Mwei wa 7

Sevina aĩ na kĩvĩla kĩnene nũndũ nĩwe ‘wasũvĩaa nyũmba,’ na nĩvatonyeka nyũmba ĩsu ĩkethĩwa yaĩ ya Esekia. (Isa. 22:15) Ĩndĩ ũndũ wa kũmakya nĩ kana nĩwambĩĩie kwĩtũlya na alika kwĩmanthĩa monene. (Isa. 22:16-18) Sevina ambĩĩa kwĩmanthĩa monene, Ngai nĩwamumisye ‘ũũngamĩinĩ wake’ na anenga Eliakimu kĩvĩla kĩu. (Isa. 22:19-21) Maũndũ asu meekĩkie ĩvinda yĩla mũsumbĩ wa Asuli weetawa Senakelivu wathengeee kũvithũkĩa Yelusaleme. Ĩtina wa kavinda, mũsumbĩ ũsu nĩwatũmie anene make Yelusaleme me na nguthu nene ya ita. Amatũmĩte makatũle Ayuti ngoo na mayĩkĩa Esekia wia nĩ kana okĩlye moko. (2 Asu. 18:17-25) Anene asu mavika Yelusaleme, Eliakimu nĩwe watũmiwe akaneene namo, na ndaathi e weka. Aendanisye na andũ elĩ, na ũmwe woo aĩ Sevina, ĩvindanĩ yĩu e mũandĩki. Kyo kĩu nĩkĩthĩwa kĩyonanyʼa kana Sevina nĩweenyivisye na eetĩkĩla wĩa ũngĩ ũte wa ndaĩa ta ũla waĩ nawʼo, vandũ va kũthata na ayĩkya ngoo? w18.03 25 ¶7-8, 10

Twesa kwĩthĩa kĩlĩko kitũ kĩyenda kũsyoka maũndũnĩ ma kĩ-mwĩĩ kana kĩyendeewʼa mũno nĩ mĩmeo ya mwĩĩ, tũikakwʼe ngoo. Endeea kũmũvoya Yeova aũnenge veva wake, na ndakaleaa ũkũtetheesya ũtũnge kĩlĩko kyaku maũndũnĩ ala maĩle. (Luka 11:13) Lilikana mũtũmwa Vetelo. Ve mavinda kauta ũtaaĩka ũndũ mũndũ wa kĩ-veva waĩlĩtwe nĩ kwĩka. (Mt. 16:22, 23; Luka 22:34, 54-62; Aka. 2:11-14) Ĩndĩ Vetelo ndaaĩsa kwĩkya ngoo. Nake Yeova nĩwamũtetheeisye o kavola nginya esa kwambĩĩa kũsũanĩa ta Klĩsto. O naitũ no twĩke ta Vetelo. Ĩtina wa ĩvinda Vetelo nĩwaandĩkie nguma imwe twaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito twĩthĩwe nasyo. (2 Vet. 1:5-8) Tweekĩa kĩthito na “ũthangaau wʼonthe” twĩthĩwe na nguma ta wĩtingʼo, wũmĩĩsyo, na wendano wa ana-a-asa, tũkeethĩawa tũtonya kũendeea kwĩana kĩ-veva. Nũseo kĩla mũthenya ũkekũlasya ũũ: ‘Nĩ nguma yĩva naĩlĩte kwĩkĩa kĩthito ũmũnthĩ nĩthĩwe nayo nĩ kana nĩendeee kwĩana kĩ-veva?’ w18.02 25-26 ¶12-13

Yovu nĩweesĩ myolooto ya Ngai nesa mũno. Kũmũmanya Yeova nesa nĩkwamũtetheeisye kwĩka kwenda kwake. Kwa ngelekanyʼo, Yovu nĩweesĩ kana ndaĩ asya nũmwendete Ngai na ndekaa ala angĩ ũseo. (Yovu 29:12) Ndaĩ na mĩtũlyo, ĩndĩ akuaa onthe nesa ta ana-a-ĩthe, methĩwe nĩ athwii kana nĩ ngya. Nĩkyo kĩtumi wakũlilye atĩĩ: “Ũla wambũmbĩe ĩvunĩ ndaamũmba?” (Yovu 31:13-22) Vate nzika, o na kũtwʼĩka Yovu aĩ mũthwii na aĩ nguma, ndaaĩtĩkĩlya kĩu kĩtume etũlya kana avũthya andũ ala angĩ. Andũ aingĩ athwii na me nguma ũmũnthĩ mayĩilyĩ ũu. Yovu ndaaĩtĩkĩla kũthaitha kĩndũ kĩngĩ o na kĩva, o na ndaĩ etĩkĩla kũsũanĩa ũndũ ta ũsu ngoonĩ. Nĩkĩ? Nũndũ nĩweesĩ kana kũthaitha syĩndũ ingĩ, o na ethĩwa nĩ malĩ, no ũndũ ũmwe na kũkaĩa “Ngai ũla wĩ ĩũlũ.” (Yovu 31:24-28) O na ĩngĩ nĩweesĩ mũtwaano nĩ kĩndũ kĩtheu na waĩlĩte kwĩthĩwa wĩ wa mũndũũme ũmwe na mũndũ mũka ũmwe. Na nĩkyo kĩtumi Yovu weekĩĩte ũtianĩo na metho make ndakaasisye mwĩĩtu na wendi mũthũku.—Yovu 31:1. w18.02 11 ¶16; 12 ¶18-19

Noa ndaasũanĩa atĩ nũndũ we aĩ na mwĩkalĩle mũseo, kĩu nĩkyatoetye. Nĩweekĩie kĩthito atwʼĩke “mũtavanʼya wa ũlũngalu,” na kwoou nĩwatavasya ala angĩ kĩla waĩkĩĩe ĩũlũ wa Yeova. (2 Vet. 2:5) Mũtũmwa Vaulo aandĩkie kana ‘kwondũ wa mũĩkĩĩo nĩwasilĩile nthĩ.’ (Aevl. 11:7) Nũndũ wa ũu tũi na nzika kana Noa nĩwathekeeawa mũno na akavĩngwa. O na no kwĩthĩwa eeawa nũkwĩkwa maũndũ matonya kũmũũmĩsya. Ĩndĩ ndaakwatwʼa nĩ kĩtei kya “kũkĩa mũndũ.” (Nth. 29:25) Vandũ va ũu, aĩ na ũkũmbaũ ũla Yeova ũnengae ala mamũthũkũmaa me aĩkĩĩku. Ĩtina wa Noa kũendanyʼa na Ngai kwa myaka mbee wa 500, Yeova nĩwamwĩie ake ngalawa nĩ kana amĩtũmĩe kũtangĩĩa andũ na nyamũ. (Mwa. 5:32; 6:14) Ĩla Noa weeiwe ũu, no nginya ethĩwe eewie aitavĩwa mũno, na thĩna ndwesaa kwĩthĩwa ne ũ wĩa wa kwaka tũ. Noa nĩweesĩ kana ambĩĩa ũ mwako oou, andũ memũthekeea na mamũvĩnge o na kwĩ ũndũ matwĩe mekaa. Ĩndĩ mũĩkĩĩo wake ndwaaleela. O ũndũ Ngai wamwĩaĩe, “nĩwʼo wekie.”—Mwa. 6:22. w18.02 4 ¶4, 6-7

