Mwei wa 8

Mũsili Ngiteoni na ita syake mokitie kaũ waĩ mũvyũ mũno. Ũtukũ wʼonthe masembie ũasa wa maili 20 (kĩlomita 32) makũkanĩtye ita sya Amitiani vamwe na ita ila syookanĩtye namo! Aisilaeli nĩmeesĩ kana yĩu yĩyaĩ ĩvinda ya kũkola kaũ ũsu. Kwoou nĩ kana masinde amaitha asu moo, Mbivilia yaĩtye ‘no mamaatĩĩe.’ Meekie ũu nginya matia masinda Mitiani. (Asi. 7:22; 8:4, 10, 28) O naitũ tũendeee kũkita kaũ wĩ vinya mũno na wĩ mĩnoo. Amaitha ala tũkitaa namo nĩ Satani, nthĩ yake, na mawonzu maitũ. Amwe maitũ tũkitĩte myaka mingĩ, na kwa vinya wa Yeova nĩtũsindĩte makaũ maingĩ. Ĩndĩ no kwĩthĩwa mavinda angĩ twĩsaa kwĩwʼa twanowʼa nĩ kũtũa tũkitaa na amaitha maitũ vamwe na kũtũa tweteele mũthya wa nthĩ ĩno ũvike. Vate nzika, tũitonya kwasya nĩtũsindĩte kaũ ũsu vyũ. Yesũ nĩwaisye kana ithyĩ ala tũtwĩe mĩthenyanĩ ĩĩ ya mũminũkĩlyo tũkakwatawa nĩ maũndũ me vinya mũno na tũkathĩnawʼa mũno. Ĩndĩ nĩwasyokie ongela kwasya kana nĩ kenda tũsinde, no nginya twĩthĩwe na wũmĩĩsyo.—Luka 21:19. w16.04 2:1, 2

Maũmbanonĩ maitũ Mũmanyĩsya witũ Ũla Mũnene nũtũnengae motao aitũmĩa Ndeto yake, Mbivilia. (Isa. 30:20, 21) O na andũ ala mate Ngũsĩ mokaa maũmbanonĩ no masye: “Nĩ wʼo Ngai e katĩ wenyu.” (1 Ako. 14:23-25) Yeova nũtongoeasya maũmbano maitũ aitũmĩa veva wake mũtheu, na maũndũ ala tũmanyĩawʼa vau methĩawa maumanĩte nake. Kwoou ĩla twĩ maũmbanonĩ twĩthĩawa tũmwĩthukĩĩsye Yeova, na nĩtwĩyoneaa ũndũ ũtwendete. Kyu nĩkĩtumaa tũmũthengeea. Yesũ aisye atĩĩ: “Vala ve elĩ kana atatũ mombene syĩtwanĩ yakwa, nyie nĩ vo katĩ woo.” (Mt. 18:20) Nũndũ Klĩsto nĩwe mũtwe wa kĩkundi, nĩwe “ũendaa katĩ wa” ikundi sya andũ ma Ngai. (Ũvu. 1:20–2:1) Kwamba kũsũanĩa kĩu! Atĩ Yeova na Yesũ nĩmo methĩawa maitũlũlũmĩlya ĩla twĩ maũmbanonĩ ma Kĩklĩsto! We wĩona Yeova ta wĩwʼaa ata ĩla woona twĩ na wendi ũsu wa kũmũthengeea na kũthengeea Mwana wake? w16.04 3:13, 14

Ve ana-a-asa elĩ makethiwʼe nĩ mwĩĩtu-a-asa mũna, ĩndĩ ũmwe woo oona mũkethelye ũsu ũte mũseo. Matiwa me oka, mwana-a-asa ũla wathatiwʼe nĩ mũkethelye wa mwĩĩtu-a-asa ũsu nĩwambĩĩe kũmumanyʼa. Ĩndĩ mwana-a-asa ũla ũngĩ nĩwamũlilikanilye kana mwĩĩtu-a-asa ũsu alũmanĩtye na Yeova e mathĩnanĩ kwa myaka 40, na kwoou ndaĩ na nzika kana amakethisye ũu ate na ũthũku. Mwana-a-asa ũla wathatĩte ambie kũsũanĩa ndeto isu, na ĩndĩ asya, “Waweta wʼo.” Ngewa isu syatheleile vau. Ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ? No uwe ũtonya kũtwʼa wĩĩka ata ĩla vaumĩla ũndũ ũtonya kũtuma ũemanwa na angĩ. Mũndũ wendete angĩ ndatindaa aatĩanĩe na tũmavĩtyo tũnini. (Nth. 10:12; 1 Vet. 4:8) Yeova aasyaa kana nĩ “ndaĩa” kwaku ĩla ‘waekea ĩvĩtyo.’ (Nth. 19:11) Kwoou kĩla waĩle kwamba kwĩkũlya ĩla woona ta ve mũndũ waũkua naĩ nĩ kĩĩ: ‘No nĩekane na ĩvĩtyo yĩu? Nĩ lasima nĩtinde nĩatĩanĩe na ũla wambĩtĩsya?’ w16.05 1:8, 9

Ũtonya kwasya naaũ ala vate nzika matavanasya ũla ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ? Tũte na nzika o na vanini tũtonya kũsũngĩa tũkasya: “Nĩ Ngũsĩ sya Yeova.” Nĩkĩ tũte na nzika? Nũndũ nithyĩ tũtavanasya ũvoo ũla Yesũ waisye ũtavanwʼe, nawʼo nĩ ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Na ĩla tũũthi tũimantha andũ tũmatavye ũvoo twĩthĩawa tũitũmĩa nzĩa ila syaĩle. Tũtavanasya twĩ na kĩeleelo kĩseo, nakyo nĩ wendo ti kũmantha mbesa. Nithyĩ tũtavanĩtye kĩsio kĩnene, nĩkwĩthĩwa nĩtũtatĩte tũvikĩsye andũ ma mbaĩ syonthe na ithyomo syonthe ũvoo mũseo. Na ĩndĩ twĩendeea kũtavanyʼa tũteũnoa nginya ĩla mũthya ũkavika. Nĩtũsengʼaa mũno nũndũ wa kĩla andũ ma Ngai maendeee kwĩanĩsya ĩvindanĩ yĩĩ twĩkalĩte. Ĩndĩ nĩ kyaũ kĩtetheesye andũ ma Ngai meanĩsye maũndũ asu onthe? Mũtũmwa Vaulo nũsũngĩĩte ĩkũlyo yĩu ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. Ekai ithyonthe tũendeee kũthũkũma na vinya ũla Ĩthe witũ wĩ wendo ũtũnengae, na nĩtũendeei kũtata ũndũ tũtonya twĩanĩsye ũthũkũmi witũ.—2 Tim. 4:5. w16.05 2:17, 18

