnene mũno ta nthĩ no kĩsũnzũũle vandũ vate kĩndũ. No atũmĩe mũvĩla kana ĩvia onanyʼe kana kĩndũ kĩ na ũito kĩyĩsa kũsũnzũũla vandũ kĩte kĩkwatĩĩe. Nzĩa ta ĩsu no ĩtetheesye mwana akaelewa kana Yeova aandĩkĩthisye maũndũ ma wʼo Mbivilianĩ tene vyũ o na andũ mataaseũvya syĩndũ itonya kũmonyʼa kana nthĩ ĩsũnzũũlĩte vandũ vate kĩndũ.—Nee. 9:6. w16.09 5:9, 12

Mũndũ wĩ na mũĩkĩĩo nĩwĩthĩawa aeleetwe nĩ kĩeleelo kya Ngai, ĩndĩ ti ũu wʼoka. Mũndũ ta ũsu ethĩawa na mea maingĩ mũno ma kwĩka kwenda kwa Ngai. Kũĩkĩĩa nzĩa ĩla Ngai ũtũmĩaa nĩ kana etũtangĩĩa nĩkũtumaa mũndũ wĩ mũĩkĩĩo atavya angĩ ũvoo mũseo. Tũte na mũĩkĩĩo na tũtosete matambya ma kũũlũlũmĩlya, tũyĩsa kũkwata thayũ ũtathela nthĩnĩ wa nthĩ nzaũ ĩla twathĩtwe nĩ Ngai. No tũelekanyʼe mũĩkĩĩo na mũtĩ mũvande. Mũtĩ nĩwaĩle kũngʼithwʼa nĩ kana wĩane. Mũtĩ mũvande ndũtũaa vandũ vamwe ta mũtĩ wa kũseũvwʼa. Wangʼithwʼa nesa nũsanzamũkaa na ũyĩana, ĩndĩ ũkaa kĩwʼũ wĩka kũvoova. O na mũtĩ wĩĩendeee o nesa ũkaema kũngʼithwʼa nesa, ũendeea naĩ nginya ũkesa kũma. Ũu nowʼo mũĩkĩĩo witũ ũilyĩ. Ũkaema kũsiwʼa nesa wambĩĩa kwonza na mũthya ũikwʼa. (Luka 22:32; Aevl. 3:12) Ĩndĩ tũkasũvĩa mũĩkĩĩo witũ ũndũ vaĩle, wĩkala wĩ mũlũmu, ũkaendeea ‘kwĩana,’ na ithyĩ ene twĩthĩwa twĩ “aima mũĩkĩĩonĩ.”—2 Ath. 1:3; Tito 2:2. w16.10 4:4, 5

Ĩla Ndanieli na anyanyae matwaiwe Mbaviloni, andũ ma kũu nĩmatatie kũmavĩndũa maatĩĩe syĩthĩo syoo kwa kũmamanyĩsya “kĩthyomo kya Akalitei.” O na eka ũu, mũnene ũla wamamanyĩasya nĩwamatwʼĩĩe masyĩtwa ma ku Mbaviloni. (Nda. 1:3-7) Ĩsyĩtwa yĩla Ndanieli watwʼĩĩwe yaumanĩte na ngai ĩla nene ya Mbaviloni yeetawa Veli. No kwĩthĩwa Mũsumbĩ Nevukatilesa eendaa kwonethya Ndanieli kana Ngai wake, Yeova, aĩ anaminwa vinya nĩ ngai ya Mbaviloni. (Nda. 4:8) O na kau Ndanieli nĩwanengiwe malĩu ala maseo maĩsawa nyũmbanĩ ya mũsumbĩ, “nĩwetwʼĩĩe ngoonĩ yake kana ndakevukya.” (Nda. 1:8) Nĩkwĩthĩwa ndaaeka kwĩmanyĩsya “mavuku” matheu kwa kĩthyomo kyake, kĩu nĩkyamũtetheeisye kũendeea kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Yeova o na e nthĩ ya ũeninĩ. (Nda. 9:2) Nũndũ wa ũu, o na ĩtina wa kwĩkala Mbaviloni myaka vakuvĩ 70, aendeeie kwĩtwa na ĩsyĩtwa yake ya Kĩevelania.—Nda. 5:13. w16.10 2:7, 8