Nzĩa ya vata ya kũlũlũmĩlya ngwatanĩo yitũ nĩ kwenda ana-a-asa na eĩtu-a-asa o tondũ Yeova ũmendete nũndũ we nĩ wendo. (1 Yoa. 4:8) Yĩsilya yĩĩ yĩyaĩlĩte kwĩsa kũlika kĩlĩkonĩ kitũ: ‘Ngeekaa o kũmĩanĩsya namo, ĩndĩ ti lasima nĩthĩwe nĩ vata namo’! Yĩsilya yĩu yĩyosanĩte na ũtao ũũ wa Vaulo: “Mũkyũmĩanĩsya inywʼĩ kwa inywʼĩ nthĩnĩ wa wendo.” (Aev. 4:2) Vaulo ndaatwĩa twĩke o ‘kũmĩanĩsya ithyĩ kwa ithyĩ.’ Atwĩie tũmĩanĩsye “nthĩnĩ wa wendo.” Asu nĩ maũndũ elĩ me kĩvathũkanyʼo. Ikundinĩ sitũ kwĩ andũ ma mĩthemba mingĩ na onthe Yeova nũmakusĩtye kwake. (Yoa. 6:44) Na nũndũ Yeova nũmakusĩtye, no nginya ethĩwe onete kana nĩ andũ matonya kwendeka. Kwoou nithyĩ aaũ twasye atĩ tũyĩsa kwenda Mũklĩsto mũna? Tũyaĩlĩte o na vanini kwĩsa kwĩthĩwa tũtendete ala angĩ o tondũ Yeova wendaa tũmende!—1 Yoa. 4:20, 21. w18.01 16 ¶14

Asyai amwe monaa kĩla kĩtonya kũuna mwana woo nĩ kwamba kũsoma vyũ na kũmantha wĩa mũseo atanamba kũvatiswa. Asyai ta asu nĩmatonya kwĩthĩwa mayendea syana ũseo, ĩndĩ kwa wʼo kĩu nĩkyo kĩtonya kũuna syana isu? Na eka ũu, kyo kĩu meũvangĩĩa syana syoo nĩkyosanĩte na Maandĩko? Nĩ ũndũ wa vata twĩkale twĩsĩ kana nthĩ ĩno na maũndũ ala me kwʼo mayosanĩte na kwenda kwa Yeova na mosũanĩo make. (Yak. 4:7, 8; 1 Yoa. 2:15-17; 5:19) Mwana eethĩwa na ngwatanĩo nzeo na Yeova nowʼo ũtonya kwĩthĩwa na vinya wa kũleana na Satani, nthĩ ĩno, vamwe na mawoni mayo mataĩle. Ethĩwa asyai makeekĩaa syana syoo vinya iatĩanĩe na kĩsomo na wĩa, nitonya kũvĩngĩĩsĩka kĩlĩko ikolwa kana ngwatanĩo yasyo na Yeova nĩyo ĩtonya kũitethya. Mo asyai mendete syana syoo no mende itavwe nĩ nthĩ ĩno wĩthĩe syĩona kũatĩanĩa nayo nĩkwʼo kũtonya kũitethya? Manya kana kĩla kĩtonya kũtũuna na kũtũnenga ũtanu wa wʼo no kwĩka kwenda kwa Yeova mbee wa maũndũ aangĩ.—Sav. 1:2, 3. w18.03 10-11 ¶10-11

Andũ aingĩ nĩmonete kana kwĩkala mate na syĩndũ mbingĩ nĩkũtumaa mekala me atanu mũnango, na eka ũu nĩkũtumaa methĩwa na ĩvinda yingĩ ya kũmũthũkũma Yeova. Kwa ngelekanyʼo, Jack nĩwatee nyũmba ĩla maĩ nayo nene vamwe na viasala wake nũndũ nĩweesĩ kwĩka ũu no kũmũtetheesye kwosa ũvainia ta mũka. Aĩtye: “Twekalĩte myaka mingĩ ndyĩnũka . . . nĩthatĩte nũndũ wa mathĩna ala nooneaa wĩanĩ. Ĩndĩ kyo kĩveti kyakwa kyekalaa kĩ kĩtanu kĩendeee na ũvainia wa kĩla ĩvinda. Kyambĩaa, ‘Vayingwa mbosi mũseo ta ũla nthũkũmaa!’ Yu nũndũ nĩnambĩĩe ũvainia, twĩ elĩ tũthũkũmaa mũndũ ũmwe, nake nĩ Yeova.” Nĩ kana tũmanye vala tũvangĩlaa mbesa thayũnĩ witũ, no twĩthiane nesa tũtũmĩĩte makũlyo aa: ‘Nyie nĩnĩtĩkĩlanaa na kĩla Mbivilia ĩwetaa ĩũlũ wa mbesa na nĩnĩkaa kĩla ĩwetete? Kũmantha mbesa nĩkwʼo kwa vata thayũnĩ wakwa? Nĩnĩthĩwa nonaa malĩ yĩ ya vata kwĩ ngwatanĩo yakwa na Yeova na andũ ala angĩ? Kwa wʼo nĩnĩmwĩkwatasya Yeova eanĩsye mavata makwa?’ Nĩtwaĩle kũĩkĩĩa vyũ kana we ndesa kũsonokya ala mamwĩkwatasya. w18.01 25 ¶12-13

Kwĩanĩsya ũtangĩĩo waku ti ũndũ wa kũvũĩwa ngũĩ. Nĩ kana wĩke ũu nĩwaĩle kũsoma Ndeto ya Ngai na ũimĩvindĩĩsya. O na ĩngĩ nĩwaĩle kũmũvoya Yeova, na ũisũanĩaa ũndũ ũkũathimĩte we mwene. Weeka maũndũ asu, ũkekalaa ũte na nzika kana Yeova nĩ Mũnyanyau. Na ĩndĩ kũmanya ũu kũkaũsukumaa ũneene na angĩ ĩũlũ wa mũĩkĩĩo waku. (Sav. 73:28) Yesũ aisye atĩĩ: “Ethĩwa mũndũ o na wĩva nũnũkwenda kũmbikĩla, nĩelee mwene, na kwĩyaĩkya ngelanʼyo yake, na akĩmbikĩla.” (Mt. 16:24) Kwoou ethĩwa mũndũ nũkwenda kũtwʼĩka mũmanyĩwʼa wa Yesũ, no nginya eyumye amũthũkũme Yeova na aivatiswa. Ĩndĩ kwĩka ũu kũmũeteae moathimo maingĩ ũmũnthĩ, na ĩvinda yũkĩte akekala tene na tene nthĩnĩ wa ĩla nthĩ nzaũ Ngai ũtwathĩte. Kwoou wĩ na kĩtumi kĩseo kya kũendeea kwĩanĩsya ũtangĩĩo waku! w17.12 27 ¶18-19