Ĩla twanyuva kwĩka kwenda kwa Ngai na twatata na kĩthito twĩanĩsye kyu, twĩthĩawa tũyonanyʼa kana nĩtũmwendete mũno na nĩtwendete vyũ kũmwendeesya. O na ĩngĩ twĩthĩawa tũyonanyʼa kana nĩtũkwete mbau ũsumbĩki wake mũnene. Satani oonanisye kana Yeova ti we waĩlĩte kũsumbĩka, na kwoou ĩla tweeyumya na ngenda na tweekĩa kĩthito kingĩ nĩ kana tũũkwate mbau, Ĩthe witũ wĩ wendo nĩwonaa kĩthito kĩu kĩ kya vata na nĩwĩwʼaa mũyo nũndũ wa ũu. (Yovu 2:3-5; Nth. 27:11) Keka Yeova ekaa o kũvetanga mawonzu maitũ ũkethĩa tũi na vata wa kwĩkĩa kĩthito kingĩ nĩ kana tũmwendeesye, vayĩsa kwĩthĩwa na ũkũsĩ ũkwonanyʼa kana nĩtũlũmanĩtye nake na nĩtũkwete mbau ũsumbĩki wake mũnene. Kyu nĩkyo kĩtumi Yeova ũtwĩĩte twĩthĩwe na “ũthangaau” nĩ kana twĩthĩwe na nguma sya Kĩklĩsto. (2 Vet. 1:5-7; Ako. 3:12) Endaa twĩkĩe kĩthito tũikasumbĩkwe nĩ mosũanĩo maitũ na ngoo sitũ. (Alo. 8:5) Twatata vyũ ũndũ tũtonya ũndũnĩ ũũ, nĩtwonaa ũndũ Mbivilia ĩendeee kũtũalyũla na kyu nĩkĩtumaa twĩwʼa twĩ eanĩe. w16.05 4:12, 13

Yeova atũsisya nũmanyaa twĩ yũmba ya mũthemba wĩva, na kwondũ wa ũu aitũlũnga kwosana na ũndũ tũilyĩ. (Sav. 103:10-14) Asiasya kĩla ũmwe witũ e weka nĩ kana amanye wonzu wake wĩ va, ũtonyi wake wĩana ata, na ekĩte maendeeo akavika va. Woni ũla wĩthĩawa nawʼo ĩũlũ wa andũ no ta ũla waĩ na Mwana wake ĩla waĩ kũũ nthĩ. Kwasũanĩa ũndũ Yesũ woosaa mawonzu ma atũmwa make, na mũno mũno ũla wonzu woo wa kwenda kũkananĩa nũũ mũnene katĩ woo. Takethĩwa nĩweethĩawa vo atũmwa asu maikananĩa ũndũ makananĩaa, we nũmatala ta andũ auu matonya kũlũngĩka? Yesũ we ndaamatala ta andũ matatonya kũlũngwa. Nĩweesĩ kana atũmwa make nĩ aĩkĩĩku na kwoou no malũngĩke amanenga ũtao mũseo, amomĩĩsya, na moona ũndũ we mwene wekalaa enyivĩtye. (Mko. 9:33-37; 10:37, 41-45; Luka 22:24-27) Ĩtina, ĩla Yesũ wathayũũkiwʼe na atũmwa asu metĩkĩwʼa veva mũtheu, nĩmaekie kũtinda maisũanĩa nũũ mũnene katĩ woo. Vandũ va ũu mambĩĩe kũsũanĩa wĩa ũla Yesũ wamanengie.—Meko 5:42. w16.06 1:10

Vai Ngai ũngĩ wa wʼo eka Yeova, na vai ngai ĩngĩ ĩilyĩ take. (2 Sam. 7:22) Kwoou ĩla Mose wawetie ndeto isu endaa kũlilikanyʼa Aisilaeli kana vai ũngĩ maaĩle kwĩsa kũthaitha eka Yeova. Maaĩle kwĩsũvĩa maikese kũatĩĩa kĩla kyeekawa nĩ mbaĩ ila syamathyũlũlũkĩte, nĩkwĩthĩwa syo syathaithaa ngai mbingĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. Kwosana na athaithi ma ngai isu, imwe syasyo nĩsyo syasumbĩkĩte syĩndũ imwe syoombiwe. Nasyo ingĩ weethĩaa no ngai ĩmwe yĩkĩte kwĩthĩwa na mĩĩ yĩ kĩvathũkanyʼo. Kwa ngelekanyʼo, andũ ma Misili mathaithaa ngai ya syũa yeetawa Ra, ngai nga ya yayaya yeetawa Nut, ngai ya nthĩ yeetawa Geb, na ngai ya Nile yeetawa Hapi, o na nĩmathaithaa nyamũ ingĩ mbingĩ ila maitalaa ta ntheu. Mbingĩ sya ngai isu sya ũvũngũ nĩsyakwatie ũkũno mũnene mũno ĩla Yeova waeteie nthĩ ĩsu ala Mothĩnyʼo Ĩkũmi. Kwasũanĩa Akanaani namo. Ngai ĩla mathaithaa mũno yeetawa Mbaali na maĩkĩĩaa kana nĩyo yatumaa nthĩ ĩsyaa na indo isyaana. O na ĩngĩ maĩkĩĩaa Mbaali no yo ngai ya yayaya, ya mbua, na ya kĩuutani. Na kwĩ kũndũ kwingĩ andũ meekwatasya Mbaali ĩmasũvĩane na mĩisyo. (Mot. 25:3) Ĩndĩ Aisilaeli maaĩlĩte kwĩkala mesĩ kana Ngai woo “nĩwe Ngai” wa wʼo, na nĩ “Yeova ũmwe.”—Kũt. 4:35, 39. w16.06 3:4, 5

Kuma tene kũvika o na ũmũnthĩ Yesũ ethĩĩtwe na kĩtumi kĩseo mũno kya kũĩkĩĩa Yeova na andũ make. O na twasisya maũndũ ala Yeova ũendeee kwĩanĩsya aitũmĩa andũ make ĩvindanĩ yĩĩ ya mũminũkĩlyo twĩkaa kũsengʼa. Kwa ngelekanyʼo, vai andũ angĩ matavanasya ũla wʼo nthĩ yonthe nũndũ mo maitongoewʼe nĩ Yeova tondũ kĩkundi kyake kĩtongoewʼe nĩwe. Ĩandĩko ya Isaia 65:14 nĩyĩeleetye ũndũ andũ ma Ngai maendeee kĩ-veva. Yaĩtye: “Sisya, athũkũmi makwa makainaa ũndũ wa ũtanu wa ngoo.” Athũkũmi ma Yeova matanaa nũndũ wa maũndũ maseo ala meanĩasya nĩkwĩthĩwa nĩmatongoewʼe nĩ Yeova. Ĩndĩ nthĩ ĩĩ ya Satani ĩendeee kũmeta o ũndũ maũndũ maendeee kũthũka. Twaĩlĩte kũlũmanyʼa na Yeova na kũatĩĩaa myolooto yake. w16.06 4:10-12