Vai ũngĩ Yesũ ũnyuvĩte anenge aatĩĩi make lĩu wa kĩ-veva eka ĩla “ngombo yĩ na kĩthito.” (Mt. 24:45-47) Kuma mwaka wa 1919, Yesũ Klĩsto ethĩĩtwe aitũmĩa ngombo ĩsu kũtetheesya aatĩĩi make maelewe nesa yĩla Ĩvuku ya Ngai na maiatĩĩa motao mayo. Kũatĩĩa kĩla Mbivilia ĩtũtavĩtye kũtumaa ikundi syĩkala syĩ ntheu, syĩ na mũuo, na syĩ na ngwatanĩo. Kwoou nũseo kĩla ũmwe witũ akekũlya atĩĩ: ‘Nyie nĩnĩthĩawa nĩlũmanĩtye na Yesũ kwa kũatĩĩa myolooto ĩla yanenganwe nĩ ĩla ngombo yĩ na kĩthito?’ Ndeto ya Yeova nĩtũtavĩtye kĩla kĩthĩawa kĩendeee kĩlungunĩ kya ũseũvyo wake kya ĩtunĩ. Kwa ngelekanyʼo, mwathani Esekieli nĩwooniwʼe woninĩ kĩlungu kĩu kya ũseũvyo wa Ngai kya ĩtunĩ. Woninĩ ũsu kĩlungu kĩu kyaelekanilwʼe na ĩkasya yĩ ĩtunĩ. (Esek. 1:4-28) Na nĩkwĩthĩwa yu Klĩsto na alaĩka makilyĩ manaananga nthĩ ĩno nthũku, ĩkasya ya Yeova yĩsembete vyũ nĩ kana yĩtume ũsumbĩki mũnene wa Yeova ũtetewa na yĩituma ĩsyĩtwa yake yĩthewʼa! w16.11 3:9, 10

O ta aatĩĩi ma Yesũ ma ĩvinda ya tene, tũmbanaa vamwe nĩ kana tũmanyĩwʼe na tũithangaawʼa. (1 Ako. 14:31) O na ala mamũthũkũmĩte Ngai kwa ĩvinda ĩasa nĩmendaa kũthangaawʼa. Kwasũanĩa Yosua. O na kau ekalĩte e mũĩkĩĩku kwa myaka mingĩ, Yeova eeie Mose namwĩkĩe vinya. Amwĩie atĩĩ: “Mwĩaĩe Yosua, na ũimũkũmbaĩthya, na kũmwĩkĩa vinya; nũndũ nĩwe ũkamatongoesya andũ aa mainge, nake akatuma matiĩwa nthĩ ĩla wĩona.” (Kũt. 3:27, 28) Ĩvindanĩ yĩu Yosua aangĩe kũnengwa wĩa mũito wa kũtongoesya Aisilaeli makaũnĩ ala maĩ mokite nginya malike ĩla Nthĩ ya Watho. Na kwoou nĩwaaĩle vyũ kũkũmbaĩthwʼa na kwĩkĩwa vinya nũndũ o na ĩtina nĩwakomanie na mathĩna maingĩ na asindwa kaũnĩ ũmwe. (Yos. 7:1-9) Kwoou ekai kĩla ũmwe witũ atwʼe kũthangaasya atumĩa vamwe na asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko nũndũ nĩmathũkũmaa na kĩthito masũvĩe ĩĩthya ya Ngai.—1 Ath. 5:12, 13. w16.11 1:12, 13