Asyai mamanyĩsya syana syoo na wũmĩĩsyo, ũkeethĩa ĩtina wa ĩvinda syana isu nikũelewa “ũthanthau na ũasa na ũtũlu na ũliku” wa ũla mũĩkĩĩo wa wʼo. (Aev. 3:18) Nũseo tũkaimanyĩsya tũtũmĩĩte syĩndũ ila ianĩĩe ĩika yasyo na ũtonyi wasyo. O ũndũ syeethĩwa na mũĩkĩĩo na kĩla ikwĩmanyĩsya, nowʼo ikethĩawa itonya kwĩtetea nesa ĩla angĩ maikũlya ĩũlũ wa mũĩkĩĩo wasyo, ta kwa ngelekanyʼo, ĩla syĩ sukulu. (1 Vet. 3:15) Kwekũlye-ĩ, ‘Syo syana syakwa no ielesye mũndũ itũmĩĩte Mbivilia kwĩthĩawa ata ĩla twakwʼa? Syo nieleawa nĩ kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya ĩũlũ wa ũndũ ũsu?’ Ũte na wũmĩĩsyo ndũtetheesya mwana waku akaĩkĩĩa kĩla kĩ Ndetonĩ ya Ngai, ĩndĩ manya kana kĩthito kyaku ti kya mana. (Kũt. 6:6, 7) Nĩwaĩlĩte kũmanya kana o nayo ngelekanyʼo yaku nĩ ya vata ethwa nũkwenda syana syaku syĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Stephanie wĩ na eĩtu atatũ aĩtye atĩĩ: “Nĩkalaa ndyĩkũlya-ĩ, ‘Nĩnĩitavasya nĩkĩ nyie nĩĩkĩĩaa kana Yeova e kwʼo, nũtwendete, na kana mĩao yake no ĩtũtethye?’ Syana syakwa iyĩsa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu ethĩwa nyie ndi nawʼo.” w17.12 20 ¶8-10

Nĩkĩ we Matha waĩkĩĩte na ngoo yonthe kana mwana-a-inyia akathayũũkwʼa? Kĩtumi nũndũ nũtonya kwĩthĩwa eesĩ ngewa sya andũ mathayũũkiwʼe o na Yesũ ataaĩsa kwambĩĩa ũthũkũmi wake. Isu nĩ ngewa ũtonya kwĩthĩwa eewʼĩte mũsyĩ na ĩsinakokenĩ e wa mũika. No ũsũanĩe ngewa itatũ iwetetwe Maandĩkonĩ. Kwasũanĩa kyama kya mbee kya ũthayũũkyo. Kyeekiwe nĩ Eliya ĩvinda yĩla Ngai wambĩĩe kũmũnenga vinya wa kwĩka syama. Ve kĩveti ndiwa kyekalaa ndũanĩ yaĩ ũtee wa ũkanga yeetawa Nzelavathi, ĩla yaĩ kĩsionĩ kya Voenike. O na kau kĩveti kĩu kyaĩ ngya, nĩkyoonisye Eliya ũlau. Nũndũ wa kĩtumi kĩu, Ngai nĩweekie kyama nĩ kana kĩveti kĩu vamwe na mwana wakyo maikaminwe nĩ yũa. Aĩkĩĩthisye kana mũtu ũla kyaĩ nawʼo ndũnathela na mauta ala kyaĩ namo mainoleka. (1 Asu. 17:8-16) Ĩtina wa ĩvinda mwana wakyo nĩwawaie na akwʼa. Eliya eewʼa ũu nĩwaendie kũkĩtetheesya. Akwatie mwĩĩ wa mwana ũsu na avoya akyasya: “Ngai wakwa, nĩngũkwĩsũva, thayũ wa mwana ũũ ũsyoke nthĩnĩ wake ĩngĩ.” Na nĩ wʼo, mwana ũsu nĩwathayũũkie! Ngai nĩweewie mboya ya Eliya. Ũsu nĩwʼo ũthayũũkyo wa mbee kũwetwa Mbivilianĩ. (1 Asu. 17:17-24) Vate nzika, Matha nĩweewʼĩte ngewa ĩsu ĩtaĩ yũla. w17.12 3 ¶1; 4 ¶3, 5-6

Andũ aingĩ nĩmatwĩkĩaa vinya tũsembanyʼe na wĩa mũna mũnene wĩ nguma. Wĩa ta ũsu nũtonya kũtuma tũmesya ũkũmũ, tũkambata kĩlasi, na tũkathua. Nũndũ andũ aingĩ monaa kũkwata wĩa ta ũsu newʼo ũndũ ũla mũnene thayũnĩ woo, nĩ laisi mũno Mũklĩsto akambĩĩa kũsũanĩa tamo. Andũ aingĩ maasya mũndũ enda kũkwata ũtanu mwingĩ no nginya asembanyʼe na wĩa mũnene wĩ nguma na ũtonya kũmũnenga kĩvĩla. Yĩsilya yĩu nĩ ya wʼo? Aiee. Lilikana kana kĩla kyatumie Satani atwʼĩka mũlei nĩ kwenda kũsumbĩka angĩ na kwenda kwĩyonanyʼa, ĩndĩ ũmũnthĩ nĩ mũthatu na vai ũtanu wĩ nawʼo. (Mt. 4:8, 9; Ũvu. 12:12) Ũtanu ũla mũndũ ũkwataa nũndũ wa wĩa mũnene wĩ nguma ndwĩsa kwĩananwʼa na ũtanu mwingĩ ũla mũndũ ũkwataa atetheesya andũ matetheke nĩ ũĩ wa Ngai nĩ kana mekwata thayũ ũtathela. Na eka ũu, ũmũnthĩ andũ aingĩ methĩawa na veva mwingĩ wa masindano. Veva ũsu ũtumaa andũ menda kwĩthĩwa me mbee wa ala angĩ, na kĩu kĩtumaa mambĩĩa kwĩwʼanĩa kĩwĩu. Mũthya wĩsaa kwĩthĩa maũndũ asu onthe no “kũsembanʼya na kĩseve.”—Mũta. 4:4. w17.11 22-23¶11-13