Kũsisya ũndũ kwailyĩ ĩvinda ya tene no kũtũmanyĩsye kĩndũ ĩũlũ wa vata wa kũsyaĩĩsya. Ĩvinda yĩu ya tene ndũa ila nene ta Yelusaleme syeethĩawa syakĩĩwe ũkũta mũtũlu kũithyũlũlũka. Ngũta isu nĩsyasũvĩaa ndũa ndĩkavithũkĩwe laisi, na syaĩ ndũlu ũkethĩa mũndũ no aũngame ĩũlũ akona nthĩ ĩla ĩthyũlũlũkĩte ndũa ĩsu. Kwĩthĩwe nĩ ũtukũ kana nĩ mũthenya, asungi meethĩawa ku ngũtanĩ ĩũlũ vamwe na mĩvĩanĩ ya ũlikĩla. Wĩa woo waĩ kũtavya ala me ndũanĩ mũisyo ũla moona ũtonya kũmavikĩa. (Isa. 62:6) Asungi asu maema kwĩkala masyaĩĩsye na me metho wĩanĩ woo, maĩ matonya kũtuma andũ aingĩ ndũanĩ ĩsu makwʼa. (Esek. 33:6) Mũsomi ũmwe Mũyuti weetawa Josephus aisye kana mwakanĩ wa 70 Klĩsto aminĩte kũsyawa, ita sya Lomi syatavie Mwako Mũtũlu wa Antonia ũla wakwatene na ũkũta wa Yelusaleme nũndũ asungi ala maĩ mũvĩanĩ wa kũlika mwakonĩ ũsu maĩ too. Ita isu syamina kũlikĩla mũvĩanĩ ũsu syavĩtie ĩmwe ĩkalũnĩ na syayĩkwatya mwaki. Kĩko kĩu nĩkyo kyaminĩĩie ĩvinda ya thĩna mwingĩ ũla ũtaĩ waaoneka ĩngĩ ndũanĩ ĩsu ya Yelusaleme na ũtaĩ waakwata ĩngĩ mbaĩ ya Ayuti. w16.07 2:2, 7, 8

O na kau nĩtũkwataa moathimo maingĩ nũndũ wa mumo wa Yeova, tũyaĩlĩte kũsũanĩa atĩ we ndonaa ta ũndũ ĩla andũ me na mwĩkalĩle mũthũku. Aklĩsto amwe ma ĩvinda ya atũmwa nĩmatatie ‘kũalyũla mumo wa Ngai wĩthĩwe ũthei wa kwĩka mĩmeo mĩthũku.’ (Yuta 4) Aklĩsto asu mataĩ aĩkĩĩku masũanĩaa no meke naĩ ũndũ mekwenda na mayeteela Yeova amaekee. Kũthũkya ũvoo, nĩmatatie kũmakenga ana-a-asa ala angĩ meke naĩ o tamo. O na ũmũnthĩ mũndũ wʼonthe ũkwĩka ta Aklĩsto asu ethĩawa ‘aivũthya vyũ veva wa mumo.’ (Aevl. 10:29) Ũmũnthĩ Satani aĩtye mosũanĩo ma Aklĩsto amwe kwa kũtuma mona no meke naĩ ũndũ mekwenda na Ngai akamaekeaa ateũkũlya. Ĩndĩ o na kau Yeova nĩwĩyũmbanĩtye kũekea ala maumbũla naĩ syoo, endaa twĩkĩe kĩthito kingĩ kya kũkita mũtuo witũ wa kwĩka naĩ. w16.07 3:16, 17

Mũndũ ndatonya kũtwaana ĩngĩ ethĩwa athasya mũtwaano wake kwondũ wa itumi ingĩ eka ũlaalai. Veonekana kana mwathani Osea nĩwamũekeie mũka wake Ngomeli, ũla waĩ kĩlaalai. Kwoou mũndũ no atwʼe kũmũekea mũndũ ũla ũtwaanĩte nake ethĩwa nĩweelila ĩtina wa kwĩka ũlaalai. O nake Yeova nĩwaekeie Aisilaeli meelila ĩtina wa kwĩka ũlaalai wa kĩ-veva. (Osea 3:1-5) Ũndũ ũngĩ nĩ kana ethĩwa mũndũ nĩwĩsĩ ũla matwaanĩte nĩwĩkĩte ũlaalai, na o vailyĩ oou aikoma nake, ũu wĩthĩawa ũyonanyʼa kana nĩwamũekea na nde na kĩtumi kya Maandĩko kya kũthasya mũtwaano woo. Ĩtina wa Yesũ kũweta ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ, nĩwasyokie aweta ĩũlũ wa “ala manengetwe” mũthĩnzĩo wa kwĩthĩwa matonya kwĩkala matatwaanĩte kana mate atwae. Asyokie asya kana ‘ũla ũtonya kũwosa, nawose.’ (Mt. 19:10-12) Andũ aingĩ nĩmatwʼĩte kũmũthũkũma Yeova matatwaanĩte kana mate atwae nĩ kana meke ũu mate kwelelũkwʼa nĩ ũndũ. Nĩtwaĩle kũmakatha kwondũ wa ũtwi woo. w16.08 1:15, 16

Andũ ma mũika me vinya wa kwĩka maũndũ maingĩ ũthũkũminĩ wa Yeova. (Nth. 20:29) Ana-a-asa amwe ma mũika mathũkũmaa Mbetheli nĩmatetheeasya wĩa wa kũtumbĩthya na kũkwatanyʼa Mbivilia na mavuku angĩ. Namo ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ ma mũika nĩmatetheeasya wĩa wa kwaka na kũtũngĩĩa Nyũmba sya Ũsumbĩ. Eka ũu, ĩla mĩisyo yaumĩla andũ ma mũika nĩmatetheanĩasya na ana-a-asa angĩ me na ũmanyi kũnengane ũtethyo ũla ũkwendeka. Na mavainia aingĩ ma mũika nĩmatetheeasya kũtavya ũvoo mũseo andũ ala maneenaa kĩthyomo kya kĩsio kĩla maĩ, kana o angĩ maneenaa kĩthyomo kĩngĩ kĩeni. Mũandĩki wa Savuli aisye atĩĩ: “Ala mamũmanthaa Yeova matikaĩwa nĩ kĩndũ kĩseo o na kĩva.” (Sav. 34:10) Vate nzika, Yeova ndasonokasya ala mamũthũkũmaa na kĩthito. Ĩla tweeka kyonthe kĩla tũtonya ũthũkũminĩ wa Yeova, twĩthĩawa ‘tũisama tũsisye kana nĩ mũseo.’ Na ĩla twamũthaitha Ngai na ngoo yonthe, nĩtũkwataa ũtanu ũte maela. w16.08 3:5, 8