O na kau Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmatavĩtye andũ moo ma mũsyĩ, anyanyae moo, na ala maĩ makanisanĩ moo ma tene ũndũ moonaa ndĩni sya ũvũngũ, nĩmamanyie kwĩka ũu kũitoetye. Nthĩ yonthe nĩyaaĩlĩte kũmanya kana Mbaviloni Ĩla Nene nĩ ĩlwaya maũndũnĩ ma ndĩni! Nũndũ wa ũu, katĩ wa Mwei wa 12, 1917 na myeinĩ ya mbee ya mwaka wa 1918, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmanyaĩĩkisye tulakiti 10,000,000 syaĩ na ũvoo ũũ: “Mbaviloni Nĩ Mbalũku.” Tulakiti ĩsu yavuanĩtye vyũ makanisa ala meyĩtaa ma Kĩklĩsto, na mamĩnenganie na kĩthito kingĩ mũno o na kau maĩ o ngili nini ĩvindanĩ yĩu. Vate nzika, kĩu nĩkyatumie atongoi ma ndĩni mathata, ĩndĩ kũthata kwoo kũyaatuma Amanyĩwʼa ma Mbivilia maekana na wĩa ũsu wa vata. Nĩmatwʼĩte vyũ kũmwĩwʼa “Ngai mbee wa kũmewʼa andũ.” (Meko 5:29) Kwoou yu tũtonya kwasya ata? Tũtonya kwasya kana ĩvindanĩ ya ũla kaũ wa mbee tiwʼo Aklĩsto asu maendeee kũtavwa nĩ Mbaviloni Ĩla Nene, ĩndĩ nĩwʼo maendeee kuma nthĩnĩ wayo na kũtetheesya andũ angĩ meke o tamo. w16.11 5:2, 4

Andũ amwe no masũanĩe kana kĩlungu kĩu kĩeleetye kĩvathũkanyʼo kya andũ ala matesĩ ũwʼo na ala mawĩsĩ, kana kwa ndeto ingĩ, Aklĩsto na ala mate Aklĩsto. Ĩndĩ valũanĩ ũsu Vaulo aneenaa na ‘ala me Lomi, endwa ma Ngai, ala meetiwe methĩwe atheu.’ (Alo. 1:7) Kwoou kĩlungunĩ kyu Vaulo oonanasya kĩvathũkanyʼo kya Aklĩsto ala maatĩĩaa maũndũ ma mwĩĩ na Aklĩsto ala maatĩĩaa maũndũ ma veva. Oonanisye kana kwĩkala “maũndũnĩ ma mwĩĩ” nĩkwakonanĩtye na “mĩmeo ya naĩ” ĩla ĩvindanĩ yĩu ‘yeekaa mamuthanĩ moo.’ (Alo. 7:5) Kwoou ĩla Vaulo wawetie ala “malilikanaa maũndũ ma mwĩĩ” aneeneaa andũ ala masumbĩkĩtwe kana mendaa mũno kwĩanĩsya mawendi ma mĩĩ yoo yĩ na naĩ. Aingĩ moo nĩ andũ maatĩĩaa mĩmeo yoo na mawendi moo, methĩwe nĩ mawendi ma kũlaalaa kana nĩ mawendi o angĩ. w16.12 2:5, 7