Mbathi nĩsyaendeeie kũtũmĩka mũno ũthaithinĩ wa wʼo o na ĩla kĩkundi kya Kĩklĩsto kyambĩĩiwʼe. Kwasũanĩa kĩla kyeekĩkie ũtukũnĩ ũla wa vata vyũ kuma ĩla andũ moombiwe. Ũtukũ ũsu nĩwʼo Yesũ wambĩĩisye Kyaũya kya Wĩoo kya Mwĩaĩi na ĩtina wa vau nĩmainie mbathi. Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa nĩmatũtiĩe ngelekanyʼo nzeo ya kũmũkatha Ngai na mbathi. O na kũtwʼĩka makomanĩaa mĩsyĩ na ti ĩkalũnĩ yakĩtwe nesa ta ya Aisilaeli, kĩu kĩyaamatulya maikamwinĩe Yeova. Mũtũmwa Vaulo aveveewe aandĩkĩa ana-a-asa make amatavĩtye atĩĩ: “Mũimanyĩanʼya na kũtaana inywʼĩ kwa inywʼĩ na savuli na mbathi sya kũmũkumya Ngai na mbathi sya veva, mũkĩmwinĩa Ngai na mumo ngoonĩ syenyu.” (Ako. 3:16) Twaĩle kũmwinĩaa Yeova “mbathi sya veva” ila syĩ ĩvukunĩ yitũ ya mbathi na ngoo yonthe tũitũnga mũvea. Mbathi isu nĩ kĩlungu kĩmwe kya lĩu wa kĩ-veva ũla tũnengawe nĩ “ngombo yĩ na kĩthito na mbũĩ.”—Mt. 24:45. w17.11 4 ¶7-8

Andũ maĩ matonya kũvika mĩtũkĩ ndũanĩ syonthe syĩ thanthatũ. Yeova eeĩte mbaĩ ya Isilaeli nĩnyuve ndũa itatũ mũingo ũũ wa Ũsĩ wa Yolotani, na ingĩ ĩtatũ mũingo ũũngĩ. Nĩkĩ? Nĩ kana wĩthĩe ũla woaana atavangĩte no avike vo mĩtũkĩ na ateũthĩna. (Mot. 35:12-14) Lelũ ila syelekele ndũanĩ isu iyaekawa ikathũka. (Kũt. 19:3) O na Ayuti maĩ na kĩthĩo kya kwamba ivwaũ sya kwonyʼa mũndũ nzĩa ya kũthi ndũanĩ ya kwĩvitha. Kwoou nũndũ kwaĩ na ndũa sya kwĩvitha vakuvĩ, mũndũ oaana atavangĩte ndalasimĩkaa kũkĩĩa nthĩ ngeni, kũla waĩ atonya kũtatwa alike ũthaithinĩ wa ũvũngũ. Kwamba kũsũanĩa ũndũ ũsu! O na kau Yeova no we waumĩtye mwĩao mũndũ oaana na ngũlũ oawe, nĩwanengete mũndũ ũla woaana atavangĩte mwanya mũseo wa kwĩwʼĩwa tei na kũsũvĩwa. Mũsomi ũmwe wa Mbivilia aandĩkie atĩĩ: “Kĩla kĩndũ kyaĩ kĩthesye vyũ, kĩte maũndũ maingĩ, na kĩ laisi ũndũ vatonyeka.” Yeova ti mũsili ũte tei, wĩkalaa eteele kwosea ĩtambya athũkũmi make. We nĩ Ngai wĩ “tei mwingĩ.”—Aev. 2:4. w17.11 14 ¶4-5

Ĩvukunĩ ya Nzekalia nĩvaandĩkĩtwe mawoni ma kũsengyʼa ala mwathani ũsu wooniwʼe. Kwa ngelekanyʼo, nĩwooniwʼe ĩvuku ya kũkũnzwa yĩũlũkĩte, mũndũ mũka ũkunĩkĩwe kĩkavũnĩ, na aka elĩ me na nthwau ta sya ĩsaũ maũlũkĩte kĩsevenĩ. (Nzek. 5:1, 7-9) Nĩkĩ Yeova woonisye mwathani ũsu mawoni ta asu? Woni wa thanthatũ na wa mũonza wa Nzekalia wĩ na ũkanyʼo ũte wa ngũĩ kwondũ wa ala me mũtuo wa kwĩka kĩla kĩtaĩle. Mawoni asu metũlilikanyʼa kana Yeova ndesa kũmĩĩsya ũthũku. Ala mamũthaithaa na ngoo ntheu no nginya mamene ũthũku na ngoo yonthe. O na Asa witũ wa ĩtunĩ atũmĩĩte mĩsoa ĩsu kũtũĩkĩĩthya ũndũ ũmwe wa vata. Ũndũ ũsu nĩ kana tweekĩa kĩthito twĩthĩwe na mwĩkalĩle ũla waĩle, Ngai akatũsũvĩaa na tũikekalaa na wia wa kũkwatwa nĩ kĩla kĩumo kĩthũku. Vandũ va ũu akatanĩaa kũtũathima. Kĩthito kĩla tweekĩa twĩyĩkalye twĩ atheu o na kau nthĩ yusĩe ũthũku, kĩikaleaa kwĩthĩwa na mosyao maseo. Ndũkaye nzika o na vanini kana kwa vinya wa Yeova no tũsinde! w17.10 21 ¶1; 25 ¶19

Eĩtu-a-asa mate atwae no mongele ũthũkũmi woo kwa kũtwʼĩka mavainia, kũtetheesya kũla kwĩ vata mũnene wa atavanyʼa, kwĩyumya mathũkũme na ũla mũvĩa wĩtawa Idara ya Mahali ya Usanifu-Majengo na Ujenzi, kana o makũlye mathi Sukulu ya Atavanyʼa ma Ũsumbĩ. O na angĩ no mathi Sukulu ya Ngileati. O na kau eĩtu-a-asa akũũ maitonya kwĩka maingĩ katĩ wa asu, nĩ ũathimo mũnene kwĩthĩwa namo kĩkundinĩ. Eĩtu-a-asa asu tũmendete mũno. O na kau amwe mayĩka maũndũ ala meekaa tene ũthũkũminĩ wa Ngai, no methĩwe na ũkũmbaũ na maitethya wĩa. Kwa ngelekanyʼo, no nginya mwĩĩtu-a-asa mũkũũ ethĩwe na ũkũmbaũ wa kũneena na mwĩĩtu-a-asa wa mũika ĩũlũ wa mwĩkĩĩle wake. Ĩla ũkũneena na mwĩĩtu-a-asa ũsu wa mũika ndemũtetya, ĩndĩ no amwĩkĩe vinya asũanĩe ũndũ ala angĩ mekwĩwʼa. (1 Tim. 2:9, 10) Ĩla eĩtu-a-asa akũũ meeyumya matetheesye maũndũnĩ ta asu, kĩkundi nĩkĩtonya kwaĩla. w17.09 31-32 ¶17-18