Yeova e wendi na e ũtonyi wa kũtwĩkĩa vinya, na nũndũ wa ũu nũtũnengae veva wake mũtheu nĩ kana ũtũlũlũmĩlye. (1 Mav. 29:12) Kwoou ve vata mũnene wa kũvoya Ngai atũnenge veva ũsu nĩ kana twĩthĩwe na vinya wa kũsinda matatwa onthe ala matonya kũtũkwata nũndũ wa Satani na nthĩ ĩno nthũku. (Sav. 18:39; 1 Ako. 10:13) O na nĩtwaĩle kũtũnga mũvea nũndũ twĩ na Ndeto ya Ngai, nayo ĩveveewe na veva wake mũtheu. Kĩndũ kĩngĩ nĩ lĩu wa kĩ-veva ũla tũkwataa kĩla mwei. Ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Nzekalia 8:9, 13 nĩ ndeto itonya kũtwĩkĩa vinya o na ũmũnthĩ. Ndeto isu syaneeniwe yĩla ĩvinda ĩkalũ ya Yelusaleme yatũngĩĩawa. O na ĩngĩ, nĩtwĩkĩawa vinya nĩ maũndũ ala Ngai ũtũmanyĩasya maũmbanonĩ maitũ ma kĩkundi, maũmbanonĩ manene, na masukulunĩ ala twĩthĩawa namo. Maũndũ asu Ngai ũtũmanyĩasya no matũtetheesye tũmũthũkũme twĩ na kĩeleelo kĩseo, twĩvangĩĩe kwĩanĩsya maũndũ mana ũthũkũminĩ wake, na tũyĩanĩsya ianda ila kĩla Mũklĩsto waĩle kwĩanĩsya. (Sav. 119:32) We nĩwĩthĩawa na mea ma kũtũmĩa nesa maũndũ ala Ngai ũtũmanyĩasya nĩ kana ũkwate vinya? w16.09 1:10, 11

Mĩao ĩla Ngai wanengete Aisilaeli nĩyoonanisye ũndũ Yeova waleanĩte vyũ na mĩkĩĩle ya ngũa ĩla ĩtonya kũtuma mũndũ mũka oneka ta mũndũũme na mũndũũme oneka ta mũndũ mũka. (Kũt. 22:5) Kwoou ũndũ ũsu wĩonanyʼa nesa kana Ngai ndendeeawʼa nĩ mĩkĩĩle ya ngũa ĩla ĩtumaa aũme mekala aka, aka mekala aũme, kana wĩthĩa ndũvathũkanyʼa mũndũũme na mũndũ mũka. Ndeto ya Ngai yĩ na myolooto ya kũtetheesya Aklĩsto meke motwi maseo ĩũlũ wa ngũa ila maĩle kwĩkĩa. Na myolooto ĩsu no ĩtũmĩwe nĩ Aklĩsto onthe, methĩwe mekalaa va, syĩthĩo syoo nĩ syĩva, kana nzeve ya kwoo ĩilyĩ ata. Ti nginya tũnengwe mĩao mingĩ ĩeleetye mĩsono ya ngũa ĩla yĩtĩkĩlĩkĩte na ĩla ĩtetĩkĩlĩkĩte. Vandũ va ũu, tũtongoeawʼa nĩ myolooto ya Maandĩko. Nayo myolooto ĩsu ndĩtwovete ũkethĩa tũyamba kwĩnyuvĩa ithyĩ ene kĩla tũkwenda kwĩkĩa. w16.09 3:3, 4

Kwasũanĩa ũkũmbaũ na ũĩkĩĩku wa aũme ala maandĩkie Mbivilia. Kwa ngelekanyʼo, aandĩki aingĩ ma tene maandĩkaa o moseo ma atongoi moo na mosumbĩki moo. Ĩndĩ athani ma Yeova mayailyĩ ũu. Athani asu mayaandĩka ũseo wa angĩ wĩ wʼoka, ĩndĩ o na nĩmaandĩkie mothũku ma andũ ma mbaĩ syoo, o na asumbĩ moo. (2 Mav. 16:9, 10; 24:18-22) Na eka ũu, nĩmaandĩkie ĩũlũ wa mavĩtyo moo ene vamwe na mavĩtyo ala athũkũmi angĩ ma Ngai meekie. (2 Sam. 12:1-14) Ũndũ ũngĩ ũĩkĩĩthĩtye andũ aingĩ kana Mbivilia ĩveveewe nĩ Ngai nĩ kwona ũndũ yĩthĩawa na myolooto mĩseo ya kũtũtongoesya. (Sav. 19:7-11) Ũndũ ũngĩ nĩ kana myolooto ya Mbivilia nĩtũsũvĩaa tũikekale ta andũ aingĩ ala matwʼĩkĩthĩtwʼe ngombo sya ũwe na sya ũthaithi wa ũvũngũ. (Sav. 115:3-8) Ĩla andũ mamanyĩsya kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya matumaa wũmbi ũnengwa nguma ĩla yaĩlĩte kũnengwa Yeova e weka. Kyu kĩtumĩte wũmbi wambĩĩa kũthaithwa. Andũ ta asu maasya kũi Ngai methĩawa mayonanyʼa kana mũndũ no amine mathĩna. Ĩndĩ ũwʼo nĩ kana vai ũmwe ũnenga ũngĩ wĩkwatyo mũseo.—Sav. 146:3, 4. w16.09 4:10, 11

Mboasi nĩwathĩnĩkaa asũanĩa thĩna ũla Luthi ũkwona nũndũ wa kwĩthĩwa e mũeni nthĩ ĩsu. Mbee ambie kwĩa Luthi nathi vakuvĩ na athũkũmi make ma eĩtu nĩ kana ndakathĩnwʼe nĩ aũme ala mathũkũmaa vau mũũndanĩ. Na eka ũu, atiie amanya kana Luthi nĩwanengwa kĩwʼũ na lĩu ũmwĩanĩte o tondũ ala aandĩke manengawe. Na ĩndĩ o na kau Luthi aĩ mũeni na ngya, Mboasi ndaamũneenyʼa na kĩvũthya ĩndĩ aneenie nake kwa nzĩa ĩkũmwĩkĩa vinya. (Lu. 2:8-10, 13, 14.) Kĩndũ kĩmwe kyendeeisye Mboasi nĩ kwona ũndũ Luthi wendete inyia wa mũũme na ngoo yonthe, o na nĩwakiitiwe ngoo amanya kaĩ nĩwatwʼĩte kũmũthaitha Yeova! Ũseo ũla Mboasi woonisye Luthi ũtumaa twona ũndũ Yeova wendete mũndũ mũka ũsu mũno wĩana nũndũ wa ‘kwĩvitha nthwaunĩ sya Ngai wa Isilaeli.’ (Lu. 2:12, 20; Nth. 19:17) Twaatĩĩa ngelekanyʼo ya Mboasi kwa kwĩka “andũ onthe” ũseo, tũkatuma mona ũla wʼo na tũkatuma mamanya kana Yeova nũmendete mũno.—1 Tim. 2:3, 4. w16.10 1:10-12