Mavinda amwe mũndũ nũtonya kwĩmakĩa nũndũ wa maũndũ weekie tene. Mavinda amwe Mũsumbĩ Ndaviti eewʼaa mavĩtyo make ta “mangʼokele mũtwenĩ” wake. Aisye: “Nĩlumĩte kwondũ wa kũlea kũusya kwa ngoo yakwa.” (Sav. 38:3, 4, 8, 18) Nĩ ũndũ wĩva wa ũĩ Ndaviti waaĩle kwĩka? We eekie ata? Nĩweethĩiwe na mũĩkĩĩo vyũ kana Yeova nũkũmwĩwʼĩa tei na aimũekea. (Sav. 32:2, 3, 5) Ve mavinda ũtonya kwambĩĩa kwĩmakĩa nũndũ wa mathĩna ma ũmũnthĩ. Kwa ngelekanyʼo, Ndaviti aiandĩka Savuli ya 55 nĩwathĩnĩkaa ayona ta ũtonya kũawa. (Sav. 55:2-5) Ĩndĩ ndaaĩtĩkĩlya thĩna ũsu waĩ nawʼo ngoonĩ ũtume aeka kũmwĩkwatya Yeova. Ndaviti nĩwavoyie Ngai mũno amũtetheesye thĩnanĩ ũsu waĩ nawʼo, ĩndĩ ndaaekela vau. Nĩwoosie matambya ala waĩ atonya kwosa akĩlye vinya thĩna ũla watumaa athĩnĩka. (2 Sam. 15:30-34) Ve kĩndũ ũtonya kwĩmanyĩsya vau. Vandũ va kwĩtĩkĩlya mawĩmakĩo maũkĩlye vinya, ĩkĩa kĩthito kĩla ũtonya ũkĩlye vinya thĩna ũla wĩ nawʼo na ĩndĩ ũiekea Yeova maũndũ onthe amathĩnĩkĩe, na ũyĩka ũu ũte nzika nake. w16.12 3:14, 15

Ndaviti nĩweetĩkĩlile kũlũngwa nĩ mwathani wa Yeova weetawa Nathani. O na ĩngĩ Ndaviti nĩwavoyie aumbũla naĩ syake na amũtavya Yeova ĩũlũ wa wendi ũla waĩ nawʼo wa kuma ngoonĩ wa kũtũngĩĩa ngwatanĩo ĩla waĩ nayo vamwe nake. (Sav. 51:1-17) Ndaviti ndaaeka mĩlilo ĩmũnyite wĩthĩe ndasonga. Ĩndĩ naĩ syake nĩsyatumie evũnya kũtũ. Ndaasyoka kwĩka naĩ ngito ta isu ĩngĩ. Ĩtina wa myaka mingĩ nĩwakwie e mũĩkĩĩku, na Yeova ndakolwa o na vanini nĩ ũĩkĩĩku ũsu wa Ndaviti. (Aevl. 11:32-34) Ngelekanyʼo ya Ndaviti yĩtũmanyĩsya kyaũ? Twĩĩmanyĩsya kana ĩla tweeka naĩ ngito nĩtwaĩle kwĩlila kuma ngoonĩ na tũyĩtya Yeova ũekeo. No nginya tũmumbũlĩle naĩ sitũ. (1 Yoa. 1:9) O na ĩngĩ nĩtwaĩle kũmona atumĩa nĩ kana matũtetheesye kũtũngĩĩa ngwatanĩo yitũ na Yeova. (Yak. 5:14-16) Ĩla tweetĩkĩla Yeova atũtetheesye, twĩthĩawa tũyonanyʼa twĩ na mũĩkĩĩo kana nũkũtũekea o tondũ ũtwathĩte. Ĩtina wa ũu nũseo tũkatata tũikasyokee mavĩtyo maitũ, na nũseo tũkaendeea kũmũthũkũma Yeova, na tũiendeea kwĩthĩwa na wĩkwatyo mũlũmu wa ĩvinda yũkĩte.—Aevl. 12:12, 13. w17.01 1:13, 14