Ve mavinda amwe andũ me ũkũmũ mũnene matatie kũsiĩĩa andũ ala moonekaa mate asomu maikakwate Mbivilia. Ĩndĩ ve andũ aĩkĩĩku meekĩie kĩthito nĩ kana Mbivilia ĩvikĩe andũ onthe. Ũmwe wa andũ asu aĩ John Wycliffe, ũla wekalaa England vakuvĩ myaka 600 mĩvĩtu. Aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu kana kĩla mũndũ nĩwaĩle kwĩthĩwa na Ndeto ya Ngai nĩ kana ĩmũtethye. Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩu watwĩe, vakuvĩ andũ onthe ma England ala moonekaa mate asomu mayaĩ na Mbivilia. Mwakanĩ wa 1382, Mbivilia ya Kĩsũngũ ĩla yesie kwĩtwa Wycliffe Bible nĩyaumĩthiwʼe. Ĩvinda yĩu aatĩĩi asu ma Wycliffe nĩmendie andũ ma kĩlasi kya nthĩ makwate mwanya wa kũsoma Ndeto ya Ngai na ĩilika ngoonĩ syoo. Kwoou maendaa na maaũ ũtũi ũmwe kũthi ũla ũngĩ nthĩ ya England maitavanyʼa. Mavinda maingĩ aatĩĩi asu ma Wycliffe masomeaa andũ ilungu Mbivilianĩ ĩsu na maimatiĩa ilungu imwe syaumĩĩwʼe na kwʼoko mesomee. Myakanĩ ĩla yaatĩĩe, andũ aingĩ Europe na kũndũ kũngĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmaambĩĩe kũalyũla Mbivilia na kũmĩnyaĩĩkya nĩ kana ĩvikĩe andũ aingĩ. w17.09 20-21 ¶10-12

Kwenda mũno kwĩthĩwa na mwana na ũyĩthĩa vaitonyeka nĩ ũndũ ũmwe ũtonya kũtalwa ta “mathĩna mwĩĩnĩ.” (Nth. 13:12) Ĩvindanĩ ya tene kĩveti kyeewʼaa nthoni mbingĩ mũno kyamanya nĩ ngũngũ. Kwasũanĩa ĩũlũ wa mũka wa Yakovo weetawa Lakeli. Kĩveti kĩu kyeewʼaa thĩna mwingĩ mũno kyoona mwĩĩtu-a-inyia e na syana. (Mwa. 30:1, 2) Mavinda maingĩ ĩla tũũweta mathĩna ala maumĩlaa mũtwaanonĩ, ve thĩna ũmwe ũtokaa kĩlĩkonĩ mĩtũkĩ. Thĩna ũsu nĩ kũkwʼĩĩwa nĩ ũla ũtwaanĩte nake. Vate nzika, yĩu nĩ ĩtatwa yĩmwe ya mwanya yĩkwatĩte andũ aingĩ. Twĩasya ũu nũndũ ũla watiwa nũtonya kwĩthĩwa o na ataasũanĩa kana akakwʼĩĩwa nĩ mũũme kana mũka nthĩ nzaũ ĩte mbiku. Ithyĩ Aklĩsto tũyĩthĩawa na nzika kana kũkeethĩwa na ũthayũũkyo o tondũ Yesũ wathanie. (Yoa. 5:28, 29) Wĩkwatyo ũsu ũtethasya ata ũla watiwa? Ũmũkiakiasya mũno. Ĩsu nĩ nzĩa ĩngĩ Asa witũ wĩ wendo ũtũmĩaa kwĩsĩla Ndeto yake nĩ kana atwʼĩĩke na aikiakisya ala me thĩnanĩ ta ũsu. w17.06 4 ¶1; 5 ¶6; 6 ¶9

Ĩvinda yĩmwe Ngai nĩweemanyĩthisye kwĩ Mose kwa kũmũtavya ĩsyĩtwa yake na nguma syake. Nguma sya mbee ila wamũtavisye syaĩ tei na ũseo, kana ĩnee. (Kuma 34:5-7) Keka Yeova nĩwendaa, nguma ila wĩthĩwa aneeneie mũno nĩ vinya wake na ũĩ wake. Ĩndĩ nĩkwĩthĩwa ĩvinda yĩu Mose endaa Yeova amũĩkĩĩthye kana e vamwe nake, Yeova amũweteie nguma ila syaĩ itonya kũmũtetheesya aelewe kana e na wendi wa kũtetheesya athaithi make. (Kuma 33:13) O na kau twoombiwe tũtonya kwĩwʼĩa angĩ ĩnee, naĩ ĩla twatiĩwe nĩ Atamu ĩtumaa tũkotha kwĩyenda mũno kwĩ ala angĩ. Ve mavinda twĩsaa kwĩthĩa ti laisi kũtwʼa twĩtethya ala angĩ kana twĩĩtethya ithyĩ ene. Andũ amwe mekalaa maithĩnanyʼa na ũndũ ũsu kĩla ĩvinda. Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya wendae mũno kwona ala angĩ maendeee nesa? Ũndũ wa mbee, osa ĩvinda ũsisye ũndũ Yeova wonanĩtye kana e ĩnee na ũndũ angĩ maatĩĩe ngelekanyʼo yake. Kelĩ, sũanĩa ũndũ ũtonya kwĩyĩelekanyʼa na Ngai na ũisũanĩa moseo ma kwĩka ũu. w17.09 8 ¶1; 9 ¶3

Tũyaĩle kwĩkĩa kĩthito twĩvwʼĩke mũndũ mweũ aĩ nĩ kana tũtaĩwe nĩ andũ. Twaĩle kwĩka ũu nĩ kana tũmũtaĩe Yeova. Lilikana kana kĩla kyatumie mũlaĩka ũmwe avalũka nĩ kũkwatwa nĩ mĩtũlyo. (Sianĩsya na Esekieli 28:17.) Kwoou we wĩona mũndũ wĩ na naĩ ta ũtonya kũvalũkwʼa mĩtũkĩ ata nĩ mĩtũlyo na ngathĩĩo? Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nĩ ũndũ ũtonyeka tũkevwʼĩka wĩnyivyo. Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya? Twenda kwĩkala twĩnyivĩtye, no nginya kĩla mũthenya tũmanthe ĩvinda ya kũvindĩĩsya kĩla twasoma Ndetonĩ ya Ngai. (Kũt. 17:18-20) Na mũno mũno twaĩlĩte kũvindĩĩsya maũndũ ala Yesũ wamanyĩisye na ũndũ we mwene weenyivĩtye. (Mt. 20:28) O na athambisye maaũ ma atũmwa make nĩ wĩnyivyo ũla waĩ nawʼo. (Yoa. 13:12-17) Ũndũ ũngĩ twaĩle kwĩka nĩ kũvoya Ngai kĩla ĩndĩ atũnenge veva wake nĩ kana ũtũnenge vinya wa kũvetanga wendi wa kwĩtũlya ĩũlũ wa ala angĩ.—Aka. 6:3, 4. w17.08 25 ¶11-12