O naitũ no tũmũtulũĩle Yeova mavata maitũ, twĩsĩ nesa kana nũkũtwĩthukĩĩsya na aitũlũlũmĩlya tũendeee kũmĩĩsya twĩ atanu. Na ĩndĩ ĩla mboya sitũ syasũngĩwa, mũĩkĩĩo witũ nũendeeaa kũlũlũmĩla. (1 Yoa. 5:14, 15) Nũndũ mũĩkĩĩo nĩ kĩlungu kĩmwe kya ũsyao wa veva, nĩtwaĩle kũendeea ‘kũvoya’ Ngai atũnenge veva wake mũtheu, o tondũ Yesũ watũthuthisye twĩkae. (Luka 11:9, 13) Ĩndĩ tũyaĩle o kũvoyaa kwondũ wa mavata maitũ me moka. Kĩla mũthenya no tũmũtũngĩae Yeova mũvea na tũkamũkatha nũndũ wa ‘mawĩa make ma ũsengyʼa,’ namo nĩ “maingĩ mũno.” (Sav. 40:5) O na ĩngĩ ĩla tũũvoya nĩtwaĩle ‘kũmalilikanaa ala ove, ta twovetwe vamwe nao.’ O na eka ũu, nĩtwaĩle kũvoyaa kwondũ wa ana-a-asa nthĩ yonthe, na mũno mũno ‘ala me na ũtongoi ĩũlũ witũ.’ Tũtanaa ta kĩ ĩla Yeova wasũngĩa mboya sitũ vamwe na sya ana-a-asa nthĩ yonthe!—Aevl. 13:3, 7. w16.10 3:8, 9

Ũmũnthĩ andũ ma Yeova nĩmethĩĩtwe mayonanyʼa nĩmaĩkĩĩte vyũ kana Ũsumbĩ wa Ngai nũsumbĩkĩte. Kĩu kĩtumĩte kwĩthĩwa na ana-a-asa na eĩtu-a-asa mbee wa milioni nyanya ĩũlũ wa nthĩ yonthe, ala mekalaa na mũuo na ngwatanĩo ikundinĩ syoo. Nĩmonanasya ũsyao wa veva wa Ngai kwa nzĩa nene mũno. (Aka. 5:22, 23) Ũsu nĩ wonanyʼo mũnene ta kĩ wa Aklĩsto me mũĩkĩĩo wa wʼo na wendo wa wʼo! Vai mũndũ wĩsa kwasya kana ũu wʼonthe wĩanĩĩte nũndũ wake. Ngai e weka no we ũtonya kwĩanĩsya kĩu. Wĩa ũsu wa ũsengyʼa nũetae “syĩtwa kwa Yeova, wonanʼyo wa tene na tene ũla ũtakavetwa.” (Isa. 55:13) Yeova nũkũendeea kũtetheesya andũ aingĩ mamesye mũĩkĩĩo vala ũĩ nginya ĩla nthĩ yonthe ĩkausũa andũ mate naĩ, alũngalu, na atanu, na kĩu kĩikalea kũtuma ĩsyĩtwa yake yĩtaĩwa tene na tene. Ekai ĩndĩ tũtwʼe kũendeea kwonanyʼa kana nĩtũĩkĩĩaa mawatho ma Yeova! w16.10 4:18, 19

Nĩtwaĩle kũatĩĩa myolooto ya Mbivilia ĩla tũnengawe nĩ atumĩa. Kwalilikana ũndũ Vaulo waisye ĩũlũ wa ala matekuaa nesa kĩkundinĩ. Awetie amwe “[maĩ] elikya maũndũnĩ ma andũ angĩ.” No nginya andũ asu methĩwe makanĩtwʼe nĩ atumĩa ĩndĩ makalea kwĩthukĩĩsya ũtao woo na makaendeea na mwĩkalĩle ũsu. Kĩkundi kyaaĩle kwĩkana ata na andũ ta asu? Vaulo anenganie mwolooto ũũ: “Mũsisyei mũndũ ũsu, mũikavulane nake.” Ĩndĩ amina kũmanenga mwolooto ũsu nĩwasyokie amea maikatale mũndũ ũsu ta mũmaitha. (2 Ath. 3:11-15) Ũmũnthĩ ũũ atumĩa nĩmatonya kumya ũvoo wa kũkanyʼa kĩkundi ĩũlũ wa mũndũ ũte kwenda kũekana na mwĩkalĩle ũtonya kũetee kĩkundi nthoni, ta kwĩvaanyʼa na mũndũ ũte Ngũsĩ. (1 Ako. 7:39) We wĩkaa ata weewʼa ũkanyʼo ta ũsu? Ethĩwa nĩwĩsĩ ũla ũkũwetwa ũvoonĩ ũsu, we nũtataa ndũkavulane nake maũndũnĩ angĩ eka ma kĩ-veva? Weeka ũu, ũkeethĩwa ũimũtetheesya kũmanya kana mwĩkalĩle wake ndũmwendeeasya Yeova na nũtonya kũmũũmĩsya we mwene, na kĩu nĩkĩtonya kũmũtetheesya avĩndũke. w16.11 2:13

Ĩvinda ya Vendekosito ya mwaka wa 33, andũ ngili mbingĩ ma mbaĩ ya Ayuti na andũ ma mbaĩ ingĩ ala malikĩte ũthaithinĩ wa Kĩyuti nĩmetĩkĩwʼe mauta kwĩsĩla veva mũtheu. Ngai atwie Aklĩsto asu eũ “ũsyao mũnyuve, ũthembi wa kĩũsumbĩ, mbaĩ ntheu, andũ make ki.” (1 Vet. 2:9, 10) Ĩla ala atũmwa maĩ thayũ nĩmaendeeie kũsũvĩa nesa ikundi sya andũ ma Ngai. Ĩndĩ ĩtina, na mũno mũno ĩla atũmwa makwie, aũme nĩmookĩlile “makĩneena ndeto sya ngũlũ, maimakusya amanyĩwʼa mamaatĩĩe mo.” (2 Ath. 2:6-8) Aingĩ ma aũme asu maĩ na ianda nene ikundinĩ sya andũ ma Ngai. Amwe maĩ asyaĩĩsya, na ĩtina angĩ matwʼĩka “mambisovu.” Kuma ĩvinda yĩu andũ nĩmambĩĩe kũnengwa ivĩla katĩ wa ana-a-asa o na kau Yesũ eeĩte amanyĩwʼa make ũũ: “Inyʼwonthe mwĩ ana ma ĩthe ũmwe.” (Mt. 23:8) Aũme me nguma ala mendete mũno momanyĩsyo ma Aristotle na Plato nĩmaambĩĩe kũmanyĩsya momanyĩsyo ma ũvũngũ, na kavola kwa kavola ala momanyĩsyo matheu ma Ndeto ya Ngai mavetwa ũtee. w16.11 4:8