Syo “naĩ sya ngũlũ” nĩ naĩ sya ũko wĩva? Ĩla mũndũ wasembea kwĩka ũndũ ũtathĩwe kũwĩka kana awĩka na kĩvũthya, no twasye mũndũ ũsu e na naĩ sya ngũlũ, kana ngathĩĩo. Vai ũmwe witũ ũtesaa kwĩka maũndũ na ngathĩĩo nĩkwĩthĩwa ithyonthe twĩ ene naĩ. Ĩndĩ o tondũ twoona ngewanĩ ya Mũsumbĩ Saulo, twakwatwa nĩ mũtuo wa kwĩka maũndũ na ngathĩĩo, ngwatanĩo yitũ na Ngai ndĩkalea kwĩsa kũthũka. Ĩandĩko ya Savuli 119:21 yĩtũtavĩtye ũũ ĩũlũ wa Yeova: “Nũkanĩtye ekathĩĩi.” Nĩkĩ Yeova ũmakanĩtye? Naĩ sya ngũlũ, kana ngathĩĩo, nĩ ngito kwĩ naĩ ila mũndũ ũtonya kwĩka atesĩ. Mbee, ĩla tweeka maũndũ na ngathĩĩo, twĩthĩawa twamũvũthya Yeova ta we Mũsumbĩ Ũla Mũnene. Kelĩ, ĩla twavĩtũka mĩvaka ĩla twiĩwe, tũilea kũvĩtũũkana na ala angĩ. (Nth. 13:10) Na katatũ, ĩla twesa kwĩthĩa kana twĩkie maũndũ na ngathĩĩo, tũkwatawa nĩ nthoni kana tũkona twĩ atumanu mũno. (Luka 14:8, 9) Ngathĩĩo iyĩsa kũtũvikya vandũ. Ĩndĩ o tondũ Maandĩko monanĩtye, kĩla ĩvinda kwĩka maũndũ na wĩnyivyo nokwʼo kwaĩle. w17.01 3:4, 5

Atamu ndaĩ atonya ĩngĩ kwĩthĩwa na nguma ta ila sya Ngai tondũ weethĩawa nasyo atanamba kũvĩtya. Eeyanangĩie wĩkwatyo wake na asyoka atiĩa nzyawa syake mathĩna, naĩ, na kĩkwʼũ. (Alo. 5:12) Atumie nzyawa syake syasya wĩkwatyo wa thayũ ũtathela. Ũndũ ũngĩ nĩ kana ĩtina wa ũu, Atamu na Eva mayaĩ matonya kũsyaa mwana ũte na naĩ. O na syana syoo ti syo syaĩ syĩka ũu. Satani amanya nĩwamina kwasya Atamu na Eva maeka kũmwĩwʼa Ngai, akwatanie na wĩa wa kwasya andũ kũvika o na ũmũnthĩ. (Yoa. 8:44) Ĩndĩ o na kau maũndũ nĩmaanangĩkie, Ngai ndaaeka kwenda andũ. Na o na kau Atamu na Eva nĩmamũtiie, we no wendaa andũ matanĩe kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo nake. Ndendaa mũndũ o na ũmwe akwʼe. (2 Vet. 3:9) Nĩkyo kĩtumi Atamu na Eva mamũtia oou, Ngai weekie mĩvango nĩ kana wĩthĩe nĩvatonyeka andũ makethĩwa ĩngĩ na ngwatanĩo nzeo nake na ũyĩthĩa ĩvindanĩ yĩu no ũatĩĩe myolooto yake mĩlũngalu.—Yoa. 3:16. w17.02 1:12-14

Tweeyĩelekanyʼa na Ngai witũ kwa kũmanthaa ũseo andũnĩ ala angĩ, tũkatanĩaa mũnango kĩanda kĩla tũnengetwe wĩanĩ wa Yeova. Kwa nzĩa ĩsu tũkekalaa twĩnyivĩtye. Vandũ va kwĩmanthĩa nguma kana kũlikĩlĩĩla ianda sya andũ angĩ, tũkendaa kwĩthĩwa na wĩnyivyo kwa kwĩtya angĩ ũtao na kwĩtĩkĩla kĩla meũtũtavya. Na ĩla angĩ makwata ianda, tũkatanaa vamwe namo. Na kwongela kĩu, tũkamũtaĩaa Yeova twoona ũndũ ũkũathima ‘ana-a-ĩthe maitũ ala me kũũ nthĩ.’ (1 Vet. 5:9) Ũndũ ũngĩ nĩ kana kwona maũndũ ũndũ Yeova ũmonaa kũkatũtetheeasya twĩkae motwi maseo. Tweethĩwa na kĩmanyĩo kya kwĩmanyĩasya na kya kũvoya, na twatũmĩa maũndũ ala tũkwĩmanyĩsya, wasya witũ wa ngoo ũkakwata vinya o kavola kwa kavola. (1 Tim. 1:5) O na ĩngĩ, tũkemanyĩsya kwambaa kũsũanĩa ala angĩ mbee. Twatethya a vaitũ, Yeova nũtwathĩte kana ‘akatwĩanĩsya,’ kana kwa ndeto ingĩ, akatũtetheeasya tũendeee kwĩthĩwa na wĩnyivyo na nguma ingĩ nzeo.—1 Vet. 5:10. w17.01 4:17, 18

Nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa na ndaĩa na kĩkĩo kwelekela ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Na mũno mũno atumĩa nĩmaĩlĩte ndaĩa ĩsu nĩkwĩthĩwa nĩmo matũsyaĩĩasya. Nĩtũnengae atumĩa ndaĩa o na methĩwe nĩ ma nthĩ yĩva, kĩsomo kyoo kĩana ata, mesĩkĩe ata, kana ũkwati woo wĩana ata. Mbivilia ĩmetĩte “mĩthĩnzĩo,” na Ngai nũmatũmĩaa mũno kwĩanĩsya mavata ma andũ make. (Aev. 4:8) Kwamba kũsũanĩa ĩũlũ wa atumĩa ma kĩkundi, asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko, vamwe na ala me Kamitiinĩ sya Ovisi wa Ũvonge, na ala me Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ma ĩvinda ya atũmwa nĩmanengete ala matongoetye ndaĩa nene, na ũu nowʼo o naitũ twĩkaa. Ĩndĩ o na kau amwe moo nĩmesĩkĩe mũno, tũimakumasya ta tũũmathaitha, na ĩla me naitũ tũyambĩĩaa kwĩkua ta tũũngye na alaĩka. Kĩvathũkanyʼo na ũu, twĩthĩawa na ndaĩa na kĩkĩo kũmelekela nũndũ wa kĩthito kyoo na wĩnyivyo ũla methĩawa nawʼo.—2 Ako. 1:24; Ũvu. 19:10. w17.03 1:13

Yesũ ko ũtaĩ kĩvathũkanyʼo mũno na Elote Akiliva I, ũla wesie kũtwʼĩka mũsumbĩ wa Yutia! Kwa ngelekanyʼo, ve ĩvinda Elote waĩ na kyathĩ kĩna kyakonetye wĩa wake, na mũthenya ũsu aendie kyathĩnĩ kĩu ekĩĩte “ngũa sya kĩũsumbĩ.” Ĩkomano yĩla yamwĩthukĩĩsye yambĩĩe kũmũkathĩĩa na wasya mũnene yĩyasya: “Nĩ wasya wa ngai, ti wasya wa mũndũ.” Elote eoneka ndaalea nguma ĩsu. Ĩndĩ Mbivilia yaĩtye: “Na kavinda kau mũlaĩka wa Mwĩaĩi amũkũna, nĩkwĩthĩwa ndaamũnenga Ngai ndaĩa: nake aĩwa nĩ iinyũ, na aumwa nĩ veva.” (Meko 12:21-23) We wĩona mũndũ ũkũsũanĩa nesa ta wĩsa kwasa kana Elote anyuvĩtwe nĩ Yeova ethĩwe mũtongoi? Vaitonyeka! Ĩndĩ we Yesũ nĩwoonanisye nesa vyũ kana anyuvĩtwe nĩ Ngai, na kĩla ĩvinda nĩwamũtaĩaa Yeova ta we Mũtongoi Ũla Mũnene Vyũ wa andũ make. Ũtongoi wa Yesũ ndwaĩ o wa myaka mĩvũthũ. Yesũ amina kũthayũũkwʼa eeie amanyĩwʼa make atĩĩ: “Nĩnĩnengetwe ũkũmũ wʼonthe ĩtunĩ na kũũ nthĩ.” Na ĩndĩ asyoka amea: “Sisyai, nyie nĩ vamwe nenyu mĩthenya yonthe, kũvika wĩanĩu wa ĩvinda yĩĩ.”—Mt. 28:18-20. w17.02 3:20, 21