No kwĩthĩwa ve mavinda amwe twoonie ta tweekie ũtwi tũtongoewʼe nĩ veva mũtheu wa Ngai, ĩndĩ maũndũ mathi ũndũ tũtasũanĩaa. Nĩtũtonya kwĩthĩwa twakomanie na maũndũ momũ, kana tũkaalyũkĩlwa nĩ maũndũ ũkethĩa no nginya tũvĩndũe maũndũ maitũ vyũ. (Mũta. 9:11) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩthĩwe na “mũuo wa Ngai” vandũ va kwĩmakĩa mũno? Ndeto ila Vaulo waandĩkĩie Avilivi syĩonanyʼa kana ndawa ya kwĩmakĩa nĩ mboya. Kwoou ĩla tweewʼa tũyĩmakĩa, ũsu nĩwʼo saa wa kũvoya. (1 Vet. 5:6, 7) Mũvoye Yeova ũmũĩkĩĩe vyũ, wĩsĩ nesa kana nũkũthĩnĩkĩaa. Na ĩla ũũmũvoya, ndũkolwe nĩ “kũtũnga mũvea” nũndũ wa moathimo ala ũkũnengete. Nĩtũmwĩkwatasya Yeova mũnango ĩla twamanya kana nũtonya “kwĩka mũno mbee kũvĩta [maũndũ] onthe ala tũvoyaa kana kũlilikana.”—Aev. 3:20. w17.08 9 ¶4, 6; 10 ¶10

Aklĩsto aingĩ nĩmethĩĩtwe na ũtanu thayũnĩ woo nũndũ nĩmoosie ũvainia ĩla maĩ ma mũika mũnini. Ethĩwa wĩ wa mũika, wĩona ata ũkaea ngewa na amwe ta asu ĩũlũ wa mĩvango ĩla wĩ nayo? Andũ ta asu me na ngwatanĩo nzeo na Yeova nĩmatonya kũũtavya kana kwĩthĩwa nthĩnĩ wa ũthũkũmi wa ĩvinda yonthe nĩkũũmanyĩasya maũndũ ma vata makaũtethya thayũnĩ waku wʼonthe. Ĩla Yesũ waĩ ĩtunĩ nĩwamanyĩiwʼe nĩ Ĩthe wake, na ĩla wesie kũka kũũ nthĩ nĩwaendeeie kwĩmanyĩsya maũndũ angĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩwamanyie ũtanu ũla mũndũ wĩwʼaa atavya angĩ ũvoo mũseo, na ũtanu ũla mũndũ ũtonya kwĩwʼa ekala e mũĩkĩĩku o na ĩla wĩ matatwanĩ. (Isa. 50:4; Aevl. 5:8; 12:2) Yesũ aisye atĩĩ: “Endai . . . mũkatwʼĩkĩthye mbaĩ syonthe amanyĩwʼa, . . . mũkĩmamanyĩsya.” (Mt. 28:19, 20) Wanyuva wĩa wa kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa ũkeethĩwa wanyuva wĩa ũla mũseo vyũ na ũmũtaĩaa Ngai. Ũimanyĩa wĩa mũna no nginya wambe kũmanyĩwʼa. O ta ũu, nĩwaĩle kũmanyĩwʼa nĩ kana ũthũkũme nesa wĩa wa kũtwʼĩkĩthya andũ amanyĩwʼa. w17.07 23 ¶6-7

Vate nzika, ũla ũtũkiakiasya vyũ nĩ Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, Yeova, nũndũ e tei. (2 Ako. 1:3, 4) Vandũ vangĩ Aklĩsto ala me na kyeva matonya kũkwata ũkiakisyo nĩ kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. (1 Ath. 5:11) Ũtonya kwĩkĩa vinya ata na kũkiakisya ala me na “veva mũtũlĩku”? (Nth. 17:22) Ĩkalaa ũlilikene kana ve “ĩvinda ya kũvindya, na ĩvinda ya kũneena.” (Mũta. 3:7) Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Dalene wakwʼĩĩwe nĩ mũũme aeleetye atĩĩ: “Ala makwʼĩĩwe nĩmendaa kũelesya kĩla meũsũanĩa na ũndũ mekwĩwʼa ngoonĩ. Kwoou kĩla kya vata vyũ ũtonya kũtethya mũndũ ũkwʼĩĩwe nakyo nĩ kũmwĩthukĩĩsya ũte kũmũtilĩĩla.” Nake mwĩĩtu-a-asa ũngĩ wĩtawa Junia, ũla waĩ na mwana-a-inyia weeyũaie, awetete ũũ: “O na kau nũtonya kũema kũelewa nesa kyeva kĩla me nakyo, kĩla kya vata nĩ we mwene wĩthĩwe ũyenda kũelewa ũndũ mekwĩwʼa.” O na ĩngĩ nũseo ũkekalaa ũlilikene kana andũ maivwʼananaa, na kwoou kyeva kya andũ kĩyĩthĩawa kĩvwʼanene na mayĩyĩeleasya ũndũ ũmwe. w17.07 13 ¶3; 14 ¶11-13

Ũmũnthĩ kĩla andũ aingĩ monaa kĩ kya vata vyũ nĩ mbesa. Methĩawa matũngĩte ilĩko syoo syonthe ũmanthinĩ kana kũsũvĩa malĩ ĩla me nayo. Angĩ namo monaa mĩsyĩ yoo, ũima woo wa mwĩĩ, kana maũndũ ala mekwenda kwĩanĩsya nemo maũndũ ala ma vata thayũnĩ woo. Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata vyũ nĩ kũtetewa kwa ũsumbĩki mũnene wa Yeova. Ũsu nĩ ũndũ ũkonetye kĩla ũmwe witũ. Nĩtwaĩle kwĩsũvĩa tũikaaĩse kũlwa kana ũsu nĩwʼo ũndũ ũla wa vata. Tũtonya kũlwa ata? Nĩ ũndũ ũtonyeka tũkambĩĩa kũsũanĩa mũno mavata maitũ ma kĩla mũthenya nginya tũkolwa kana kũtetewa kwa ũsumbĩki mũnene wa Ngai nĩkwʼo ũndũ ũla wa vata vyũ. O na ĩngĩ nĩvatonyeka tũkasũanĩa mũno mathĩna ala matũkwata nginya tũkolwa nĩ ũndũ ũsu wa vata. Ĩndĩ twatata tũikolwe kana kũtetewa kwa ũsumbĩki mũnene wa Yeova nĩkwʼo ũndũ ũla wa vata vyũ thayũnĩ witũ, tũkeethĩawa tũtatonya kũvalũkwʼa nĩ mawetu ala tũkomanaa namo kĩla mũthenya. Na tweeka ũu tũkaendeea kũlũlũmĩlya ngwatanĩo yitũ na Yeova. w17.06 22 ¶1-2