Tũtanamba kũtwʼĩka Aklĩsto nĩtwavĩtasya kaingĩ na no kwĩthĩwa tũtamanyaa ĩvĩtyo yĩla tweeka Ngai ayosaa ata. Twaĩ ta “ngombo sya kwĩka ũvuku na ũthũku.” Na kwoou twaĩ tũtonya kwĩwa kana twĩ “ngombo sya naĩ.” (Alo. 6:19, 20) Nĩvo ĩndĩ twesie kũmanya ũla wʼo, twaalyũla mwĩkalĩle witũ, tweeyumya tũmũthũkũme Ngai, na twavatiswa. ‘Nĩtwathaiwʼe kuma naĩnĩ’ na ‘twatwʼĩka ngombo sya ũlũngalu.’ (Alo. 6:17, 18) Ĩndĩ tũkekaa o ũndũ mĩĩ yitũ yatũsukuma twĩke twĩthĩwa ‘tũyĩtĩkĩla naĩ ĩtũsumbĩke.’ Nũndũ no ‘twĩtĩkĩle’ naĩ ĩtũsumbĩke kana o tũkalea kũmĩtĩkĩlya ĩtũsumbĩke, ĩkũlyo nĩ atĩĩ: Nĩ kyaũ wĩwʼaa ngoo yaku ĩyenda kwĩka? Kwekũlye-ĩ: ‘Mavinda amwe nĩnĩtĩkĩlasya mwĩĩ wakwa wĩ naĩ kana kĩlĩko kyakwa kĩndongoesye kwĩka ũndũ ũtaĩle? Nyie nĩnakwie kwa naĩ?’ Ũsũngĩo ũla tũtonya kũnengane wa makũlyo asu no wonanyʼe ũndũ ithyĩ ene twosaa mumo, kana ũseo ũtathimĩka, ũla Ngai ũtwonetye kwa kũtũekea naĩ sitũ. w16.12 1:11, 12

Kĩndũ kĩmwe kyonanasya kana twĩ na mũuo wa kĩlĩko nĩ kĩĩ: Nĩtũtataa kĩla tũtonya twĩthĩwe na mũuo mĩsyĩnĩ yitũ na ikundinĩ sitũ. Nũseo tũkekala twĩsĩ kana ithyĩ ene vamwe na ana-a-asa ala angĩ twĩ andũ me na naĩ. Nũndũ wa ũu, mavinda kwa mavinda mathĩna nĩmatonya kumĩla. Ĩla kweethĩwa ũu nĩtũthuthĩtwʼe tũatĩĩe ũtao ũũ wa Yesũ: ‘Ĩwʼana na mwana-a-au.’ (Mt. 5:24) Wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwĩwʼana ĩla twalilikana kana o nake mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa ũsu tũvĩtanĩsye amũthũkũmaa ũla “Ngai wa mũuo.” (Alo. 15:33; 16:20) Na ĩndĩ ve mũuo wa mũthemba ũngĩ ũtatonya kũthimĩka. Nĩ mũuo wĩva? “Kũlilikana kwa Veva” nĩkũtumaa tũtanĩa mũuo vamwe na Mũmbi witũ. Isaia aandĩkie atĩĩ: “[We Yeova] ũkamwĩkalya e mũuonĩ mwĩanĩu we ũla kĩlilikano kyake kĩlũlũmĩle kwaku we; nũndũ nũkũĩkĩĩaa.” Ndeto isu nĩsyeanĩie ĩvindanĩ ya Isaia, ĩndĩ ũmũnthĩ niendeee kwĩanĩa kwa nzĩa nenange.—Isa. 26:3; Alo. 5:1. w16.12 2:5, 18, 19

Yeova nũendeee kũathima andũ make o na kũtwʼĩka matwĩe matukũ ma mũminũkĩlyo ma nthĩ ĩno mbathe ya Satani. Ũndũ ũmwe wĩkaa nĩ kũnenga athaithi ala make ma wʼo mũuo mwingĩ na ũmanyi mwingĩ vyũ kwĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva. (Isa. 54:13) O tondũ Yesũ watwathie, ĩvindanĩ yĩĩ tũĩ Yeova nũtũnengete ĩtuvi kwa kũtũnenga ana-a-asa na eĩtu-a-asa ĩũlũ wa nthĩ yonthe, ala mendanĩte na me ngwatanĩo ta andũ ma mũsyĩ ũmwe. (Mko. 10:29, 30) Na ti ũu wʼoka. Ngai nũmaathimaa ala mamũmanthaa na kĩthito kwa kũmanenga mũuo wa kĩlĩko, na kwa kũmatetheesya mekale me eanĩe na me atanu. Ũsu nĩ ũathimo ũte maela. (Avi. 4:5-7) Ndũkethĩwe na nzika kana ‘weeka kwenda kwa Ngai ũkatonya kwosa ũla watho.’ (Aevl. 10:35, 36) Kwoou ekai tũendeee kũlũlũmĩlya mũĩkĩĩo witũ na kũtata ũndũ tũtonya tũmũthũkũme Yeova na ngoo yonthe. No twĩke ũu tũte na nzika kana Yeova ndakalea kũtũnenga ĩtuvi!—Ako. 3:23, 24. w16.12 4:17, 20

Nĩkwĩthĩwa ũthasyo witũ wĩ mĩvaka, ũu nĩ kwonanyʼa ũsu ti ũthasyo wa wʼo? Aiee, ti wʼo! Nĩkĩ tũtonya kwasya ũu? Kĩtumi nũndũ mĩvaka ĩsu twiĩwe nĩ ũsũvĩo kwitũ. Kwoosa ngelekanyʼo ĩno: Twasye nũkwenda kũthi taoninĩ ĩmwe yĩ vaasa. O na kau wĩ na ũthasyo wa kũthi kũu ũtwaĩte ngalĩ, we nĩwĩwʼa wĩ mwĩanĩe wĩsĩle malelũnĩ andũ mataatĩĩaa mĩao ya lelũ, na kĩla mũndũ wĩtwʼĩĩaa esemba mũno wĩana ata kana eĩsĩla ngalĩko yĩva ya lelũ? Vate nzika, ndwĩwʼa wĩ mwĩanĩe! Kwoou no nginya twiĩwe mĩvaka nĩ kana ithyonthe tũtanĩe moseo ala maetawe nĩ ũthasyo wa wʼo. Nĩ kana tũelewe mũnango nĩkĩ nĩ ũndũ wa ũĩ kũtũmĩa ũthasyo witũ wa kwĩnyuvĩa tũte kũkĩla mĩvaka ĩla twiĩwe nĩ Yeova, ekai twone ngelekanyʼo ya Atamu. Vandũ va kwĩanĩwa, anyuvie kũkĩla mĩvaka ĩla weekĩĩwe nĩ Ngai kwa kũya yĩla ĩtunda wavatĩtwe. Atũmĩie ũthasyo wake wa kwĩnyuvĩa naĩ vyũ na kĩu kĩtumĩte ũsyao wake ũlika thĩnanĩ mwingĩ mũno kwa ĩvinda ya myaka mingĩ mũno. (Alo. 5:12) Kwona kĩla kyeekĩkie nũndũ wa ũtwi wa Atamu kwaĩle kũtuma tũtũmĩa nesa ũthasyo ũla tũnengetwe tũteũthonoka mĩvaka ĩla twĩkĩĩwe nĩ Yeova. w17.01 2:6, 8