Yeova atũmĩaa ũkũmũ wake nesa. Kwoou ethĩwa ene mĩsyĩ na atumĩa ma kĩkundi nĩmendete ũsumbĩki mũnene wa Yeova, maikatũmĩaa kĩthũi ta matwʼĩkie me na kaũsumbĩ koo kasumbĩkĩte andũ. Vandũ va ũu, makatataa kũatĩĩa ngelekanyʼo yake. Mũndũ ũmwe waatĩĩie ngelekanyʼo ya Ngai na Mwana wake nĩ Vaulo. Vaulo ndendaa kwĩkĩĩthya angĩ nthoni kana kũmasukuma maatĩĩe woni ũla waĩlĩte. Eekaa kũmesũva. (Alo. 12:1; Aev. 4:1; Vilemona 8-10) Ũu nowʼo Yeova wĩkaa. Kwoou onthe ala mendete ũsumbĩki wake na malũmanĩtye nawʼo maĩlĩte kwĩkaa oou. Ĩkũlyo nĩ atĩĩ: Ithyĩ nĩtũkwatĩanĩaa na ala Yeova ũmaiĩte matongoesye maũndũ? Twakwatĩanĩa namo twĩnyivĩtye, twĩthĩawa tũyonanyʼa kana nĩtũlũmanĩtye na ũsumbĩki wake mũnene. O na ethĩwa tũikũelewa vyũ nĩkĩ ũtwi mũna wĩkiwe kana tũikwĩtĩkĩlana nawʼo, tũkeethĩawa na mea ma kwĩka kĩla Yeova ũkwenda kĩkwe. Andũ ma nthĩ mayĩkaa ũu, ĩndĩ ũu nĩwʼo ala masumbĩkĩtwe nĩ Yeova mekaa.—Aev. 5:22, 23; 6:1-3; Aevl. 13:17. w17.06 30 ¶14-15

Nĩtwaĩle kwĩthukĩĩsya, kwĩkĩa vinya, na kũkiakisya ana-a-asa na eĩtu-a-asa onthe ala methĩwa makwʼĩte ngoo kana makomanĩte na ĩtatwa ya mũthemba ũngĩ, methĩwe nĩ akũũ kana nĩ ma mũika. (Nth. 12:25; Ako. 4:11) Twonanasya kana nĩtwendete ana-a-asa maitũ na ngoo yonthe ĩla twatata mũno ndeto sitũ na meko maitũ syonanyʼe kana nĩtũthĩnĩkĩaa mũno “ala ma nyũmba ya mũĩkĩĩo.” (Aka. 6:10) Mbivilia yathanie kana “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo” ya nthĩ ĩno nthũku, andũ makeethĩwa makĩyenda na makeethĩwa na ĩtomo. (2 Tim. 3:1, 2) Ĩndĩ ithyĩ ta twĩ Aklĩsto no nginya twĩkĩe kĩthito tũikaaeke kũmwenda Ngai, kwenda ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ, na kwendana ithyĩ ene. Kũneena ũla wʼo, mavinda kwa mavinda nĩtũtonya kũvĩtũũkana na Aklĩsto ala angĩ. Ĩndĩ ĩla vathi ũu, onthe kĩkundinĩ nĩmaathimĩkaa mũno ĩla maeka wendo ũmatongoesye mamine mathĩna ala methĩwa vo. (Aev. 4:32; Ako. 3:14) Kwoou, nĩtũendeee kũmwenda Yeova, Ndeto yake, na ana-a-asa maitũ kuma ngoonĩ. w17.05 21 ¶17-18

Aklĩsto nĩmethĩawa mesĩ kana andũ ala mate kĩkundinĩ no mamathĩnyʼe o na vate kĩtumi. Ĩndĩ mũĩkĩĩo witũ nũtatĩkaa ĩla tweewʼa ta tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ Mũklĩsto ũngĩ kĩkundinĩ, kana ĩla twoona ũsili wa katĩ ta ũtanaatĩĩwa. We wĩka ata ũkesilya nĩ ta ve ũndũ ũtaĩle ũendeee nthĩnĩ wa kĩkundi, kana wĩka ata ũkesilya mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa nũkwĩkĩte ũndũ ũtaĩle? Ũu no ũtume ũlulutĩka? Nũndũ ithyonthe twĩ ene naĩ na mavinda maingĩ nĩtũvĩtasya, nĩtwĩthĩawa twĩsĩ kana nĩvatonyeka tũkekwa ũndũ ũtaĩle kĩkundinĩ kana ethĩwa ti ũu, ithyĩ ene tũkeka Aklĩsto ala angĩ ũndũ ũtaĩle. O na kau ũsu ti thĩna wĩthĩawa mavinda maingĩ, Aklĩsto ala aĩkĩĩku maisengʼaa na mayĩtĩkĩlaa kũlulutĩka ĩla moona thĩna ta ũsu. Kwoou ti ũsengyʼo kwona Yeova atũnengete motao nthĩnĩ wa Ndeto yake, ala matonya kũtũtetheesya tũendeee kwĩkala twĩ aĩkĩĩku o na ĩla tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ angĩ kĩkundinĩ.—Sav. 55:12-14. w17.04 19 ¶4-5

Ethĩwa ũtwaanĩte na mũndũ ũte mwĩtĩkĩli, nũtonya kwĩthĩwa na mathĩna maingangĩ mũtwaanonĩ waku. Ndwaĩle kũtaanĩsya na ũla ũtwaanĩte nake kana kũthasya mũtwaano wenyu aĩ no kwĩthĩwa yu tũĩ ndekwenda kũtwʼĩka mũatĩĩi wa Klĩsto. (1 Ako. 7:12-16) O na ethĩwa mũemeu ndamũthũkũmaa Yeova na ndamũtongoeasya maũndũnĩ ma ũthaithi, nĩwaĩle kũnengwa ndaĩa nũndũ nĩwe mũtwe wa mũsyĩ. O ta ũu, o na ethĩwa mũkau ti mwĩtĩkĩli, nĩwaĩle kũmwenda ũndũ wĩyendete na kũmũsũvĩa ũndũ aũme Aklĩsto maĩle kwĩka. (Aev. 5:22, 23, 28, 29) Nata ethĩwa ũla ũtwaanĩte nake nũkũũthimĩa masaa ala ũũtũmĩa maũndũnĩ ma ũthaithi? Kwa ngelekanyʼo, ve mwĩĩtu-a-asa ũmwe wanengetwe nĩ mũũme mwanya wa kũtavanasya o mĩthenya mĩna kyumwanĩ. Ethĩwa kwaku vailyĩ ũu, no wĩkũlye atĩĩ: ‘We ũla nĩtwaanĩte nake embata vyũ kũmũthaitha Ngai? Na ethĩwa ũu ti wʼo, no nĩke ũndũ ũkwenda?’ Weethĩwa na wũmĩĩsyo, kana waema kũkwatĩĩa mũno woni waku, no mwĩkalanyʼe nesa ũtekũkĩlya ithokoo ite na vata mũtwaanonĩ wenyu.—Avi. 4:5. w17.10 13 ¶7-8

O tondũ Mbivilia yathanie, andũ “kuma ithyomonĩ syonthe sya i mbaĩ” nĩmaendeee kũlika ũseũvyonĩ wa Yeova. (Nzek. 8:23) Ĩndĩ thĩna wa kĩthyomo no ũtume vethĩwa ve vinya kũmanyĩsya syana syenyu ũwʼo. Syana syenyu nĩsyo amanyĩwʼa ma Mbivilia ala ma vata vyũ mũtonya kwĩthĩwa namo, nasyo ‘syamũmanya’ Yeova ikeethĩwa na wĩkwatyo wa kwĩkala tene na tene. (Yoa. 17:3) Kwoou nĩ kana syana syaku syĩkĩe ndeto sya Yeova ngoonĩ, “ineenae ndeto isu” kĩla ĩvinda mwanya waumĩla. (Kũt. 6:6, 7) Nĩvatonyeka syana syenyu ikemanyĩsya kĩthyomo kya kũla mũthamĩĩe ĩla syĩ sukulu, kana ikemanyĩsya kuma kwa ala siũtindanyʼa namo kĩsionĩ. Ĩndĩ ikeemanyĩsya kĩthyomo kyenyu ethĩwa mũkakĩtũmĩaa mavinda maingĩ ĩla mũkũea ngewa nasyo. Syana syenyu nitonya kũneena nenyu mũkaeleanwa nesa ethĩwa nĩsyĩsĩ kĩthyomo ĩ kyenyu. O na eka ũu, kũmanyĩsya syana kĩthyomo kyenyu no kũitethye maũndũnĩ angĩ. Kwa ngelekanyʼo, syana syeemanyĩsya kĩthyomo kyenyu vamwe na kĩthyomo kya kĩsio kĩla mũthamĩĩe niamũkaa kĩlĩko ikoĩvanga, na nĩsyĩthĩawa itonya kũeleanwa nesa na andũ ala angĩ. w17.05 9 ¶5-6

Ita sya Isilaeli syaĩ vathei syaelekanwʼa na sya Kanaani nĩkwĩthĩwa Akanaani maĩ na makasya 900 ma iaa, namo Aisilaeli mayaĩ na mĩio ya kwĩsiĩĩa kana kwĩyũkitĩa. (Asi. 4:1-3, 13; 5:6-8) Ĩndĩ Yeova anengie Mbalaka mwĩao ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya ũmũnthĩ. Mbalaka ndaaananga ndatĩka ĩndĩ nĩweekie kĩla Yeova wamwĩaĩe. (Asi. 4:14-16) Matheea Taanaki malike kaũnĩ, mbua nene nĩyambĩĩe kwĩtĩka na yatuma kĩsio kĩu kĩtwʼĩka kya ndaka nthei. Mbalaka akũkanisye ita sya Sisela mũvaka kĩsionĩ kya Alosethi, mũendo wa maili 15 (kĩlomita 24) kuma Taanaki. Matavikĩte Alosethi vavikie vandũ Sisela oona yĩla ĩkasya yake yĩteũmũtethya, na kwoou ayĩtia na akũka na maaũ nginya Nzaananimu. Kũu Nzaananimu aendie kũmantha wĩvitho ĩeemanĩ ya kĩveti kya Eeveli ũla Mũkeni kyeetawa Yaeli. Alika ĩeemanĩ akomie too nĩ mĩnoo ĩla waĩ nayo nũndũ wa kĩtuu kya kaũ. Ĩla wakomie anengie Yaeli mwanya mũseo mũno wa kũmũaa. (Asi. 4:17-21) Nũndũ wa ũkũmbaũ wa Yaeli na ũtwi wake wa mĩtũkĩ, nthũ ĩsu ya Isilaeli yaminĩiwe vau! w17.04 29-30 ¶6-8

Wʼo kaũ wa Ali–Maketoni wathela nĩkũkesa kwĩthĩwa ngwatanĩo o na ĩmwe ya andũ ĩũlũ wa nthĩ? Mbivilia ĩsũngĩĩte ũũ: “Kwĩanana na watho wake, tweteele matu meũ na nthĩ nzaũ, nawʼo ũlũngalu ũtwĩe nthĩnĩ wayo.” (2 Vet. 3:13) Matu ma tene na nthĩ ya tene nĩ silikalĩ sya nthĩ ĩno vamwe na andũ ala matongoewʼe nĩsyo, na isu syonthe ikavetwa. Nĩ kyaũ kĩkaetwe vandũ vasyo? Mbivilia yaĩtye kana ve “matu meũ na nthĩ nzaũ.” Matu meũ nĩ silikalĩ nzaũ, nayo nthĩ nzaũ nĩ andũ ala makethĩwa masumbĩkĩtwe nĩ silikalĩ ĩsu. Ũsumbĩ ũsu ũkethĩwa ũtongoewʼe nĩ Yesũ Klĩsto ũkaũngamĩa maũndũ nesa o tondũ Yeova Ngai wĩkaa, nũndũ we ti Ngai wa kĩthokoanyʼo. (1 Ako. 14:33) Kwoou nthĩ nzaũ ĩla tweteele ndĩkethĩwa na kĩthokoanyʼo. Kũkeethĩwa aũme aseo matonya kũũngamĩa maũndũ nesa. (Sav. 45:16) Makeethĩwa matongoewʼe nĩ Klĩsto vamwe na ala 144,000 makethĩwa masumbĩkĩte ĩmwe. Kwasũanĩa ũndũ kũkethĩwa kũilyĩ ĩvinda yĩu. Kũikethĩwa ngwatanĩo ii syĩ vo syĩ na andũ alũsani, ĩndĩ vandũ vasyo, kũkeethĩwa ngwatanĩo o ĩmwe na ĩte na ũlũsani, ĩla ala masumbĩkĩte na ala masumbĩkĩtwe makethĩawa na wĩwʼano! w17.04 11 ¶8-9

Mũtwaano nĩ kĩndũ kĩtheu. Mũtwaani na mũtwawa mevĩtaa mbee wa Ngai na mbee wa ngũsĩ ila syĩ vo. Kĩla ũmwe athaa ũla ũngĩ kana akamwendaa, akamũsũvĩaa, na akamũnengae ndaĩa, na kana akeekaa ũu ‘ĩvinda yonthe yĩla me elĩ makekala vamwe ĩũlũ wa nthĩ kwĩanana na mũvango wa Ngai wa mũtwaano.’ Ve angĩ matonya kwĩthĩwa mataatũmĩa ndeto isu, ĩndĩ o namo no meevĩtie mbee wa Ngai. Mamina kwĩvĩta ũla ũkũmatwaanĩthya nũtangaasaa kana yu mo nĩ mũũme na mũka, na ĩndĩ kuma vau maĩle kũtaananwʼa no kĩkwʼũ. (1 Ako. 7:39) No tondũ Yesũ waisye, “ala Ngai ũlũmanĩtye, mũndũ ndakamataanʼye,” o na ethĩwe nĩ mũũme, nĩ mũka, kana nũũ. Kwoou andũ maitwaana maĩle kwĩthĩwa mesĩ kana ngewa ya kwĩsa kũthasya mũtwaano ndĩ vo. (Mko. 10:9) Kũneena ũla wʼo, vai mũtwaano waaĩsa kwĩthĩwa ũte mathĩna. Na vethĩawa vailyĩ ũu nũndũ ala mekũtwaana nĩ andũ me na naĩ. Kĩu nĩkyo kĩtumi Mbivilia yaasya kana andũ ala matwaanĩte maitĩa “kwĩthĩwa na mathĩna” mavinda kwa mavinda.—1 Ako. 7:28. w17.04 7 ¶14-15