Kũvoya na kwĩyĩosya nesa tũtanetĩkĩla kĩanda kĩla tũkũnengwa no kũtũtethye mũno tũiketĩkĩle kwosa wĩa ũvĩtũkĩte ũtonyi witũ. Ethĩwa nĩtwĩnyivĩtye, tũikewʼaa vinya wa kũlea. Ĩndĩ ngewa ya Ngiteoni ĩtũlilikanasya kana ethĩwa nĩtweetĩkĩla kũtethya wĩa mũna, tũyĩsa kũũvota tũtatongoewʼe nĩ Yeova na tũte na ũathimo wake. Nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩtwĩkĩĩte vinya ‘tũendanasye na Ngai witũ’ twĩnyivĩtye. (Mika 6:8) Kwoou kĩla ĩvinda tweetĩkĩla kĩanda kyeũ twaĩle kũvoya na tũivindĩĩsya kĩla Yeova ũkũtũtavya Ndetonĩ yake na ũseũvyonĩ wake. Nũndũ ithyĩ tũyĩtonya, no nginya twĩmanyĩsye kũatĩĩa nesa kĩla Yeova ũkũtũtavya nũndũ we ndalulutĩkaa. Tũikaaĩse kũlwa ũuu, kana wĩnyivyo, wa Yeova nĩwʼo ‘ũtũnenevasya’ ĩndĩ ti ũtonyi o na wĩva ũla twĩ nawʼo. (Sav. 18:35) Twaendanasya na Ngai witũ twĩnyivĩtye tũikesa kwĩsũanĩa ta twĩ ma vata mũno, o na tũikesa kwĩsũanĩa ta twĩ andũ mate vala maĩ. w17.01 3:17, 18

Yesũ nĩweesĩ kana ĩvinda yake ya kũtethya wĩa ũla watũmĩtwe oke kũtethya vaa ĩũlũ wa nthĩ nĩyesaa kũthela na aitiĩa angĩ wĩa ũsu. O na kau atũmwa make maĩ na naĩ, nĩwamaĩkĩĩe vyũ. Nĩkyo kĩtumi ĩvinda yĩmwe wamatavisye kana makeeka mawĩa manene kũvĩta ala we mwene weekĩte. (Yoa. 14:12) Nĩwamamanyĩisye nesa vyũ, na kyu nĩkyamatetheeisye kũtavanyʼa ũvoo mũseo syũmbenĩ syonthe ila syaĩ kwʼo ĩvindanĩ yĩu. (Ako. 1:23) Yesũ amina kũkwʼa na kũthayũũkwʼa nĩwaendie ĩtunĩ, vala wanengiwe wĩa mwingangĩ. Wĩa ũsu aũtethasya e na ũkũmũ wĩ “ĩũlũ mũno mbee wa ũnene wʼonthe, na ũkũmũ, na vinya, na ũsumbĩko.” (Aev. 1:19-21) O naitũ twakwʼa twĩ aĩkĩĩku kaũ wa Ali–Maketoni ũtavikĩte, tũkathayũũkwʼa twĩkale nthĩ nzaũ yĩ na ũlũngalu, vala tũkethĩwa na wĩa mwingĩ na mũseo ki. Ĩndĩ ũmũnthĩ twĩ na wĩa wa vata mũno, nawʼo nĩ kũtavanyʼa ũvoo mũseo na kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa. Kwoou, twĩthĩwe twĩ anini kana twĩ akũũ, ekai ithyonthe tũendeee ‘kũthangaa mũno wĩanĩ wa Mwĩaĩi.’ w17.01 5:17, 18

Nthembo ĩla Yesũ waumisye ndĩkaumwʼa ĩngĩ. (Aevl. 9:24-26) Ĩvetaa vyũ kĩumo kĩla twatiĩwe nĩ Atamu. Na nũndũ wayo, tũi ngombo ĩngĩ sya nthĩ ĩno ĩsumbĩkĩtwe nĩ Satani na tũyĩthĩawa na wia wa kĩkwʼũ. (Aevl. 2:14, 15) Mawatho ma Ngai nĩmakwĩkwatwʼa vyũ. O tondũ mĩao na mĩvaka ĩla Yeova weekĩie wũmbinĩ wake yĩthĩawa yĩ ya kwĩkwatwʼa vyũ, we ndakesa kũtũsonokya. Yeova ndaalyũkaa. Na eka kũtwʼĩka Yeova nũtũnengete thayũ, ethĩĩtwe e mũseo mũno kwitũ. Kwa ngelekanyʼo, nũtwendete. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Nĩtwĩsĩ na [nĩtwĩtĩkĩlĩte] wendo ũla Ngai wĩ nawʼo nthĩnĩ waitũ. Ngai nĩ wendo.” (1 Yoa. 4:16) Nthĩ yonthe ĩkatwʼĩkĩthwʼa nzaũ na tũkeetanyʼa mũuonĩ mwingĩ, na kĩla mũndũ ũkethĩwa kwʼo akaatĩĩa ngelekanyʼo ya Ngai ya kwenda angĩ. Ekai ithyonthe twĩ vamwe na athaithi ala angĩ aĩkĩĩku ma Ngai me ĩtunĩ tũkĩlasye mawasya tũyasya: “Ũathimo, na ndaĩa, na ũĩ, na mũvea, na nguma, na vinya, na ũtonyĩ, nĩ ma Ngai waitũ, kũvika tene na tene. Ameni.”—Ũvu. 7:12. w17.02 2:16, 17

Ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩswaili) ya Ĩtukũ 1, Mwei wa 12, mwaka wa 1973, yakũlilye ĩkũlyo yĩĩ: “Mo andũ ala mataekete mbakĩ kana sikala nĩmaĩlĩte kũvatiswa?” Ĩkaseti yĩu yasũngĩie ũũ: “Ũĩkĩĩthyo ũla wĩ Maandĩkonĩ wĩonanyʼa kana mayaĩlĩte kũvatiswa.” Nĩyasyokie yaweta maandĩko ala maneeneete ũndũ ũsu, na yaelesya nĩkĩ mũndũ ũnyusaa sikala waĩle kũtengwa alea kwĩlila. (1 Ako. 5:7) Ĩndĩ yawetie atĩĩ: “Ũu ti kwasya kana andũ meĩkĩĩwa mĩao ĩte vo kana nĩmekwĩkalĩlwa. Ĩtambya yĩĩ ĩlũmu yumĩte kwa Ngai ũla wĩyĩeleetye kwĩsĩla Ndeto yake mbandĩke.” Ĩvuku yĩmwe ya mĩtũkĩ yĩneenete ĩũlũ wa ndĩni sya Amelika yaĩtye ũũ: “Mavinda maingĩ atongoi ma ndĩni sya Kĩklĩsto nĩmavĩndũaa momanyĩsyo moo nĩ kana mosane na mũĩkĩĩo na woni ũla ũkwetwe mbau mũno nĩ aatĩĩi moo kana o andũ aingĩ kĩsionĩ.” Vo ve ndĩni ĩngĩ yĩthĩawa yĩyũmbanĩtye kũatĩĩa Ndeto ya Ngai vyũ o na ĩla motwi amwe matonya kwĩthĩwa me maito kwa aatĩĩi amwe mayo? w17.02 4:15

Atumĩa methĩawa menyivĩtye. Kĩndũ kĩmwe kyonanasya kana nĩmenyivĩtye nĩ kana mo mayĩtĩkĩlaa kũkuwa tondũ andũ me nguma ma nthĩ ĩno makuawa. Kyu nĩkĩmavathũkanasya na atongoi aingĩ ma ndĩni ũmũnthĩ vamwe na atongoi ala maĩ kwʼo ĩvinda ya Yesũ. Aisye ũũ ĩũlũ woo: “Nĩmendaa vandũ va mbee mbokanĩ, na ivĩla sya mbee masinakokenĩ, na kũkethwʼa ingʼangʼanĩ.” (Mt. 23:6, 7) Aĩthi ma wʼo ma Kĩklĩsto nĩmenyivasya na kũatĩĩa ndeto ii sya Yesũ: “Inywʼĩ mũiketwe Lavai: nũndũ mũmanyĩsya wenyu nĩ ũmwe, na inywʼonthe mwĩ ana ma ĩthe ũmwe. Na mũikamwĩte mũndũ o na wĩva ĩthe wenyu kũũ nthĩ: nũndũ Ĩthe wenyu nĩ ũmwe, ũla wĩ ĩtunĩ. O na mũiketwe eaĩi: nũndũ mwĩaĩi wenyu nĩ ũmwe, nĩwe Klisto. Ĩndĩ ũla mũnene mbee katĩ wenyu akeethĩwa e mũthũkũmi wenyu.” (Mt. 23:8-11) Wasũanĩa kĩu no ũelewe nĩkĩ Ngũsĩ ĩũlũ wa nthĩ yonthe syendete atumĩa ala methĩawa ikundinĩ syoo na nĩkĩ imanengae ndaĩa. w17.03 1:14, 15

Nĩ ĩũlũ wa kĩla ũmwe witũ eyĩkĩe motwi. Na mũndũ enda kwĩka motwi maseo na maĩlĩte, no nginya atũmĩe ũmanyi wa Maandĩko. Ũu nĩ kwasya kana tũyaĩlĩte kũkuĩthya mũndũ ũngĩ mũio witũ wa kwĩka motwi. Vandũ va ũu, kĩla ũmwe nĩwaĩle kwĩmanyĩsya kĩla Ngai wonaa kĩ kĩseo na aikĩka. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma mũndũ aeka angĩ mamwĩkĩe motwi? Mũndũ nũtonya kũkuswʼa nĩ andũ angĩ nginya akesa kwĩka ũtwi ũte mũseo. (Nth. 1:10, 15) Ĩndĩ o na tũkathingʼĩĩwʼa mũno ata nĩ andũ angĩ, ithyĩ ene twaĩle kũatĩĩa wasya witũ wa ngoo ũla ũmanyĩĩtwʼe nĩ Mbivilia. Mavinda maingĩ kũeka angĩ matwĩkĩe motwi no ta ũndũ ũmwe na kwĩtĩkĩla ‘kũendanyʼa namo,’ kana kũmaatĩĩa. Tweeka ũu twĩthĩwa o tweeka ũtwi, ĩndĩ ũtonya kũtũlikya thĩnanĩ mũnene mũno. Mũtũmwa Vaulo nĩwaandĩkĩie Akalatia amatavya ũthũku wa kũeka angĩ mamekĩe motwi. (Aka. 4:17) Ana-a-asa amwe kĩkundinĩ kĩu mendaa kwĩkĩa ala angĩ motwi nĩ kana mamakusye maeke kũatĩĩa atũmwa. w17.03 2:8-10

Yosia aĩ na kĩthito kingĩ mũno kya kũmwendeesya Ngai. O ta Yosia, andũ ma mũika maĩlĩte kwambĩĩa kũmũmantha Yeova me anini. Mũsumbĩ Manase amina kwĩlila nũtonya kwĩthĩwa amanyĩisye Yosia ĩũlũ wa tei wa Ngai. Kwoou inywʼĩ amũika, tumai ndũũ na ala methĩĩtwe me aĩkĩĩku kwa ĩvinda ĩasa, methĩwe nĩ andũ ma mũsyĩ kana nĩ ala me kĩkundinĩ, nĩ kana mamũtavye ũndũ Yeova wĩthĩĩtwe e mũseo kwoo. O na ĩngĩ, lilikana kana ĩla Yosia weewie Maandĩko maisomwa nĩwakiitiwe ngoo na akwata ũkũmbaũ wa kwosa ĩtambya yĩla yaĩlĩte. Kwoou o naku wasoma Ndeto ya Ngai no ũkwate vinya wa kũmwĩwʼa Yeova. Kwĩka ũu kũkatumaa wĩkala wĩ mũtanu mũnango, kũkalũlũmĩlya ngwatanĩo yaku na Ngai, na kũkatuma wĩthĩwa na wendi wa kũtetheesya angĩ mamũmanthe. (2 Mav. 34:18, 19) Ũndũ ũngĩ nĩ kana kwĩmanyĩsya Mbivilia no kũũtetheesye wone nĩ moalyũku meva waĩlĩte kwĩka ũmũthũkũme Ngai nesanga. Wamanya nĩ moalyũku ta meva waĩlĩte kwĩka, tata ũndũ ũtonya ũmeke. Weeka ũu ũkeethĩwa waatĩĩa ngelekanyʼo ya Yosia. w17.03 3:18, 19